Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің ғылыми-теориялық негіздері

          Бірақ өзіміз жасап отырған,  қарама – қайшылығы қабысқан  баршат дүниеміздегідей – бұл  екі шеткі құбылыс – арман  мен мақсат өзара тығыз байланысқан.  Арман мақсат түзу үшін негіз,  арман – мақсаттарды қайта  қарастырып, үйлестіріп отыруға  ықпал. Мақсатта өз кезегінде жаңа мақсатқа жетелейтін жаңа арманға жол ашады. Мақсатқа жетудің жолы тұп – тура болмақ емес, ол үшін талай міндеттерді іске асыру қажеттіліктері туындайды.

          Міндет – бұл мақсатқа жету  жолдарындағы бір саты, орындалуы  қажет нәтіженің бір бөлігі, осы бөлік өзінің іс-әрекеттік бітімін таппаса, жалпы нәтіжеде жоқ. Міндет мақсаттың өзін құрайтын элементтерге бөлінуінен пайда болады. Кейін сол элементтердің бәрі бірігіп, іс-әрекеттің жалпы нәтіжесін алуға жұмсалады. Іс-әрекеттің барысында субъект, әдетте, мақсат жөнінде ойламайды, оның ісінде тек міндеттері, өз іс-әрекетін солд міндеттердің кезегімен шешілуі деп біледі.

          Мақсаттың ұмыт болуы – жалпы  стратегиялық бағыттың жайылуына  әкелді, ендеше, міндетер де тактикалық  бағдар ретінде өз маңызын жояды. Мысалы, бағбан адамдарға ләззат бере бақ бергісі келді. Бірақ нақты істерді орындау күйбеңімен жүріп, тиісті орынға гүл етуді ұмытты, соның салдарынан бақ ләззат беру сипатынан айрылды, яғни негізгі мақсат іске аспады, сонымен атқарылған міндеттербосқа кетті.

          Мақсат болжау -  мақсат пен  міндеттердің өзара байланысын  тану нәтіжесі.

          Міндет – мақсаттың бір бөлігі, құрылым бірлігі. Міндет көрер  көзде дербес, өз алдына жасағанымен,  мақсат бағытында орындалып барады. Мысалы, педагог баланы күнделікті адамгершілікке баули отырып, қоғам азаматын тәрбиелеу бағдарындағы мақсатты мүлде естен шығармауы тиіс, өмірде адамның тұлғалық мазмұнын оның әр секунд, минут, сағаттағы белсенді тіршілігі қалайды, - дегендей философиялықтұжырымды бетке ұстау лазым.

          Кәсіптік еңбектің ажырамас бөлігі  ретінде мақсат болжау мұғалімнің , жоғары оқу орны оқытушының  қызметінің құрамды бөлігі. Осыдан, ертең ұстаздық іске араласамын  деген студент мақсат болжау  проблемасының ғылыми мағынасын, педагогикалық қызмет құрылымдағы мақсат болжаудың  мәні мен мақсаттың орны мен маңызын, мақсаттарды әртүрлі негізде сараптауды жете түсініп, игеруі міндетті.

          Әтбір міндет өзінің орындалу  сәтінде субъект үшін нақты  бір мақсатқа айналады да, ол мақсат өз кезегінде төменірек деңгейдегі жаңа міндеттерді жүзеге әкеледі. Педагог жалпы мақсат бағдарын жаздырмай отырып, таңғажыйып үздіксіз міндетке, міндеттің мақсатқа өзгерісі мен ауысу аймағына тап болды.

          Егер  экологиялық тәрбие мақсатының жалпылығы сақталса, онда педагогтің қадам сайын алға қойып, әр сәт сайын шешіп отыратын әрекеттің бәрі – міндеттер. Жалпы мақсаттық бағдар назардан ғайып болып, педагог бір міндет бағытында жұмыс істеп, ойлай бастағаннан, дәл осы міндет мақсат мазмұнына ие болып,өзіне қажетті ендігі міндеттерге ие болды. Экологиялық тәрбие процесі мектепте көптеген  пәндер арқылы да жүргізіледі. 

Мұны схема  түрінде көрсетуге болады 2-схема:

                                                                                        міндет 1

                             міндет 1           мақсат 1                   міндет 2

                                                                                        міндет 3

 

                                                                                       міндет 1

Мақсат                міндет 2           мақсат 2                   міндет 2

                                                                                       міндет 3

 

                                                                                        міндет 1

                             міндет 3           мақсат 3                   міндет 2

                                                                                        міндет 3

 

  міне, осыдан  педагогикалық сөздікте «экологиялық тәрбиенің мақсаты мен міндеті», «экологиялық тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері» тіркестерін жиі кездестіреміз. Бұлардың бірін таңдауымыз белгілі экологиялық мақсаттың жалпы бағдарына байланысты да, бір жағдайдың өзіне де мақсаттың мәнге де, міндеттік мәнге де ие бола беретінен. Мысалы, мұғалім сабақты дайындауда нақты сабақ «мақсатын» белгілейді, ал енді осы мақсаттың өзі жалпы тәрбие мақсатының міндеті болып шыға келеді. Сондықтан, дайындалып жатқан сабақ келесі аталған көп «міндеттің» орындалу құралына айналды: мәдени, саясат бойынша жасау қабілетін қалыптастыру, адам бола білу қабілетін жетілдіру, әлеуметтік қатынастарға араласа алу қабілетін түзу, салауатты өмір салтын қалыптастыру, өмірлік бағыт қалыптастырып, өз тіршілігінің мазмұнын реттей алу қабілетін орнықтыру; тұрмыстық міндеттерге дайындау; өмірлік еңбекке дайындық, отбасылық өмірге дайындық, бос уақытын мазмұнды өткізуге дайындау, өзін шығармашылықпен баулуға дайындау.

          Мақсат пен мотив адам іс-әрекетінің  мәндік бірліктері. Мақсатсыз әрекет  жоқ. Ал мотивсіз мақсат белсенділігі  қарапайым әрекет шеңберінен  аспайды.

          Әрекетке итермеуші ықпал –  мақсат, ал сондай ықпалдық мотивтерде  де бар. Мақсат пен мотив әрдайымбірге, іс-әрекеттің мазмұны мен сипатың анықтайтын құбылыстар. Мақсат – «субъект не жатыр?» дегенде жауап. Мотив болса «субъект мұны не үшін істеп жатқанын», яғни ықпалдық себебін ашады.

          Субъект, жалпылама болса да, мақсат  пен мотивті айқындамағанша, іс-әрекетке бара алмайды. Мақсат болжастыру аймағында мотив екі себебтік маңызға ие. Біріншіден, мотивіс-әрекет сипатына әсер етеді: қуат, күш салу, адалдық, нәтіже жолында белсенділік деңгейі, субъекттің психологиялық қалпы. Екіншіден – мақсаттың мотивпен бірлесуі, мотивпен орын ауысуы.мысалы, тұжырым жақсарту ниетімен жігіт педагогикалық кәсіпті таңдады. Алдыңғы мақсат мотивпен ауысты, енді оның мақсаты кәсіптік шеберлікті игеру болды, ал мақсатқа деген ұмтылысты әлеуметтік бағыт мотиві қолдап – қуаттайды.

          Педагогтың экологиялық тәрбие ұйымдастыруға байланысты кәсіби қызметінің мақсаты – экологиялық тәрбие мақсатын анықтау, оны іске асыру. Ал осы педагогикалық іс-әркеттің мотивтері неде?

          Бұл тұрғыдан, педагогикалық мақсат мотивтері келесідей:

1. Қайшылығы  көп, күрделі өмірге еніп жатқан  сәбидің бақыты үшін қамқорлық; 

2. Балалық шақтың  сәулелі өтуіне көмек беру  және адамға деген ынабатты  қатынас. Мұны сипаттаған мотивтер педагогке кәсіптік және әлеуметтік келеңсіздіктерді елей бермей, ізге мақсатқа жетуге жол ашады.

          Педагогикалық қызметке араласуы  түрткі болатын қарапайым мотивтерді  де жоққа шығаруға болмайды; мысалы, қаражат табудың көзі, демалыс уақыттарының ыңғайлығы, бүкіл өмір бойы балалр мен жастар арасындажүріп, өзінің де рухани кәрілікке берілместігін сақтап қалу т.с.с. бірақ бұлардың бәрі де кәсіп таңдаған тәрбиеші – педагогтың балаға деген қамқорлығы мен оны азаматтық кемеліне жеткізуге байланысты ықпал – ынтасына күш – қуат бере алмайды. Жоғары сезімнен шыққан ізге ниет тәрбиешінің кәсіби ісінің сипатына үлкен ықпал жасайды; осыдан мұғалім – педагог қарадүрсін әрекетке бармауға тырысады, баланы көптің бірі деп қарамай, онымен жеке тәрбие жұмысын өткізуге ұмтылады. Балаға деген қамқорлық мұғалімді әлеуметтік аласапыран кезеңдегі келді – кетті, жалған қоғамдық құндылықтарды бала тәрбиесіне қосудан сақтайды.

          Әлбетте, оның төңірегіндегілердің  бәрінің де әңгімесі баланың  келешекте адам болуы жөнінде.  Ал, оның өзі оқу, сызу, жазу, сурет  салу тағы басқалармен әуре, өзінің тәрбиеленіп жатқанымен тіпті ісі жоқ, ол педагогті өзінің жақсы досы, кеңесшісі, қарапайымды ұстаз – мұғалім деп таниды. Педагог болса жарысын педагогикалық «тапта» ол мақсат белгілеп, оны балаға жария етпестен, іске асрудың жолында болды.

          Бала бақытына деген жанпидалықты  туындайтын мотив «жарысын» педагог  бағытының жүзіне келуіне себін  тигізеді; баланың тәрбиелеу емес, жасауы қажет, бала өмір ләззатына  дайындалуға тиіс емес, ол ләззатқа  бөлініп өсуі керек; бақытты  болу үшін бала педагогикалық басшылықты танып баруға тиіс емес, өмірдің әрбір қасқағым сәтін жоспарланған дамудың элементтеріндей қабылдамай, өз өмірінің болмысы деп білгені жөн. Есейе келе әр бала тәрбие мен өзіндік дамудың мақсаты сипатында қабылдап, педагогтан тәрбие эстафетасын қолына алып, тәрбие сүбъектісіне айналуы қажет. Осыдан, педагог рөлі жаңа кейіпке енеді.

          Балаға деген қамқорлық қазіргі  заманның өте күрделі аймағында  өз орнын иелеп, педагогтің  өз кәсіптік деңгейін көтеруіне,  өз педагогикалық шеберлігіне жаңа әдістемелерді қосуына, мамандық белсенділігі мен рухының ұзақ жасауына күш қуат береді.

          Педагогикалық экологиялық қызметтің имандылық мотивациясы балалармен ұйымдастырылатын іс - әрекеттің қажет септігіне негіз болады. Педагог өзінің кәсіптік экологиялық міндеттерін орындай отырып, балалардың дене және рухани дамуына байланысты әрқандай жұмыстарды атқарып барады. Бірақ бұл жұмыстар баланың саналы кемелденуіне бағытталып, бұл жұмыстар баланың саналы кемелденуіне бағытталып, механикалық жаттықтырудан аулақ болғаны әбден қажет.

         Экологиялық  тәрбиенің ең  маңызды субъективті факторы  – бұл тәрбиеші тұлғасы. Адам  жанының кейбір нәзік тұстарын, экологиялық тәрбие процесімен  ілесе жүретін мыңдаған үлкенді  – кішілі өзара ықпал - әрекеттерді қамтудың мүмкінділігі аз. Мұндайда пәрменді тәрбиенің аса маңызды шарты – тәрбиеші тұлғасы.

          Қазіргі экологиялық тәрбиелеу  процесіндегі тәрбиешінің рөлі  тәрбиелік әсердің бәрін өзіне  бұрып, процеске жетекшілікті  өз қолына алу емес, керісінше, оның ұйымдастырушылық және бағыттаушылық және күшінің мәнділігі мен ондағы демократизмнің, шығармашылық еркіндіктің көнтігімен байланысты. Тәрбиеші маңызды табыстарға нақты жүргізіліп отырған экологиялық тәрбие процесі жағдайын ескеріп, өзінің тәрбие жұмыстарына дұрыс талдау жасап, олардың дұрыс шешім шығарғанда ғана қол жеткізеді.

          Авторитарлы педагогиканы туындатқан төмен кәсіптік деңгей тәрбиеленушілердең тәрбиешіден бөлініп қалуына басты себеб болды. Педагогикалық жаңаша қатынас жасау мектепті демократизациялау және гуманизациялау идеялары негізінде іске  асады, сонымен қоса, балаға қамқорлық, сүйіспеншілік және рақымқолық сияқты қарапайым адамдық сезімдерді түзетуге негізінде мүмкіндік туады. Сондықтан, қазіргі тәрбиешінің негізгі міндеті де тәрбиеленушіні педагогикалық ықпалға дайындап, ыңғайластыруға байланысты. Педагогикалық позицияны өзі де тәрбиеленушіге білінбейтін, жасырын, әдепті болуы қажет. Педагог бала жанының төбеден бақылаушысы болмай, оны достық пиғылмен тәрбиелеп өсіруі қажет.

 

 

1.3  Бастауыш  сынып  оқушыларына экологиялық тәрбие берудің педагогикалық шарттары

 

          Тәрбие процесі  – бұл сыртқы  мақсат бағдарлы ықпал мен  тұлғаның өзін - өзі тәрбиелеуін  кірістіре жүргізілетін тұлға  қалыптастыру, дамыту процесі.

        Экологиялық  тәрбие процесі  – бұл байланыстағы ұдайы дамып  отыратын тәрбиелеу  жүйесінің  тізбегі, мұндағы әрбір тізбек  алдыңғы нәтіжелер есебінен құрылады. Бұл түсінік бойынша тәрбие  процесі өзіндік даму жүйесі  ретінде қарастырылады және оның  бірлігі болып дамушы тәрбиелеу жағдайында есептеледі. Мұнда тәрбиеленушілер, тәрбие іс - әрекеті, тәрбиеші, оның тәрбиеленушілемен өзара әрекеті ғана дамып қоймай, келешек күрделі жүйе қалыптастыратын біртұтас объектіні дамытады.

         Экологиялық тәрбие процесі көпқырлылық, иерархиялық, статистикалық, өзін - өзі басқару сияқты қасиеттермен сипатталады.

         Экологиялық тәрбие процесінде  мазмұндық және процесуалдық  жақтары анықталады. Бұлардың бірлігі  тек тәрбие іске асатын нақты  жағдайлар төңірегінен шығуға мүмкіндік беретін жоғары дәрежедегі абстракциялау арқылы жасалады. Оқу пәні мұғалімнің, сынып жетекшісінің, ұжымын тәрбиелік іс - әрекеті – бұлар бәрі тәрбие процесі болып табылады. Бұлардың арғы жағындағы тұтастықты көру үшін педагогикалық абстракциялау қажет. Абстракциялаудың жеткілікті дәрежесі – тәрбиелеу теориясының аса маңызды әдіснамалық проболемасы. Өйткені, төмен дәрежедегі абстракциялауда тәрбие процесі тексеріле алмайды, ал өте жоғары болса, шындыққа алшақтау қаупі туады.

          Педагогтің экологиялық қызметі  адамның барша іс-әрекетіндей  мақсат қоюдан басталады. Педагогтің  балалармен жүргізіп жатқан ісінде  мақсат болмаса, ол істі кәсіпқой  маманның жұмысы деп бағалауға  болмайды, оны әншейін бір әрекет, тәрбиелік процеспен ешбір байланысы жоқ, жәй белсенділік деп түсіну керек.

           Мақсатты сезіну әрқандай іс-әрекетке  қуат береді. Ұлы да шапағатты  мақсат адамның бар шығармашылық  күшіне қанат беріп, оны өрістете  түседі. Мақсатқа жету адам бағытының  негізгі болған тереңде толық қанағаттанушылық тудырады.

          Экологиялық тәрбие мақсаты- педагогика  ғылымының өзекті категориясы.  Оны нақтылау, жобалау, дайындау  – педагогикалық тұжырымдар жасаудың  арқауы.

           Кейде педагог балалармен экологиялық  оқу-тәрбие жұмыстарын нақты айқындалған  мақсатсыз-ақ орындаған сияқты болады. Бірақ сол бағыт-бағдарсыз бастаған ісінде қаншалықты сарсаңға түсіп, оңды- солды ұрынғанын, нәтижеге жете алмай шаршап – шалдыққанында бір-ақ түсінеді. Егер түсінсе!