Кәсіпорынды стратегиялық басқаруды жетілдіру жолдары

    Сол арқылы, ұлттық инвестицияның  жолдауы  мен тікелей шетел инвестицияның  талдау қызметін қарастыру жағдайында, оның инвесторлары мен инвестиция беруші мемлекеттер кедергі келтіру  жағдайына да мән беру керек. 
 

Сурет 10. Нақты секторда тікелей шетел инвесторларының байланысы 

    Американдық инвесторлардың айтуы бойынша –  Қазақстанда экономикалық, қаржылық, инфляциялық және басқа да тәуекел  түрлері жоғары болуына байланысты, олардың көлемі 25% -тен төмен болмауы тиіс. Негізгі пайда -12-15 % болып есептелінеді.

    Шетел эксперттерінің ойынша Қазақтан Республикасына шетел инвестициясының тартылуында  келесі кедергілер байқалады: бюрократия, қаржылық тәуекелділік, салықтық - қаржылық тәртіп, құқықтық инфрақұрылым, валюталық басқару.

    Сұрау көрсеткендей, шетел инвесторлары Қазақстан  Республикасын келесі мәселелер  бойынша тартымды нарық деп есептейді: табиғи ресурстарға қол жету жиынтығы, нарықтық кеңдігі және Қазақстан  Республикасы сратегиялық жағдайы кәсіпкерлік үшін болашақта жоғары потенциалды табыс нормасын әкелуі.

    Сұрағандардың көбісі Қазақстан нарығынан күтетін  пайданың зор екендігін атап өтеді, бірақ республиканың бюрократиялық  саясаты және әкімшілік тәжірбиесінің  тұрақсыздығы инвестициялау кезінде  инвестициядан тұрақты табыс алу мүмкіндігінен айырады.

    Қазақстан Республикасындағы жеңілдетілген  салық салу тәртібі сонау біріккен кәсіпорындардың құрылуына сол  кәсіпорындарды құрудағы негізгі қозғаушы күш ретінде қолданылған. Шетел  капиталы 30%-ті құрайтын біріккен компанияның табысына салық 30%-ті құрайды. Ал басқа да бюждеттерде шетел инвестициясы бар кәсіпорындардың табыс салығы -  45%.

    Шетел инвесторларының ойынша Қазақстан  Республикасының инвестициялық  ахуалы табыс әкелуші, бірақ тұрақты емес. Бірақ соңғы жылдары олардың ойлары елеулі түрде өзгерді. Себебі Қазақстан Республикасында шетел инвестициясынан түсетін пайда коэфиценті өте жоғары және олар соңғы жылдары болған экономикалық өзгерістерге көп көңіл аударады. Үкімет инвестициялық қауіпсіздікті азайтуға қадамдар жасауда, бірақ үкімет саясатының екі ойлылығы және бюракратиялық тәжірбиенің тұрақсыздығы Қазақстан Республикасына шетел инвестициясын тартуда кедергі негізгі факторлардың бірі болып тұр.

    Шетел инвесторлары қазірде Қазақстандық нарықты келесі негізгі мәселелерге байланысты табысты деп санауға: табиғи ресурстардың байлығы, нарықтың үлкен көлемі және Қазақстан Республикасының кәсіпкерлікке бейімділігі, бұл жағдай басқа нарықтардан гөрі жоғары потенцияға ие.

    Капитал салымының міндетті түрде өсуіне Қазақстан Республикасының экономикасына тиімді инвестициялық ахуал орнату болып табылады.

    Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының  үкіметімен инвестициялық ахуалды  жақсартуда толықтырулар болды. Олар: инфляция темпінің төмендеуі, шетел инвесторларымен біріккен ұйымдардың табысына салықтық жеңілдіктің болуы, қосымша құнға салынатын салықтан босатылуы және импортталатын техникалық құрал - жабдықтарға салынатын салықтан босатылуы, сонымен бірге шетел банктерінен және шетел несие ұйымдарынан алынатын шетел валютасындағы несиеге жеңілдік беру.

    Қазақстан экономикасындағы инвестицияны тұрақтандырудағы бірқатар проблемалардың шешімі көп  жағдайда Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының құрылымының дамуына  тәуелді болады. Оның дамуы инфляциялық  процестің төмендеуіне және өндірістің тұрақты болуына байланысты болады.

    Тиімді  инвестициялық ахуалды жасау  үшін Қазақстан Республикасының  орындаушы орган субъектілерінің  отандық және шетел инвестициясын  тарту қызметіне байланысты болады.

    Осыған  байланысты экономика министрлігі Қазақстан Республикасының басқару органдарымен бірге Қазақстан Республикасының экономикасына шетел инвестициясын тарту шараларын қарастырады. Бұл құжат барлық аймақтардың инвестициялық саясатымен қоса, шетел инвестициясын тартуға бағытталған мәселелерді қамтиды.

    Шетел капиталын тартуда несие формасындағы капитал тартуға белсендірек  қатысу керек. Шетел инвесторлары капиталды  толық қайтаруды талап етеді. Бірақ толық шетел компаниясын  тәуекелділікке апармайды. Бұл несиенің бір формасы болып, Қазақстан Республикасындағы кәсіпорындарды инвестициялайтын және капиталды қайтару шарты бар – банктік салымдар табылады.

    Салық және инвестиция бойынша халықаралық  орталық Республикаға шетелдік меншік инвестициялардың ағымын ынталандыру  үшін басты Батыс компанияларынан сұраулар жүргізіп, Қазақсан үкіметі қандай шараларды қолдану керек екендігін анықтайды. Сұрауға қатысушылар Қазақстан үшін негізгі стимул бай шикізат ресурстарына (45%), республиканың үлкен нарықтық потенциялына (41%) шығуын атады. Бұл жерде басты тартымды фактор  пайданың потенциялды жоғары коэфиценті болып табылады.

     II-бөлім.  ҚР-ғы кәсіпорындардың  стратегиялық жоспарлаудың  талдау және бағалау  («Арман»  БҚ -нің мысалында) 

     2.1. «Арман»  БҚ -нің жалпы сиппатамасы және қызметін экономикалық талдау 

     «Арман»  БҚ 1997 жылғы маусымда құрылды. Компания, оған концессияға берілген Қазақстанның газ тасымалдау жүйесін тікелей басқаруды жүзеге асырады және «ҚазТрансГаз» АҚ («ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ еншілес) компаниясы тобының құрамына кіреді. Компания елімізде тасымалдау газ құбырларының ұзындығы 11 мың километрден астам, жылдық өткізу мүмкіндігі 190 млрд. текше метрге дейінгі негізгі торапты бақылайды.

     Қазақстанның  газ өнеркәсібінің дамуы жақында  ғана, өткен ғасырдың 70-жылдары дами бастады десек болады. 1981 жылғы " Қазақ Совет энциклопедиясында табиғи газдың көптеген өнеркәсіптік қорының болуы, оны пайдаланудың жоғары тиімділігі мен салыстырма түрдегі төмен капитал сыйымдылығы қысқа мерзімде республиканың отындық баланс құрылымын газға қарай өзгертуге мүмкіндік туғызады. Қазақстанда газ өнеркәсібінің даму п ерспектива сы зор " делінген.

     КСРО-да бірегей халық шаруашылығы кешенін  құру Қазақстанның аумағында Бухара - Орал, Орталық Азия - Орталық және Бухара - Ташкент - Фрунзе - Алматы ірі магистралдық газ құбырларын салуға себеп болды, олар бойынша осы уақытқа дейін тұтынушыларға көгілдір отын жеткізілуде.

     Бірегей газ тасымалдау жүйесі орталықтан басқарылды, республикада негізгі басқаруды  Қазбасгаз жүзеге асырды. Түрікмен мекн өзбек газын Қазақстан аумағы бойынша солтүстікке жеткізу керек болды. Магистралды газ құбырлары қазақстандық көмірсутегінің негізгі кен орындары орналасқан Қазақстанның батыс өңірлері бойынша жобаланып, өткізілгендігін атап өткен жөн.

     Қазақстанның  тәуелсіздік алуымен бірге газ тасымалдау жүйесінің магистралдық жүйесін басқарумен «Қазақгаз» отандық мемлекеттік құрылымы айналысты. Алайда тиімді шаруашылық ету жедел жұмыс жасау және желілерді жарамды күйінде ұстау үшін ғана емес, оларды дамыту үшін де күрделі салымдарды талап етті. "Қазақгаз" қалыптасқан жағдайға байланысты осы проблемаларды шеше алмады да үкімет деңгейінде шетелдік инвесторларды тарту туралы шешім қабылданды.

     1997 жылдың жазында бельгиялық "Трактебель  С.А." компаниясы мен Қазақстан  Республикасы Ішкі және халықаралық газ тасымалдау жүйелері концессиясы шартын жасасты. Шартта бастапқы мерзім – барлық талаптар сақталған жағдайда ұзарту мүмкіндігімен 15 жыл көзделді. Жүйенің айтарлықтай бөлігі - 10 магистралдық газ құбыры, газ қотару қондырғыларымен 21 компрессорлық станциясы мен үш жер астындағы газ қоймасы концессияға түсті.

       Әлеуетті инвестор әдейі шартқа  арнап екі компания құрды - "Интергаз Орталық Азия" (газ  құбырларының операторы) және  монополист "Алматы Пауэр Консолидейтед".

     Сонымен бірге, концессионердің пайда болуымен елімізде газдың тұтынылуы күрт төмендеді, өйткені инвестор өздерінің ішкі резервтерінен газ жеткізілімімен емес, оны тасымалдаумен ғана айналысты. Тұтынушылар үшін бұл беріліп отырған газ бен электрэнергиясы бағасының көтерілуін білдірді. Әлеуметтік қорғауға үйренген тұтынушылар жалақысын уақтылы алмағанына байланысты ақы төлемегені үшін, сондай-ақ жеткізушілермен соттық дау-дамайлар үшін жылу және элетржабдықтауды өшіріп тастауға ұшырады. Үш жыл бойына оңтүстік қалалар газ бен жылудың жетіспеуінен айтарлықтай зардап шекті, осыған куә болғандардың айтуы бойынша, суықтан тоңған халық саябақтардағы ағаштарды шаба бастаған. Алматыда наразылық митингілері өтетін болды, әсіресе зейнеткерлердің «Ұрпақ» қозғалысы ерекше көзге түсті. 
Жағдайының тұрақсыз екенін сезінген "Трактебель" компаниясы бұл салаға қаражат салуға ұмтылмады, 1999 жылы компания басшылығы Қазақстаннан кету туралы ойлана бастады. Газ тасымалдау жүйесін басқару проблемасын шұғыл тәртіпте шешу керек болды, оның үстіне өзбекстандық жеткізушілер жиі-жиі газдың бағасын көтеруге тырысты. 2000 жылдың ақпан айында «ҚазТрансОйл» ұлттық газ тасымалдау компаниясы "ҚазТрансГаз" еншілес құрылымын құрды, ол "Интергаз Орталық Азия" компаниясы акцияларының 100%-іне ие. "ҚазТрансГаз"-ға еліміз бен әлемде мемлекеттің газ рыногының мүдделерін білдіру міндеті артылған. Компания магистралды газ құбырлары бойынша табиғи газды тасымалдауды басқарады, ішкі және сыртқы рыноктарда газды сатумен айналысады, құбырлары мен газ қоймаларын әзірлейді, қаржыландырады, салады және пайдаланады. Еліміздің газ рыногында болған үш жылдың ішінде айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізілді.

     "ҚазТрансГаз"  компаниясы Қазақстан Республикасы  Үкіметінің 2000 жылғы 5 ақпандағы  № 173 қаулысына сәйкес құрылды.

     "ҚазТрансГаз  " компаниясы тобы қызметінің негізгі бағыттары:

• магистралды газ құбырлары бойынша газды тасымалдау, ішкі тасымал, экспортқа тасымалдау, табиғи газды халықаралық транзиттеу және газды жер астындағы газ қоймаларында (ЖАГҚ) сақтау;
• газды таратушы газ құбырлары бойынша тасымалдау;
• ішкі рынокта табиғи газды сату;
• газды өндіру мен қайта өңдеу болып табылады;
• «ҚазТрансГаз» АҚ Жамбыл облысындағы Амангелді газ кен орнын игеру бойынша жер қойнауын пайдалану шарты бойынша Мердігер болып табылады.
• Электрэнергиясын өндіру мен сату;
• Қазақстан Республикасының газ саласын дамыту жөніндегі бағдарламаны іске асыру;

     2002 жылдың ақпан айынан бастап  «ҚазТрансГаз» "ҚазМұнайГаз"  ҰК» ЖАҚ құрамына кіреді.

       «ҚазТрансГаз» АҚ (ҚТГ) құрамына  жиынтығында компаниялар тобын  білдіретін, газ және оны қайта өңдеу өнімдерін өндіретін, тасымалдайтын және сататын, электр және жылу энергиясын генерациялайтын және жеткізетін, сервистік қызметтер көрсететін кәсіпорындар кіреді.

       ҚТГ қазіргі уақытта магистральды  газ тасымалдау жүйесіне, алты  облыстағы өңірлік таратушы газ құбырларына, елдің энергетикалық кәсіпорындарының акцияларына ие. Сонымен бір уақытта компания Қазақстан Республикасынан тыс жобаларды іске асыра отырып, газ тасымалдау базасын дамытуда және өткізу рыноктарын кеңейтуде.

     «ҚазТрансГаз» АҚ компаниялар тобына:

• «АмангелдіГаз» АҚ – Амангелді газ конденсатты кен орнындағы газды өндіру және қайта өңдеу операторы;
• «Арман»  БҚ – газды магистральды тасымалдау операторы;
• «ҚырҚазГаз» ЖШҚ («ҚырғызГаз» АҚ-пен бірлескен кәсіпорын ) – Қырғыз Республикасының аумағынан өтетін «Бухара Газды Аймақ – Ташкент – Бішкек – Алматы» магистральды газ құбырларының учаскелерін пайдалану және күту;
• «ҚазТрансГаз Аймақ» АҚ – республика өңірлерінде табиғи газды кәсіпорындарға, ұйымдарға және тұрғындарға бөлшектеп сату, тұрғындарды және өнеркәсіптік кәсіпорындарды таратушы желілер бойынша газбен жабдықтау;
• «ҚазТрансГаз Алматы» АҚ - Алматы қаласы және Алматы облысы бойынша газ және газ таратушы кәсіпорындарды басқару.
• «ҚазТрансГаз-Тбилиси» ЖШҚ – Тбилиси қ. газбен жабдықтау.
• «KazTransGas LNG» АҚ – Жаңажол кен орнындағы табиғи газды Ақтөбе қ. тұтынушылары үшін тазалау және қайта өңдеу жөніндегі операторы;
• «Самұрық -Энерго» АҚ - «Т.И.Батуров атындағы Жамбыл ГТЭС» АҚ, «Алматы Пауэр Консолидейтед» АҚ, «КМГ-Энерго» АҚ энергетикалық активтерін тиімді басқаруды ұйымдастыру, қолданыстағы генерациялаушы қуаттылықтарды жаңғырту және жаңаларын пайдалануға енгізудің ұзақ мерзімді мемлекеттік саясатын жасау және іске асыру.

     Қоғам үшін, елдің экономикалық және әлеуметтік әл-ауқаты үшін өз қызметінің мәнділігін ұғына отырып, «ҚазТрансГаз» өзінің корпоративтік және азаматтық борышына үлкен жауапкершілікпен қарайды. 
Жалғыз акционер - «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ, қызметкерлер, іскер серіктестер және тұтас қоғамға қатысты міндеттемелерін орындағанда Компания қабылданған заңнама мен азаматтық-құқықтық ережелерді қатаң түрде сақтап отырады.