Кәсіпорынды стратегиялық басқаруды жетілдіру жолдары

     «ҚазМұнайГаз» ұлттық мұнай газ компаниясының  құрамындағы «Арман» газды өндіру мен тасымалдаудан бастап жылу мен электр энергиясын өндіруге дейінгі кең көлемдегі өндірістік қызметін жүзеге асырып, еліміздің экономикалық дамуына және Қазақстан Республикасы халқының елеулі бөлігінің өмір сүру деңгейін арттыруға жағымды әсерін тигізеді де өз міндетін: газды магистральды тасымалдау жүйесін дамытуда және Қазақстанның газ әрі энергетикалық рыноктарын дамытуға көмектесуде деп біледі. 
Көрінуі :

     «Арман»  БҚ– газ және газ тасымалдау саласындағы тиімділігі жоғары компания. Міндеті мен көрінуіне қарай, ҚТГ өз дамуында мынадай стратегиялық басымдықтарды басшылыққа алады :

• табиғи газды магистральды тасымалдау саласында бірінші болып қалу және одан түсетін кірісті көбейту;
• іске қосылған өндірістік активтерді жаңғырту, қайта құру және техникалық қайта жабдықтау арқылы магистральды және өңірлік газ құбырларының өткізу қабілетін, сенімділігі мен қауіпсіздігін арттыру;
• өңірлерде электр энергетикасы және газбен жабдықтаудың үнемі жұмыс істеп тұруын қамтамасыз ету;
• сондай-ақ өз күші мен ресурстарын мынадай стратегиялық даму бағыттарына шоғырлау:
• компанияның бағасын көтеру ;
• басқару тиімділігін көтеру .

     ««Арман»  БҚ» басқа да қызмет түрлері қызметінің басым бағыттарына кедергі жасамай, қатар дамитын болады. 
Компанияның бағасын ұзақ мерзімді көтеру және оның қызметіне мүдделі тараптардың мүдделерін сақтау ҚТГ-нің тік интегр ацияланған холдинг ретіндегі стратегиялық даму қағидаттары болып табылады. 
Компанияның бірқатар стратегиялық мақсаты бар, оларға жету тұтас холдингтің және оның әрбір еншілес ұйымының стратегиялық міндеттерін шешуді талап етеді. «Компанияның бағасын көтеру» стратегиялық бағыты басқарушылық шешімдерді таңдауды белгілейді, оларды іске асыру мыналарға оң әсерін тигізбек :

• Компанияның біріктірілген таза кірісін ұлғайту;
• Инвестициялардың тиімділігін арттыру;
• өндіріс көлемін ұлғайту ;
• қаридарлармен ұзақ мерзімді келісімдерге қол жеткізу ;
• өндіріс тиімділігі мен қауіпсіздігін арттыру.

     «Басқару  тиімділігін арттыру» стратегиялық бағыты ҚТГ менеджментінің күшін  қызметтің неғұрлым маңызды аспектісі  – корпоративтік басқаруға шоғырлайды. Компанияны ішкі жағынан реформалау шеңберінде регламенттік рәсімдер мен бюджеттеу жүйесі жетілдірілді. Жаңа кезеңнің мақсаты – тік интеграцияланған холдинг ретінде «Арман» жұмысының тиімділігін төмендегілер арқылы арттыру :

• стратегиялық басқару тиімділігін арттыру;
• жедел басқару тиімділігін арттыру;
• кадр потенциалын дамыту .

     ҚТГ негізі қаланған күннен бастап, компанияда белсенді әлеуметтік саясат жүргізілді және қазіргі күнде де өз қызметкерлерінің, өңірлердегі тұрғындардың және тұтас  қоғамның қамын ойлау компанияның  бұлжымас міндеті болып қалуда.

     Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның  шаруашылық техникалық экономикалық көрсеткіштерінің өзгеруін талдау маңызы өте зор. Шаруашылықтың қаржы- экономикалық көрсеткіштерді талдағанда айналым капитал айналымның, мүлік құнының үлесіне меншік және қарыз капиталдың қатынасына, сонымен қатар дебиторлық және кредиторлық қарыздың қатынасына көңіл бөлу керек. Қаржылық жағдайы қалыпты болған кезде  кәсіпорында меншік капиталдың үлесі динамикалық түрде өсу керек, және меншікті капитал қарыз капиталдан жоғары болу керек, ал дебиторлық  және кредиторлық қарыз бір бірімен теңістірілу керек. «Арман»  БҚ-те  2008 жылдың ішінде ұйымның негізіге көрсеткіштерінде келесі өзгерістер болды: жалпы табыс 27839279 теңге, кезең шығындар соның ішінде 13595070 теңге, негізгі емес іс- әрекеттен түскен табыс –334635, корпаративтік табыс салығы 4153717 теңге, сонымен «Арман»  БҚ 2008 жылы 9771752 теңгемен жапты.

     Кестеден  көріп отырғандай есеп беру кезеңінде  «Арман»  БҚ-те мүлкі 5054439 теңгеге немесе 20,19% өскенін көруге болады. Бұл кәсіпорынның әрі қарай дамуын, оның жұмысының оң нәтижесін сипаттайды. Бұл жерде үлкен үлесі иммобильдік активтердің есебінен көбейген 4510629 тг немесе 89,24% және мобильдік активтер 1777927 тг. немесе 10,76% қорытындыласақ мобильдік активтерге қарағанда иммобильдік активтерге 8,3 есе аса қаражат салынды. Шашыранқы активтердің көбеюі негізігі құралдардың көбеюінің әсерінен болып тұр.

     Кестенің  соңғы банасында талданып жатқан мекеменің қандай қаражат есебінен қаншаға өзгергендігін көрсетеді.  Жалпы айтқанда барлық активтердің құрылымы ұзақ мерзімді активтердің есебінен көбейіп отыр ж. б. 4,9%, ал ж.а. 18,18%-ке, ағымдағы активтермен салыстырсақ ж.б 95,1%, ал ж. а.80,93%- ке төмендегенін көрсетеді, қорытындылысақ  ұзақ мерзімді активтердің көбейген, ал ағымдағы активтердің азайғанын көрсетеді, өсу негізгі құралдардың көбейгенің әсерінен. Бұл мекеменің әрі қарай өсуін айтуға болады, ағымдағы активтердің азаюы келешекте қарызды жаба алатынына күмән келтіреді.

     Баластың  пассив бөлігінде меншік қаражат  көздерінен үлкен үлес  құрайды. Жыл ішінде меншікті капиталдың көлемі 27,18% өскен және айналымдағы меншікті капиталдың үлесі 41,4 % өскен, бұл кәсіпорынның қызметін оң сипаттайды. Қарыз капиталының жыл ішінде құрамы, яғни жабдықтаушыларға қарыз –36,14% азайғандығы,  бұл жабдықтаушылар алдында қарызды жабу деп түсінуге болады.

     Жоғарыда келтірілген талдаудың нәтижесіне сүйенсек мынандай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: меншікті капитал 27,18% көбейіп және жылдың аяғында баланстың қарыз капиталында 4,84%,  қысқа мерзімді міндеттемелер   67,96% құрып, 27,18 пунтке кеміген. Жалпы айтқанда жылдың аяғында  «Арман»  БҚ –да қарыз капиталы біршама азайған, бұл мекеменің жұмысына оң әсер етеді.

     Жоғарыдағын қорта келе, мекеменің капиталы есеп беру кезеңінде меншікті капитал  қаражатымен 167% және қарыз капитал  есебінен   - 66,7% қалыптасты.  

     Кесте-2.1

     2008 жылдық басы мен соңындаңғы «Арман»  БҚ салыстырмалы балансы 

Көрсеткіштер	Абсалютті өлшем		Қатысты өлшем		өөзгерістер процентпен
	жыл басы	Жыл соңы	жыл басы	жыл соңы	абсалютті өлшем	құрылымдағы	ж. б қар процент  өлшем	жалпы баластағы өзгеріс
I Ұзақ мерзімді емес активтер
Материалдық емес активтер		120581		0,4	120581	0,4	346,1	2,39
Негізгі құралдар	1226261	5470341	4,9	18,2	4244080	13,28		84
Кезең шығындар		145968		0,48	145968	0,48		2,89
Барлығы	1226261	5736890	4,9	19,08	4510629	14,16	367,8	89,2
IIАғымдағы активтер
Материалдар		246616		0,82	246616	0,82		4,88
Тауарлар	16182049	1795772	64,65	59,69	1775723	-4,96	10,97	35,1
Ақша  қаражат	817243	350211	3,2	1,2	-467032	-2,1	-57,15	-9,24
Дебиторлық  қарыз:
Алынуға тиісті шоттар	310339	5168640	12,39	17,18	2065241	4,8	66,55	40,9
Аванстық  төлемдер	50365	283514	0,2	0,94	233149	0,74	462,9	4,61
Қосылған  құн салығы	2089986		8,3		-2089986	-8,3	-100	-41,3
Жұмысшы қызмекерлердің және т. б тұлғалардың  борышы	1557605	323488	6,22	1,07	-1234117	-5,14	-79,23	-24,4
Басқа дебит қарыз	1744	15960	0,007	0,05	14216	0,046	815,13	0,28
Барлығы	23802391	24346201	95,1	80,92	1777927	-14,17	7,4	10,8
Мүлік құны	25028652	30083091	100	100	5054439	0	20,19	100
III Меншікті капитал
Жарғылық  капитал	72500	85000	0,28	0,28	12500	-0,007	17,24	0,25
Бөлінбеген  табыс	1102072	9771752	4,4	32,48	869680	28,08	786,67	171,53
Төленбеген  капитал		-12500		-0,04	-12500	0,04		0,25
Өткен жылдардағы бөленбеген табыс	1102072	-207473	0,15	-0,6	-246125	-0,84	-636,77	-4,87
Барлығы	1213224	9696779	4,84	32,03	8423555	27,18	694,3	167
IV.Ұзақ мерзімді міндеттер	---	---	---	---	---	---	---	---
V.Қысқа мерзімді міндеттемелер
Еңбек ақы бойынша қарыз	31711	79144	0,13	0,26	-18127	-0,13	-57,16	-0,36
ЖЗҚ қарыз	97271	120455	0,39	0,4	23184	0,011	23,83	0,46
Басқа кредиторлық қарыздар	30	26038	0,0001	0,086	26008	0,086	86693,3	0,51
Ағымдағы  салықтар бойынша қарыздар	74507	2714796	0,29	9,02	2640289	8,72	3543,68	52,2
Қысқа мерзімді кредиторлық қарыз	23611909	17505879	94,34	58,19	-6106030	-36,14	-25,86	-121
Барлығы	23815428	20446312	95,153	67,96	-3369116	-27,18	-14,147	-66,7
Мүлік құны	25028652	30083091	100	100	5054439	0	20,19	100
Айналымның  меншік қаражаты	-22589167	-14709422	-90,3	-48,9	6645628	41,4	686,8	156

       Кесте-2.2

     2008 жылдың басы мен  соңындағы

     «Арман»  БҚ активтерін талдау

     Мобильдік коэффиценттің өсуі қарызды өтеуге қаражат үлесін сипаттайды. Коэффицент мағынасы артқан сайын кәсіпорнынның үздіксіз жұмысын қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі артады. Келтірілген есептеулерге сүйінсек ағымдағы активтердің рентабельділігі активтердің рентабельділігіне қарағанда жоғары, бұл мекеменің жұмысына оң әсер етеді. Кестенің мәліметтеріне сүйінсек мың теңге жұмыс капиталына 40,58 теңге келеді. Бұл активтердің рентабельділік көрсеткішін өткен жылмен салыстырғанда 35,5% көбейді. Мекеменің мүлікті тиімді қолдағанын білдіреді.

     Кесте-2.3

     2008 жылдың басы мен соңындағы   «Арман»  БҚ

       негізгі құралдардың техникалық  жағдайын талдау

     Негізгі құралдардың техникалық  жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіштің бірі- негізгі құралдардың тозу сомасы. Мекеменің негізгі құралдардың  тозу сомасы ж. б. 67173, ал ж. а. 462336, яғни 395163 теңгеге өскен. Бұл мәлімет негізгі құралдардың сапалық (моральдік) тозуынан емес, табиғи тозуын көрсетеді. Негізгі құралдардың белсенді бөлігі көрсеткішін анықтау өте маңызды және де бұл кәсіпрыннның материалдық техникалық базасын нығайту және жаңартуға қатаң көңіл бөледі. Кестенің мәліметтеріне келсек негізгі құралдардың белсенді бөлігі ж. б.    , ал ж. а.     яғни  пункке өскен, бұның өсуі мекеменің қор қайтарымдылық өсуін әкеледі.