Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің ғылыми-теориялық негіздері

           К. Д. Ушинский ескерткендей, тәрбие  заңдылықтарын ғылыми тырғыдан  тану өте қажет. Себебі, оның айтуынша, педагогикалық ережелерді қара дүрсін жаттау ешбір пайда бермейді. Сол ережелерді туындататын ғылыми негіздерді зерттеу міндетті іс. Ұлы педагогтың кеңесі: басқарылуы қажет болған психикалық құбылыстардың заңдарын ашып,өз іс -әрекетіңді сол заңдарға және оларды қолданатын жағдайларға орайластырған жөн. Экологиялық тәрбиенің астарлы терең заңдылықтарын білместен, оны жетілдіруге ұмтылудың өзі бос әрекет. Өмір шындығы заңдылықтары мен жеке адамның  дамуы және кемелденуіндегі қайшылықтарды тану ғана

белгілі дәүір  тәрбиесіндегі  күнделікті шараларды іске асырудың және сол процесті ғылыми тұрғыдан басқарудың теориялық-әдіснамалық  негізін бере алады.

           Бұл түсініктің мәні:  орындалуы  жеке адам дамуы мен қалыптасуында  тиімді нәтижеге жеткізетін экологиялық тәрбиелік процестегі орнықты, қайталап отыратын қажетті байланыстар. Мұндай заңдылықтарды біле отырып, тәрбие жұмыстарын алдын-ала болжауға және ол іске терең мазмұндық, әрі әдістемелік мән-бағдар беруге болады.

           Экологиялық тәрбиенің жалпы заңдылықтары.

1. Барша тарих кезеңдерінде  экологиялық тәрбие объективтік-қоғамдық  қажеттіліктен туындайды және  ол қоғамға қызмет етеді.

2.Экологиялық тәрбиенің  мақсаты, мазмұны және тәсілдері  біртұтас байланыста, бір-бірінсіз  нәтиже бермейді.

3.Біртұтас педагогикалық  процестегі экологиялық оқу мен  тәрбие(тармағынадағы) өзара кіріге  ұштасқан.

           Келтірілген заңдылықтар экологиялық  тәрбиені ұйымдастырудың жалпы  негіздерін құрайды, ал енді  сөз болатын заңдылықтар тікелей  экологиялық тәрбиелік процесті іске асырудағы педагогикалық құрал ретінде танылуы тиіс. Олардың қатарына кіретіндер:

1.Дамушы жеке адамның  экологиялық тәрбиесі сол адамды  тікелей іс әрекетке қосу барысында  орындалады.

2.Экологиялық тәрбие- ұйымдастырылған  іс-әрекеттегі жеке адамның белсенділігін арттыруға ықпал етуші фактор.

3.Экологиялық тәрбие барысында  тәрбиеленушіге деген жоғары  гуманизм мен сый-құрмет орынды  талаппен ұштасуға міндетті.

4.Экологиялық тәрбие барысында  оқушыға алдағы жетістіктерін  көрсете отырып, табыс қуанышына ере білуге көмектесу.

5.Экологиялық тәрбие барысында  оқушылардың ұнамды сапаларын  тану мен оларды орынды пайдалану  қажет.

6.Экологиялық тәрбиелеуде  оқушылардың жастық және даралық  ерекшеліктерін ескеру орынды.

7.Экологиялық тәрбие ұжымда жүргізіліп,ұжым арқылы іске асырылуы қажет.

8. Экологиялық тәрбие  барысында мұғалімнің,мектептің,  отбасының және қоғамдық мекемелердің  педагогикалық ұмтылыстарының бірлігі  мен келісімі қажет.

           Мектептегі оқу экологиялық жұмысы  да, оқушылардағы жеке адамдық сапаларды тәрбиелеу де осы заңдылықтарды ескеру негізінде жүзеге асырылуы тиіс.

Экологиялық тәрбие мақсаты- педагогика ғылымының өзекті категориясы. Оны нақтылау, жобалау, дайындау – педагогикалық тұжырымдар жасаудың арқауы.

           Кейде педагог балалармен экологиялық оқу-тәрбие жұмыстарын нақты айқындалған мақсатсыз-ақ орындаған сияқты болады. Бірақ сол бағыт-бағдарсыз бастаған ісінде қаншалықты сарсаңға түсіп, оңды- солды ұрынғанын, нәтижеге жете алмай шаршап – шалдыққанында бір-ақ түсінеді.

          Педагогтің кәсіби қызметі адамның  барша іс-әрекетіндей мақсат қоюдан  басталады. Педагогтің балалармен  жүргізіп жатқан ісінде мақсат  болмаса, ол істі кәсіпқой маманның  жұмысы деп бағалауға болмайды, оны әншейін бір әрекет, тәрбиелік процеспен ешбір байланысы жоқ, жәй белсенділік деп түсіну керек.

           Мақсатты сезіну әрқандай іс-әрекетке  қуат береді. Ұлы да шапағатты  мақсат адамның бар шығармашылық  күшіне қанат беріп, оны өрістете  түседі. Мақсатқа жету адам бағытының  негізгі болған тереңде толық қанағаттанушылық тудырады.

           Экологиялық тәрбие мақсаты- педагогика ғылымының өзекті категориясы. Оны нақтылау, жобалау, дайындау – педагогикалық тұжырымдар жасаудың арқауы.

           Кейде педагог балалармен оқу-тәрбие  жұмыстрын нақты айқындалған  мақсатсыз-ақ орындаған сияқты болады. Бірақ сол бағыт-бағдарсыз бастаған ісінде қаншалықты сарсаңға түсіп, оңды- солды ұрынғанын, нәтижеге жете алмай шаршап – шалдыққанында бір-ақ түсінеді.

           Шынында да, күнделікті мектептегі  педагогикалық экологиялық тәрбиеде болмыс көрсеткендей, мақсат проблемасы өте нашар шешілуде, кейде ол мәселе тіпті естен шығарылады,осыдан «мақсатсыз тәрбие», яғни жол- жөнекей тәлім етек алған құбылыс. Осының салдарынан педагогтің кәсіби қызметінің өнімі жоқтың қасы, балалармен ұстаздардың шығармашылық мүмкіншіліктері іске қосылмайды, ал кәсіптік іскер не істерін білмей, ақырында түңіледі, жұмысынан қанағаттанушылық рахат көрмейді.

           Тәрбиелік істің мұндай келеңсіз жағдайларының объективті себептері мақсаттың әлеуметтік-психологиялық табиғатынан туындайтынын  түсіне білу қажет.

           Мақсат – субъект санасында  оның қоршаған ортамен өзара  ықпал байланысынан туындайтын  әрекеттің нәтижесі туралы ой  болжамы. Демек, мақсат-жағдайлар себепті пайда болуынан, нақты болмыстан алынатындықтан - ол объективтік те категория, себебі ол сана туындысы, ол адам ойында пайда болып әр нақты тұлғаның сана –сезімдік ерекшеліктерінің көрінісін береді. Ертедегі латындар айтқандай : «Екі адам зат жөнінде бір әңгіме айтуы мүмкін, бірақ бәрінің әңгімесі екіншісіне ұқсамас». Бір мақсатты жалау еткен педагогтар, сол мақсаттың өзін әртүрлі баламада түсінеді, себебі олардың әрқайсысы кәсіби әрекеттің нәтижесінде өз сана деңгейінен баға береді. Сондықтан, мақсат болжау проблемасы- тәрбиелі адамның идеалды образының дараланған саналардағы көптеген баламаларын қамтыған мақсаттың мүмкіндігінше – нұсқасын анықтау –байсалды зердемен қоса, көп уақытта, мамандық күш салуды талап етеді. Адам өзіне ықпал етуші объективті және субъективті әсерлердің нәтижесінде өмір бойы қалыптасады. Бірақ педагогикалық жүйелер (мектепке дейінгі, мектептік, мектептен соңғы) жеке адамның қалыптасу деңгейі мен сапаларын нақты көрсететін өзінің уақыттық шектеріне ие болғандықтан, әр саты аяғындағы тәрбиелік нәтижелер жөнінде сөз қозғауы мүмкін.

           Өсіп келе жатқан ұрпақты экологиялық тәрбиелеу мақсаты –кең әлеумет пен ғылымның араласуымен тек мемлекет белгілейтін  педагогикалық саясаттың басты құрылым бірлігі. Жарияланатын тәрбиелік мақсаттардың экономикалық, құқықтық және ұйымдастыру шарттарын қамтамасыз ету мемлекеттің міндеті. Былайша айтқанда құқық негізінде бекіген тәрбие мақсатының іске асуына қоғамның бар мүмкіндіктері бағытталуы қажет, әлбетте, бұған да тиісті бақылау қажет.

           Өсіп келе жатқан ұрпақты экологиялық тәрбиелеу мақсатының мазмұны қоғамның өркениеттілігіне, оның демократиялық сипатына, экономикалық мүмкіндігіне, педагогикалық жүйелер дамуын болжастыратын және нақты жағдайларды үйлестіріп отыратын мекемелеріне байланысты.

           Экологиялық мақсаттың жалпыланған сипаты жағдайлардың әртүрлі көрініске енуіне тәуелсіз, оның іске асып отыруын қамтамасыз етеді.

           Экологиялық мақсат әрекеті адамның саналық өнімі болғандықтан өте құбылмалы, тез өзгеріске түседі, себебі ол үздіксіз ауыспалы дүниемен, сонымен бірге өзгерістегі тұлғамен де әрекеттік – қозғалмалы байланыста болады. Тәжірибе, білім, оқиға т.б. Адамды байытып отырады, бірақ құбылмалы сана иесі – субъект сол байлыққа жету жолында өзінің де өзгеріп жатқанын байқай бермейді, не оған тіпті мән бермейді. Мысалы, педагог «кеше» де, «бүгін» де өзін бір мақсат ұстағандай сезінеді, ал сырттан қарағанға, оның кәсіби педагогикалық ісінде өзгерістердің болғаны айдан анық байқалады. өмірдің өтпелі –ауыспалалығы мақсаттың да бір қалыпты өзгеріссіз қалмауына ықпал жасайды.

           Экологиялық мақсаттың өзгермелі қозғалысы педагогикалық процесте өте айқын көрінеді. Себебі, баланың сыныптан сыныпқа қарай, жастан жасқа дамып өзгеруі қасқағындай, сондықтан өсіп келе жатқан жеке адамның әлеуметтік-психологиялық жаңа құрылымдары бір мақсаттың ысырылып, орныны екіншісінің қойылуы табиғи талаптар дамуының нәтижесі болып есептеледі.

           Ал, соңғы нәтижені көздеген жалпыланған  сипатты мақсат жастық өзгерістер байланыстылығын сақтап, «тәрбиелі адамның » жеке образын баламастырып қарауға, айқындауға мүмкіндік береді.

            Момын да, айдағанға көнгіш бастауыш  сынып оқушысы да, тынымсыз, беймаза  жасөспірім де, менменсінген «данагөй»  жоғары сынып шәкірті де- бәрі де мұғалім бастаған бір даму жолын басып өтеді, әңгіме сол жолдың кең болып, күтілген жеке адамдық әртүрлілікті сыйғыза алуында. Осы мысалда көптеген әр жас деңгейіне байланысты күтілген нәтиже- нақты мақсатқа байланысты 6 жастағы балаусаның мектеп жолын түгелдей басып, 17 жасында жетелетін нәтижесі- жалпы мақсат өнімі.

           Мақсаттың қозғалмалылығы мен  ауыспалылығы оның ешқашан шектелмейтінін  көрсетеді. Мақсатты, көркемдеп айтсақ, жақындаған сайын, алыстай түсетін  жұлдызбен теңестірген жөн. Мақсаттың бітуі –рухани не заттай жойылу деген сөз. Мақсат өзін белгілетін субъект- адаммен бірге дамып отырады, себебі ол сол субъектіде жасалады. Сондықтан да субъектінің өрлеуімен мақсатта жоғарылай бастайды. Өссем деген кәсәпкерге тән қасиет : көңіл толмау, күйзелу, алас ұру; ал тоқтаған кәсіп иесі- мәңгі тыныштықтағы өлі жан. Міне дамудың бір көрінісі.  

           Жеткізбес мақсат- мақсат болып  қала беру үшін, оған жетем  дегенді шарш атып, шалдықтармас  үшін, шексіз мақсатқа жетідің  қиындығынан адам бас тартып, бос арманшылдардың қатары толыспас үшін, мақсат жалпы сипатқа ие болуы керек, сонда ғана ол ілгерілеген сайын ұлғайып, іс-әрекетке бағыт-бағдар бола алады. Қарапайым мысал, бір кісі, кіріп жасасам болар дегендей, баспана жоспарлап, бастады. Бірақ көпті көрген бір көршісі келіп : «бөлмелеріңді былай жаса »- деп ақыл берді: мақсат туды- бөлме өзгерді, екінші көрші тұрып «Айна, есіктеріңді олай ет»- деп ақыл айтты. Мақсат өзгерді- айна, есіктер көрік алды. Үшіншісі келіп: «шатырыңды сен олай қылма, бұлай қыл »- деп және бір кеңес қосты: сәнді шатыр шықты. Ақыр аяғында кісінің жалпы мақсаты- баспана да бітті, бірақ әншейін баспана емес, көз тойдырар үй болды. Үй салушының мақсатқа орай жоспары мен әдісі негізінен сақталды, бірақ ол жасаған өнім бастапқы күтілген нәтижеден айрықша болып шықты, оның себебі- мақсаттың жалпы сиптындағы шығармашылық рекіндіктің болуынан туындады. Іскер мақсат аймағында әрекет етті, бірақ осы аймақтар болғанда оның шеберлікке жетуі күмәнді болар еді.

          Сонымен, экологиялық мақсат - өз қызметін атқару үшін жалпы сипатқа ие болуы тиіс. Сонда ғана тәрбие мақсатының жалпы тәрбие процесіне байланысты орны нақ көрінеді: мақсат бастау көзі, педагогтың кәсіби қызметінің бірінші элементі. Схема түрінде бұл төмендегіше сипатталады сипатталады.

1-схема

     Экологиялық тәрбие мақсаты         

                           

                                       экологиялық тәрбие процесі          

                                                         

                                                                        экологиялық тәрбие нәтижесі

 

          Бұдан туындайтын ой – мақсат экологиялық тәрбие процесінің мазмұнын айқындайды, экологиялық  мақсат тәрбие нәтижесіне негіз болады, экологиялық мақсат – педагогтың кәсіби іс - әрекеттерінің баға өлшемі, мақсат – педагог санасының үздіксіз айналымда толығымен мақсатқа тәуелді, оған орай өз мән – мағынасына ие болады. Сонымен, педагогикадағы мақсат болжау анықтамасы:

                    Мақсат болжау – бол қазіргі заман өркениетінде жасап жаңартушы қабілетке ие осы дәуір жеке адамының қажетты даму деңгейін қамтамасыз ететін объектив, әлеуметтік – психологиялық және мәдени жағдайларды түсіну; бұл сондай адамның жалпы идеал бейнесін мейлінше нақтылайтын сөз жүйесін іздестіру; бұл тәрбие мақсатын қабылдауға мүмкіндік беретін шарттар ретінде балалық шақ табиғатына, жеке адам даму мәніне және даралық болмысына талдау, баға бере алу; бұл нақты бала жасаған нақты жағдайларды талдай отырып, оларды қойылған мақсат мазмұнымен орайластыру.

          Мақсат категориясына қарама  – қарсы категория – арман.  Екеуінің бір – біріне ортақ ұқсастығы олардың санада туындап, әрі жасайтын идеялық бейне болуында. Ал айырмашылығы – осы бейнеге субъект қатынасының әртүрлілігі.

          Арман – елстің немесе қиялдың  субъектіге берер біршама қанағаттану  сезімі. Арман адамды шындық болмыстаналшақтатады.

          Мақсат – бұл да бейне, бірақ  онан келетін қанағаттану тек  ішкі қабылдауыдан емес, сол бейнені  іс - әрекетке қосып шындыққа айналдыру.  Бұл бейне субъекті белсенді  әрекетке бағыттайды, ықпал жасайды.  Туындай отырып, мақсат ойға алған,  көздеген нәтіжеге жетпей, өз қанағатын таппайды. Бұл арада бейне- нәтіже тек іштей қызығу үшін емес, нақты жетістік үшін қажет.

          Арман субъектің енжарлығынан  келіп шығады, әрекетсіздікке байланысты, ал мақсат – іс-әрекет, белсенді  қызметтің бастау көзі.