Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің ғылыми-теориялық негіздері

           Шынында да, күнделікті мектептегі  педагогикалық тәрбиеде болмыс көрсеткендей, мақсат проблемасы өте нашар шешілуде, кейде ол мәселе тіпті естен шығарылады,осыдан «мақсатсыз тәрбие», яғни жол- жөнекей тәлім етек алған құбылыс. Осының салдарынан педагогтің кәсіби қызметінің өнімі жоқтың қасы, балалармен ұстаздардың шығармашылық мүмкіншіліктері іске қосылмайды, ал кәсіптік іскер не істерін білмей, ақырында түңіледі, жұмысынан қанағаттанушылық рахат көрмейді.

        Экологиялық   тәрбиелік істің  мұндай келеңсіз жағдайларының  объективті себептері мақсаттың  әлеуметтік-психологиялық табиғатынан туындайтынын  түсіне білу қажет.

           Мақсат – субъект санасында  оның қоршаған ортамен өзара  ықпал байланысынан туындайтын  әрекеттің нәтижесі туралы ой  болжамы. Демек, мақсат-жағдайлар  себепті пайда болуынан, нақты  болмыстан алынатындықтан - ол объективтік те категория, себебі ол сана туындысы, ол адам ойында пайда болып әр нақты тұлғаның сана –сезімдік ерекшеліктерінің көрінісін береді. Ертедегі латындар айтқандай : «Екі адам зат жөнінде бір әңгіме айтуы мүмкін, бірақ бәрінің әңгімесі екіншісіне ұқсамас». Бір мақсатты жалау еткен педагогтар, сол мақсаттың өзін әртүрлі баламада түсінеді, себебі олардың әрқайсысы кәсіби әрекеттің нәтижесінде өз сана деңгейінен баға береді. Сондықтан, мақсат болжау проблемасы- тәрбиелі адамның идеалды образының дараланған саналардағы көптеген баламаларын қамтыған мақсаттың мүмкіндігінше – нұсқасын анықтау –байсалды зердемен қоса, көп уақытта, мамандық күш салуды талап етеді. Адам өзне ықпал етуші объективті және субъективті әсерлердің нәтижесінде өмір бойы қалыптасады. Бірақ педагогикалықжүйелер (мектепке дейінгі, мектептік, мектептен соңғы) жеке адамның қалыптасу деңгейі мен сапаларын нақты көрсететін өзінің уақыттық шектеріне ие болғандықтан, әр саты аяғындағы тәрбиелік нәтижелер жөнінде сөз қозғауы мүмкін.

           Өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу  мақсаты –кең әлеумет пен ғылымның  араласуымен тек мемлекет белгілейтін   педагогикалық саясаттың басты  құрылым бірлігі. Жариялананатын  тәрбиелік мақсаттардың экономикалық, құқықтық және ұйымдастыру шарттарын қамтамасыз ету мемлекеттің міндеті. Былайша айтқанда құқық негізінде бекіген тәрбие мақсатының іске асуына қоғамның бар мүмкіндіктері бағытталуы қажет, әлбетте, бұған да тиісті бақылау қажет.

                      Өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мақсатының мазмұны қоғамның өркениеттілігіне, оның демократиялық сипатына, экономикалық мүмкіндігіне, педагогикалық жүйелер дамуын болжастыратын және нақты жағдайларды үйлестіріп отыратын мекемелеріне байланысты.

           Мақсаттың жалпыланған сипаты жағдайлардың әртүрлі көрініске енуіне тәуелсіз, оның іске асып отыруын қамтамасыз етеді.

           Мақсат әрекеті адамның саналық  өнімі болғандықтан өте құбылмалы,  тез өзгеріске түседі, себебі  ол үздіксіз ауыспалы дүниемен, сонымен бірге өзгерістегі тұлғамен де әрекеттік – қозғалмалы байланыста болады. Тәжірибе, білім, оқиға т.б. Адамды байытып отырады, бірақ құбылмалы сана иесі – субъект сол байлыққа жету жолында өзінің де өзгеріп жатқанын байқай бермейді, не оған тіпті мән бермейді. Мысалы, педагог «кеше» де, «бүгін» де өзін бір мақсат ұстағандай сезінеді, ал сырттан қарағанға, оның кәсіби педагогикалық ісінде өзгерістердің болғаны айдан анық байқалады. өмірдің өтпелі –ауыспалалығы мақсаттың да бір қалыпты өзгеріссіз қалмауына ықпал жасайды.

           Экологиялық мақсаттың өзгермелі қозғалысы педагогикалық процесте өте айқын көрінеді. Себебі, баланың сыныптан сыныпқа қарай, жастан жасқа дамып өзгеруі қасқағындай, сондықтан өсіп келе жатқан жеке адамның әлеуметтік-психологиялық жаңа құрылымдары бір мақсаттың ысырылып, орныны екіншісінің қойылуы табиғи талаптар дамуының нәтижесі болып есептеледі.

           Ал, соңғы нәтижені көздеген жалпыланған  сипатты мақсат жастық өзгерістер  байланыстылығын сақтап, «тәрбиелі  адамның » жеке образын баламастырып  қарауға, айқындауға мүмкіндік береді.

Біртұтас педагогикалық процесте тәрбие процесі ерекше орын алады.

          Бұл процестің орны мен рөлі  тұлға қалыптастыру процесі құрылымда  тез байқалады.  Тұлға қалыптастыру  басқарушы, бақылаушы сипат алған  тұтастығында, яғни адамдар санала ниетпен, алдын – ала белгіленген жоспар мен міндеттерге сәйкес әрекет жасаған тұтас ортада тәрбие іске кіріседі. Тәрбие бұл тұлғаны мақсат – бағдарлы қалыптастыру процесі. Бұл сонымен қоса, қоғамға қажетті әрі пайдалы тұлға қалыптастыру мақсатындағы тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің ұйымдасқан, басқарылған, бақыланатын бірлескен өзара әрекеті. Тәрбие процесі -бұл белгіленген мақсатқа жетуге бағытталған тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің нақты пәрменді бірлескен әрекеті.

         Экологиялық тәрбие процесінің өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен бұл процесс мақсат – бағдарлы болып табылады. Оны ұйымдастыруда мейлінше пәрменділікке жеркізетіні – тәрбие мақсатының тәрбиеленушіге жақыт әрі түсінікті мақсатқа айналуы. Нақты осы мақсаттардың бірлігі мен оған жетудегі өзара байланыс арқылы қазіргі тәрбиелеу процесі сипатталады.

Экологиялық тәрбие процесі – көпфакторлы процесс. Ондағы көптеген объективті, субъективті факторлардың әрекеттері бұл процестің өте күрделі екенін байқатады. Субъективті факторлар тұлғаның ішкі қажеттіліктерін білдіріп, тұлға қалыптасып, өмір сүретін объективті жағдайларда білдіре отырып, тәрбие міндеттерін табысты шешуіне көмектеседі. Ұйымдастырылған тәрбие іс - әрекетімен объективті жағдайлардың мазмұны мен бағыты қаншалықты сәйкес келсе, жеке тұлғаның қалыптасуы да соншалықты табысты болады. Бұл процесті басқарушы тәрбиеші қызметі объективті заңдылықтарымен шектелмейді. Бұл өз мәнінде, тәрбиеші тұлғаның өзіндік бейнесін, даралық қасиеттерін, мінез – құлқын, тәрбиеленушілерге қатынасын білдіретінөнер деп танылады.

Тұлға әртүрлі  әсерлердің ықпалына түседі, жағымды  тәжірибе ғана емес, түзетуді қажет  ететін жағымсыз тәжірибені де қамтиды. Тәрбие процесінің қиындығы, оның өзгерісті, динамикалық, қозғалмалы болуымен байланысты.

          Экологгиялық тәрбие процесі өзінің ұзақтылығымен ерекшеленеді. Негізінен ол өмір бойына созылады. К. Гельвеций былай деп жазған: «Мен оқуды әлі жалғастырудамын, менің тәрбием әлі біткен жоқ. Ол қашан бітеді? Менің оған тек өлген соң мүмкіндігім болмайды. Менің бар ғұмырым ұзақ тәрбиеден тұрады». Тәрбие процесі үшін тәрбиелік ықпалету басталғаннан бастап, соңғы нәтіжелер арасының алыстығы, ұзақтығын анықтайды.

          Экологиялық тәрбие процесінің бір ерекшелігі – оның үзіліссіз болуы.  Мектептік тәрбие процесі – бұл тәрбиеші мен тәрбиеленушінің өзара жүйелі, үздіксіз әреккеттесу процесі. Жеке бір ғана «іс-шара»  оқушының мінез құлқын ерекше өзгертеді деуші тәрбиелеушілер қателеседі. Жұмыстың белгілі бір мақсаты белгіленген жүйесі қажет. Егер Тәрбие процесі үзіліпқалса, онда тәрбиеші оқушының жаңадан «із» салуы керек және оны тұрақты әдетке айналдыруы шарт.

       Экологиялық тәрбие процесі – комплекстік процесс, тәрбиелік жұмыстардың мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістерінің бірлігін білдіреді. Жеке тұлғаның сапалы қалыптасуы кезектесіп жасалынбайды, бір уақытта болатындықтан педагогикалық ықпал ету комплексі сипатта болады. Қалыптастыру  кезінде бір қасиеттер екінші қасиеттердің дамуына ыңғайлы әсер етіп отырады.

         Экологиялық тәрбие процесінің комплекстік сипаты бірқатар маңызды педагогикалық талаптардың ұстанымын, тәрбиешілер мен тәрбиеленушілер арасындағы өзара әрекетті  мұқият түрде ұйымдастырылуын талап етеді.

          Экологиялық тәрбие процесіне нәтижелердің бірмәнді және анық болмау да құбылыс.  Жағдайлар бірдей болғанда да нәтіжелер бөлектеніп тұрады. Мұның өзі мынадай субъективті факторларға байланысты болады: тәрбиеленушілердің жеке өзгешеліктерінің көптігі,  олардың әлеуметтік нәтіжелері, тәрбиеге деген қатынастары. Сонымен бірге, тәрбиеленушілер дайындығының кәсіптік деңгейі, олардың процесті жүргізу шеберлігі де осы процестің іске асып, жақсы нәтіжелер беруіне үлкен ықпал жасайды.

       Экологиялық    тәрбие процесі  екіжақты сипаты мен ерекшеленеді. Олар тәрбиешіден тәрбиеленушіге (тікелей байланыс) және тәрбиеленушіден тәрбиешіге қарай (кіре байланыс). Процесті басқару негізінен кері кері байланыс арқылы құрылады, яғни тәрбиеленушілердің түсетін ақпараттар арқылы ерекшеленеді. Осы кері байланысты тәрбиеші неғұрлым көп пайдаланса, соғұрлым тәрбиелік әсер де жоғары болады.

          Экологиялық тәрбие процесі диалектикалық сипатта болып келеді. Бұл оның үздіксіз дамуынан, динамикалық болуынан, қозғалмалы әрі болуынан байқалады. Тәрбие процесі болып жатқан себептерге сәйкес дамиды. Мысалы, оқушылардың әртүрлі жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады, сонымен бірге әртүрлі жағдайлар мен нақты ситуацияларға қарай басқадай сипат алуы мүмкін. Кейде бірдей тәрбие құралы бірдей жағдайда тәрбиеленушілерге күшті әсер етуі де, төмен әсер етуі де кездеседі.

          Экологиялық тәрбие процесінің диалектикасы оның қарама – қарсылығымен, демек, ішкі және сыртқы қарсылықтырымен бейнеленеді. Нақты, қарама – қарсылықтар процесін үздіксіз жүруіне күш береді. Ішкі қарама – қарсылықтар тұлғаның барлық кезеңдерде байқалатын, оның жаңа қажеттілігі мен қанағаттану мүмкіндіктерінде көрінеді. Осы жағдайдан туындайтын «қарсылық» тәжірибесінен белсенді толтырып, кеңейтуіне, жаңа білімдер мен құлық формаларын алуына, нормалар мен ережелерді игеруіне итермелейді. Бұл жаңа сапалардың қай бағытқа құрылатындығы тұлғаның іс-әрекетіне, белсенділігіне, өмірлік позицияларына байланысты болады. Экологиялық тәрбиенің бағыты – тұлға қалыптастыруды дұрыс бағдарлау, ал мұның өзі тәрбиеленушілердің қозғалушы күштерін, мотивтерін, қажеттіліктерін, өмірлік жоспарларын терең білу негізінде ғана жүзеге асырылады.

          Сыртқы қарама – қарсылық та  тәрбие процесінің бағыттылығы  мен нәтіжесінде байқалады. Мысалы, кейбір жағдайда мектеп пен  жанұя арасындағы қарама – қарсылықтар, педагогтардың кейбір талаптарына ата – ананың қарсы әрекеті жайсыз әсер қалдырады. Сөз бен іс арасындағы қарама – қарсылықтар да тәрбиедегі көптеген қиыншылықтар мен кемшіліктерге себебші болады. Педагогтар әсіресе, тәрбиеленушілердің ішкі талпыныстары мен сыртқы әсер арасындағы қарама – қарсылығына көп мән берулері керек. Л. С. Рубинштейн баланың ішкі әрекет мазмұнына қырағылық танытылмаса, педагогтың іс-әрекеті үмітсіз формализмге ұшырайтынын баса айтқан. Соңғы кездерде тәрбиешілер жұмыстарында тәрбиеленуші дайындығына педагогикалық талаптардың сай болмауы көп қиыншылықтар туғызып жүр. Егер тәрбиеленушінің дайындық деңгейі қойылған талаптардан көп төмен болса, онда талаптар қойылмайды, өзгеріске келтіріледі.

          Экологиялық тәрбиенің ең маңызды субъективті факторы – бұл тәрбиеші тұлғасы. Адам жанының кейбір нәзік тұстарын, тәрбие процесімен ілесе жүретін мыңдаған үлкенді – кішілі өзара ықпал - әрекеттерді қамтудың мүмкінділігі аз. Мұндайда пәрменді тәрбиенің аса маңызды шарты – тәрбиеші тұлғасы.

          Қазіргі экологиялық тәрбиелеу процесіндегі тәрбиешінің рөлі тәрбиелік әсердің бәрін өзіне бұрып, процеске жетекшілікті өз қолына алу емес, керісінше, оның ұйымдастырушылық және бағыттаушылық және күшінің мәнділігі мен ондағы демократизмнің, шығармашылық еркіндіктің көнтігімен байланысты. Тәрбиеші маңызды табыстарға нақты жүргізіліп отырған экологиялық тәрбие процесі жағдайын ескеріп, өзінің тәрбие жұмыстарына дұрыс талдау жасап, олардың дұрыс шешім шығарғанда ғана қол жеткізеді.

          Авторитарлы педагогиканы туындатқан төмен кәсіптік деңгей тәрбиеленушілердең тәрбиешіден бөлініп қалуына басты себеп болды. Педагогикалық жаңаша қатынас жасау мектепті демократизациялау және гуманизациялау идеялары негізінде іске  асады, сонымен қоса, балаға қамқорлық, сүйіспеншілік және рақымқолық сияқты қарапайым адамдық сезімдерді түзетуге негізінде мүмкіндік туады. Сондықтан, қазіргі тәрбиешінің негізгі міндеті де тәрбиеленушіні педагогикалық ықпалға дайындап, ыңғайластыруға байланысты. Педагогикалық позицияны өзі де тәрбиеленушіге білінбейтін, жасырын, әдепті болуы қажет. Педагог бала жанының төбеден бақылаушысы болмай, оны достық пиғылмен тәрбиелеп өсіруі қажет.

       Экологиялық    тәрбие процесі – күрделі динамикалық жүйе. Бұл жүйенің әркомпоненті өз кезегінде өзіндік копоненттері бар жүйе ретінде қаралады. Қолайлы анықтау шектерін қолдану арқылы әрқилы жүйе мен құрылым түзуге болады. Қазіргі теориялық педагогикада Тәрбие процесі талаптарымен құрылған мынадай жүйелері белгілі: Тәрбие процесі мақсаты, міндеті, мазмұны, процестің өту жағдайлары, тәрбиеші мен тәрбиеленушінің қарым – қатынасы, тәрбие іс-әрекетінің қолданылатын әдістері мен формалары, процестің даму кезеңдері және т.б. солардың кейбіреулерін қарастырайық:

          Мақсаттық талап  тәрбие процесінің құрылымын шешуге бағытталған міндеттердің бірізділігін білдіреді. Қазіргі мектеп жағдайында тәрбие процесінің бағыттары мынадай:

• үйлесімді. Жан – жақты дамыту мақсатын есепке ала отырып, тұлғаны біртұтас қалыптастыру;
• азаматтық құндылықтар, әлеуметтік бағдарлы мотивация, ақыл – ой, эмоцмоналдық және еріктік үйлесім ауқымы негізінде тұлғаның адамгершілік сапаларын қалыптастыру;
• оқушыларды ғылыми мәдени және өнер, т.б. қоғамдық құндылыққа қатыстыру;
• қоғамның демократиялық өнделуіне, тұлғаның құқықтары мен міндеттеріне сәйкес өмірлік позийияға тәрбиелеу;
• тұлғаның мүмкіндіктері мен тілектерін, сонымен бірге әлеуметтік талаптарын ескере отырып, оның икемділігін, ептілігін және қызығушылығын дамыту;
• оқушылардың даралық және қоғамдық түсінімдерін дамытатын танымдық іс-әрекет ұйымдастыру;
• тұлғаны сапалы тәрбиелеу мақсатында әлеуметтік құнды, әрі жан – жақты іс - әрекет ұйымдастыру;
• тұлғаның аса маңызды әлеуметтік функциясын, яғни, өзгермелі еңбектің іс - әрекет жағдайындағы қатынастарын дамыту, әлеуметтік қуаттылықты көтеру.