Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің ғылыми-теориялық негіздері

Қазіргі таңда экологиялық проблемалардың зардаптық көлемі ұлғаюына байланысты жас ұрпақтың экологиялық көзқарасын қалыптастыру деп отырмын. Ол үшін оқушылардың экологиялық білімді игеруі мектептегі оқу-тәрбие жұмысында екі түрлі бағытта жүргізілетіні анықталып отыр.

Біріншіден сабақ оқытудың барысында экологиялық мәселелердің бір-бірімен байланыстырылған ғылыми негізінде қабылдаса, екіншіден сыныптан тыс уақытта жүргізілетін тәрбие жұмыстары нәтижесінде, олар табиғат пен қайта түлеген ортаға тиімді ету жөніндегі нақты білім мен практикалық тәжірибені, іскерлік пен дағдыны меңгереді.

Сондықтан экологиялық білім беруге әр түрлі әдістерді пайдаланамыз: олар табиғатқа экскурсия, экологиялық  үйірме, факультативтік сабақтар және сыныптан тыс тәрбие жұмыстары: экологиялық  білім беру және тәрбиелеудің мақсаты  мектеп оқушыларының қоршаған ортаның жай күйі үшін азаматтық борышын қалыптастыруды қамтамасыз ететін ғылыми білім, шеберлік, көзқарас пен сенім жүйесін орнықтыру болып табылады.

Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың  экологиялық білімдері мен біліктерін қалыптастыру мұғалімнің шеберлігіне, оның жалпы кәсіби білімі мен сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыру қабілетіне байланысты. Осының бәрі бір-бірімен үйлесімді жүруі оқушылардың экологиялық білімдерінің дамуына жол ашады.

Біздің зерттеуіміз көрсеткендей, сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың басты міндеттері:

1. Оқушылардың экологиялық білімдерін  дамытып, оқу іс-әрекетінде белсенділіктерін  арттыру, яғни, бағдарлама бойынша  берілген экологиялық материалдарды  тең меңгеруіне көмектеседі.

2. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстар өткізу және оған дайындық барысында оқушылардың бақылау жүргізуіне, қарапайым тәжірибелер қоя білуіне, белгіленген әдебиеттерді оқуына мүмкіндік берді.

3. Сыныптан тыс жұмыстар практикалық  процесте оқушылардың іскерлігін  арттыру бағытында жүргізілетіндіктен экологиялық білім мен тәрбие беруде олардың табиғатты аялауға, қорғауға, имандылыққа, сезімталдыққа тәрбиелеу.

Сыныптан тыс экологиялық жұмыстардың  алуан түрлері бар, бірақ олардың  әрқайсысының өзінің ерекшеліктері  бола тұрса да, бір мақсаттылыққа жұптасып ортақ талаптарды іске асырады.

1.Сыныптан тыс жұмыстардың түрлеріне  қарай оқушыларды қалыптастыру  тек қана ерікті болуы тиіс.

2.Қандай да жұмыстың түрі  болса да, оның қоғамдық және  қолданбалы бағыты болуы керек.

3.Сыныптан тыс және мектептен тыс жүргізілетін экологиялық жұмыс түрлерін анықтағанда оқушылардың ынта-ықыласына, талабына, бейім-қабілеттеріне мен құштарлығына сүйенген жөн.

4.Ұйымдастырылған қандай да  бір экологиялық жұмыс түрі  болмасын оқушылардың белсене  қатысуына, ізденушілікке бағыттайтындай болу керек.

5.Балалармен жүргізілетін жұмыстардың  әр түрінде жүргізілетін жұмыстардың  әр түрінде экологиялық бағыт-бағдар  басым болғандығы дұрыс.

6. Бұл жұмыстар нәтижелі болу  үшін нақты белгіленген күні, мерзімі және айқын белгіленген кестесі болуы қажет.

7. Сыныптан тыс және мектептен  тыс экологиялық жұмыстарға оқушыларды  түгел қатыстыру жағын ойластыру  қажет.

8. Экологиялық жұмыс жүргізгенде  оқушылардың жас ерекшеліктерін, өмір тәжірибелерін, бейім-икемділіктерін  ескеру қажет.

Менің ойымызша экология курсының жүргізілетін экологиялық мазмұндағы сыныптан тыс  жұмыстардың рөлін арттыруына мынадай  жағдайлар әсер етеді:

1. Сыныптан тыс жұмыстардың жан-жақты  болуы, білім және тәрбие беру  әдістемесінің сапасын көтеруге  әсерін тигізді.

2. Мектеп бағдарламасында оқу  материалын экологиялық жұмыстармен  байланыстыру барысында, оқушылардың  білімін жан-жақты жетілдіруге  мүмкіндік береді.

Сабақ мазмұндары мектеп бағдарламасында  шектеулі болуына байланысты күнделікті өмірде болып жатқан ғылыми техникалық, экологиялық өзгерістерді кеңінен қамти алмайды. Сондықтан тек қана іскерлікпен ұйымдастырылған сыныптан тыс жұмыстарды жаңа материалдардағы өзгерістерді кең түрде қолдануға болады.

Осыған байланысты сыныптан тыс  оқушыларға экологиялық білім беру факультатив сабақтар мен табиғи ортадағы жұмыстар жүргізілуі керек.

Қазақ халқында табиғат пен адам арасындағы байланыс өте ертеректен келе жатқаны бәрімізге мәлім. Табиғаттың сансыз сыры мен құбылыстарын түсіндіруге  ұмтылу, халықтың бойында ақыл санасында табиғат жайындағы танымды табиғатты аялаудың қажеттілігі жайында ұғымдарды белгілі жүйемен жинақтауға талпынған. Халқымызда «табиғатым-тағдырым» деген нақыл сөз бар. Ежелгі дүниеде халқымыз табиғатқа, туған жерге, суға, өзі өмір сүріп отырған ортасына көп көңіл бөле білген.

Табиғат пен адам арасындағы тепе-теңдік бұзылмаған, халқымыздың ауыз әдебиетінде  де осы табиғат, жер, су, өсімдік, жануарлары бар дүниесіне де өте мән берілген. Ата-бабамыздың  өмірлік тәжірибесінен  жинақталған, аңыз, әңгіме, нақыл сөз, мақал-мәтелдернен халық даналығын танып білуімізге болады. Мысалы:

Жаздың бір күні

Қыстың мың күніне татыр – 

деп жаздың жайма шуақ, елге сондай жайлы екендігін тілге тілек  етсе, ал мына бір мақалында:

Тау мен тасты су бұзар,

Адамзатты сөз бұзар

дейді, яғни адам мен табиғатта  болатын өзгерістермен байланыстыра отырып атады. Жер қадірін жете түсінген, жаз – жайлауда, қыс – қыстауда жүргенде, жайлық жерін тоздырып алмауды  ойлаған.

Тау кезеңсіз болмайды,

Өлке өзенсіз болмайды – 

деп өмірі көшіп-қонудан басталған халқымыздың даналығының бастауы болған табиғат сырын игеріп, оның сан-алуан құбылыстарын түсінуге ұмтылды, табиғатпен тіл табысу, оның әр бөлшегін мал жанындай сақталуы өмір заңына айналдырылған. Асыл қасиетті мұраларын кейнгі ұрпаққа мирас етіп қалдырған. Ал біздің халқымыздың дәстүрді іске асыру, оны жалғастыру ата-бабамыздың асыл мақсаттарының орындалғаны, осы тұста негізгі тәрбие беру орталығы әрбір отбасы, бала-бақша, негізгі тәрбиенің жалғастырушы мен жандандырушы арнаулы орта мектептегі тәрбие мен білім беру сапасы екендігі белгілі.

Сондықтан да, мектепте экологиялық  мәселелер бойынша оқу-тәрбие процесін белгілі бір жүйеге келтіріп, этноэкологиялық  бағытта дұрыс жолға қойып, салт-дәстүрге жетелейтін бағытта бағдарламалар құру қажет. 

Сондықтан сыныптан тыс өткізілетін  жұмыстарға жете мән беріп, әртүрлі  бағдарламалар шығарып, жаңа арна тәсілдер іздестіру қажет, өйткені, сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар жас жеткіншектерге оның ықпал әсері ерекше болмақ (1-кесте).

Биология  сабағында оқушылардың білімі мен  икемділігіне қоятын талаптар.

1-кесте

Білімі
Кіріспе	икемділігіне
Табиғатты қорғаудағы халық дәстүрі	Табиғаттың сансыз, сыры мен құбылыстарын түсінуге, табиғатты аялаудың қажеттілігі  жөніндегі түсінушілік.
Қазақ халқының табиғатты қорғауға арналған дәстүрлері	Табиғатты қорғауға арналған дәстүрлерді игере білу.
Ауа-райының құбылыстарын бақылауға  байланысты халық дәстүрлері	Ауа-райының құбылыстарын бақылауға  арналған іс-шараларды білу.
Су қорғауға байланысты халық дәстүрлері
Өзен-көл суларына тиімді пайдалану, ластанудан сақтау	Өзен суларының ластану себебін анықтау, су қорын тиімді пайдалануды білу. Өзен туралы мақалдарды есте сақтап, әртүрлі іс-шараларға қатысу, табиғатты қорғау.
Пайдалы қазбаларды қорғауға арналған халық дәстүрлері
Адамдардың жер қойнауындағы пайдалы  қазбаларды игеруде және шаруашылық қызметінің әсерінен өзгеріске ұшырауы. Жер қойнауын пайдаланып, оны қорғаудағы халық дәстүрі	Жер қойнауының адам баласы үшін ашылмаған  сырларының көптігін білу. Жергілікті жердегі негізгі тау жыныстары  мен минералды заттарды ажырата  білу.
Топырақты қорғауға байланысты халық  дәстүрлері
Топырақ эрозиясы, оны бақылауға  арналған іс-шаралар, қазақ халқының топырағын аялап қорғау дәстүрлері	Қазақ халқының арасында эрозияға ұшыраған топырағын қорғаудың, қалпына келтірудің, құнарлығын арттырудың біреше тәсілдерін ажырата білу.
Табиғат аясына экскурсия
Туған өлке табиғатын тиімді пайдалануға  және қорғауға арналған іс-шараны ажырату	Табиғаттың ережелерін сақтау, табиғат  қорғауға арналған жұмыстарға қатысу.

 

Мектеп  өміріне кеңінен орын-тепкен сыныптан тыс көп жұмыстың біден-бір түрі  үйірме. Үйірменің түрлері көп.

1. Пән үйірмесі – 

2. Драмалық үйірме: көркем саз, би, фотосурет, радио үйірмесі.

Оқушыларға экологиялық білім беруге бағытталған сыныптан тыс жұмыстардың үйірме жұмысының алар орны өзгеше. Себебі, экологиялық білім беру жүйесінде үйірме жұмыстары ерекше міндеттер атқарады. Ол мынадай міндеттер:

сабақпен  салыстырғанда сыныптан тыс уақытта экологиялық теория мен практика мәселелерін оқып, үйренуге мүмкіндік туғызады;

оқушылардың теориялық материалдарды меңгеруге  экологиялық және табиғи қорғау мәселелерін  дұрыс бағалай алатын практикалық  дағдыларын дамытуды ұйымдастыру;

оқушылардың экологиялық қабілетін жетілдіре түсу үшін олардың әрқайсысының жеке мүдделеріне сәйкес көзқарастарын іс-әрекеттерін іске асыруға мүмкіндік жасау.

Сонымен қатар экологиялық үйірме арқылы оқушылардың экологиялық жұмыстарға белсенділігін өз бетімен сапалы ұғынуға, табиғи орта дүниетанымын қалыптастыратын  экология курсына деген құштарлығын  айтуға болады.

Мектепте  өткізілетін үйірме жұмыстарының барысында  «табиғатты аялаушылар» жұмыстарының негізгі мақсаты оқушыларға экологиялық  білім беру, оны тереңдету, күнделікті өмірмен табиғи ортаны тікелей байланыста жүзеге асыруда біршама жұмыстар іске асырылады.

1. Үйірме отырыстарында күнделікті өмірмен, табиғи ортамен тікелей байланыста жүзеге асыру.

2. Жерді тиімді пайдаланумен, оның  сапасын сақтауға көңіл бөлу.

3. Ауаның тазалығын сақтауын дағдыландыру.

4. Жаңадан отырызылған балауса  шыбықтарды қорғауға үйрету.

Оқушыларға  табиғат қорғауға баулу жұмыстары  ішінде экологиялық мүмкіндіктерінің өзіндік орны бар, оқушылардың экологиялық  қорғау әдет дағдылары табиғи ортада іске асырылмақ.

Экологиялық мүмкіндік оқушыларға не бермек?

жаратылыстану ғылымдарынан алған білімдерін тиянақтауға;

табиғатқа деген сезім құштарлығын арттыруға;

табиғатпен  тікелей байланыста болу нәтижесінде  дұрыс мінез-құлықтың, сапалы қарым-қатынастың қалыптасуына;

табиғат байлығын күтіп, баптауға, бақылаулар жүргізуге, ұқыпты қарауға баулиды.

Қазіргі уақытта біздің елімізде үйірмелер  аз емес. Осы үйірмелер оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеуде айтарлықтай  нәтижелер беріп отыр[29,30].

Ал, дүниетану пәні бойынша пәндік апталықтар өткізуге болады. Біз «Табиғатым – тағдырым» атты апталық өткізуге тырыстық 2-кесте.

Бағдарламасы

«Табиғат – тағдырым» атты экологиялық  апталықтың жоспары

2-кесте

№	Күні, уақыты		Экологиялық апталық бағдарламасында  жүргізілетін, іс-шаралар, жұмыс түрлері
1.		Апталық ашылу салтанаты, оның бағдарламасымен  таныстыру, апталыққа қатысушы қонақтардың  тілегі мен пікірлері
2.		«Халық жүрегінде–табиғат тағдыры» халқымыздың ақын-жазушыларының  әңгімелерін, өсиет сөздерін сахнада  көрініс түрінде бейнелеп, мағынасын  түсіндіре отырып, өнеге алу бағытында  өткізу
3.		«Ата-бабам айтқан сөз» халықтың мақал-мәтелдерін, қасиетті сөздер, көркем сөздері
4.		«Табиғат адамның алтын бесігі»  табиғат пен адамның біртұтастығын  айту
5.		«Табиғатты қорғау» КВН етіп өткізуге болады
6.		«Табиғатым – тағдырым» қорытынды  кеш: 1. Кеш қонақтарының пікірі 2. Озық нөмірлер жеңімпаздары 3. Викториналық сұрақтар «Алтын  сандық» ойыны 4. Музыкалық сәлемдемелер /2-4 нөмір/

 

1.1. Сахналық көрініс: «Жер-Ананың  күңіренуі» сахнада жердің құрғап, тілім-тілімі шыққан көрінісі. Аударылған  қайық, өлген балықтар. Қара жамылған  жер ана қайғылы күйде отыр. «Қорқыттың күйі» бүкіл залда  мұңды зарымен күңіреніп тұр.  Еңкейген кәрі шал-жолаушы таяққа сүйеніп келе жатыр, елдің барлығы туған жерін, үйін тастап кеткен, жолуашы жер анаға кездесуге келе жатыр.

Бастаушының сөзі: Жер бетінде алашұбар дақтар көп. Соның бәрі де адам қолымен салынған таңбалар. Сулы-нулы көкорай жер  шарын талай ғасыр мекен етіп келген адамдар, өзен-көлді суалтып, қу-тақырға, жасыл шалғынды орман-тоғайды  күйдіріп, өртеуге, тау мен даланы тескілеп шаңын аспанға шығарып,тірі организмдердің барлығын улап, оның тіршілігін жер бетінен жойып жіберуге әзір тұр. Соның ең қатерлісі ядролық соғыс пен ядролық қаруды сынау болып отыр.

Жолаушы күңіреніп отырған жер анаға  кездесті.

Жолаушы: О, жер ана неге мұнша күңіренесің, неге мұнша зарлайсың? Саған не болған, сенімен бірге бүкіл ғалам  түнеріп тұр.

Жер ана: Мен неге күңіренбеймін, неге мен зарланбаймын? Қарашы мына байтақ даланы не болып жатыр, нені көрмеді, жерімде, елімде жазды. Қарашы мына Аралыма, толқынды теңізім қайда, толқынды қуалай шалқақтаған шағаларым қайда, теңізді  қақ жарып, өтіп жатқан кемелерім қайда? Теңіздің суы тартылып, жердің соры шығып, тілім-тілім болып жатыр.

Адамдардың көпшілігі ауруға шалықты. О, Адамзат не ойың бар?

Жер ана: Иіліп, отырып, қалды.

Жолуашы: Көкжиекке қарап, ойланып  қалды. Залда мұңлы күй жайлап өрби отыра қатыңқы ойнап тұрады.

Көрініс: «Теңіз неге ашулы?»

Автор –  Қожатаева Зарина

Дауыл – Жамалбеков Нұрдос

Арал –   Момбаева Мөлдір

Күн –     Нұрлыбекова Ақерке

Бұлт –    Жүсіпов Бақыт

Автор: Кешегі бар байлықтың мекені аталған қайран Арал.

Міне, қазір шаршаған, қамыққан күйде сырын шашып сырласатын, мұңын шағып, мұзданатын ешкім жоқ. Жан-жағына елеңдей қарайды. Осы уақытта уілдеген дауыс естіледі. Бұл ескі дауыл екен.

Дауыл: Ау, Арал! Қалың қалай? Неге мұңайып  отырсың?

Арал: Дауыл достым-ау! Мұңаймай қайтейін, маған ешкім соқпайтын болды, бұрын сен де жиі келуші едің, толқындарымды тасытып, көңілімді көтеруші ең. Сенде соқпайтын болдың.

Дауыл: мұңайма достым. Бізге де күн туар, толқының қайта тұрар, байлығың қайта толар.

Арал: Әй, қайдам! Ондай күн көзімнен бұл-бұл ұшты ғой.

Дауыл: Сені осындай күйге түсірген адамдар ғой, сен олардан кек  алуың керек. Сені олар аямады, сен  де оларды аяма.

Арал: Сонда сен маған не дейсің? Адамдарға қатігездік жаса дейсің ба?

Дауыл: Иә, достым. Олар сені аямады, сен  де оларды аяма!

Арал: сонда не істе дейсің?

Дауыл: «Маған ерік бер. Мен жағалауыңдағы  тұз бен сорды оларға шашамын. Көрсін қандай екенімізді!