Кәсіпорынды стратегиялық басқаруды жетілдіру жолдары

     Инвестициялық қызметті реттеу бойынша шаралар  жүйесінде басымдылықты мәнді мемлекеттік  инвестициялық стратегияны құру және мемлекеттік реттеудің барлық жүйесін оны өткізуге бейімдеу алады.

     Әлеуметті-экономикалық дамудағы ұзақмерзімді мақсаттар әрдайым  қысқамерзімді мақсаттарға сәйкес келе бермейді. Елдің әлеуметті-экономикалық дамуындағы түбегейлі өзгерістерге жетуде әлеуметтік параметрлерді қатаң  сақтау кезінде ақша-несиелік, бюджетті-салықтық құралдарды белсенді қолдана отырып, елдің нақты секторында іскерлік белсенділікті ынталандырумен қатар, инвестицияның мәнді өсуін ғана қарастырып қоймайтын ұзақмерзімді инвестициялық стратегияны жүргізу қажет. Мұның барлығы мемлекеттің реттеу қызметін мәнді күшейту кезінде ғана мүмкін болады.

     Орта- және ұзақмерзімді инвестициялық стратегия  Қазақстанның ұлттық экономикалық мүддесін өткізуге бағытталуы, ел экономикасының бәсекеқабілеттілігін жоғарлату және тұрақты экономикалық өсуі негізінде халықтың өмір сүру деңгейін жоғарлатуды қамтамасыз ету керек. Осыдан басқа, барлық бар ұлттық инвестициялық ресурстарды мобилизациялауға, шетел капиталын тартуға және оларды рационалды бөлу мен қолдануға бағытталған шаралар кешенін жүргізу керек. Бұл шараларды іске асыруға мемлекеттің бюджеттік, салықтық, несиелік, валюталық, ақшалай саясаттарынң барлық құралдары бағытталуы қажет. Қазақстан экономикасының әлі ресурстарды жинақтаудан алыс екенін есепке ала отырып, инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу механизмдері осы мақсаттарға жетуге бағытталуы қажет.

     Мемлекеттік инвестициялар – қажетті әлеуметтік өзгерістер мен өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдардың нақты салаларын  қолдау мен салыстырмалы дамытуды қамтамасыз ететін экономиканы реттеудің маңызды факторы. Мемлекеттік инвестициялардың мақсаты – кумулятивті процесті қалыптастыруда дамудың ішкі факторларына мүмкіндік беру.

     Нақты секторда инвестициялық белсенділікті  ынталандыру мақсатында мемлекет  экономиканы қайта құру процесін белсендендіруді, сонымен қатар экономикадағы мемлекеттік меншікті басқару мен тиімді қызмет етуін жоғарлатуды қарастыратын «агрессивті» өнеркәсіптік саясатты жүргізуі қажет. Экономикалық реформалау жылдары Қазақстанның өнеркәсіптік құрылымы мәнді өзгеріске ұшырады. Мұнай, газ, қара және түсті металлургия өнімдерін өндіру және өңдеумен байланысты салалардың үлес салмақтары өсті. Макроэкономикалық тұрақтылыққа жетуге байланысты, стратегиялық акценттер экономикалық өсуді қамтамасыз етуге ауыстырылуда. Бұл экономикалық реформалардың экономиканың нгақты секторына ауысуын қарастырады. Қазақстанның өнеркәсібіндегі құрылымдық өзгерістер талап етеді: жаңа мемлекеттік өнеркәсіптік саясаттың жүргізілуін, шығарылған ұллтық өнімді өткізу нарығы мен оны қамтамасыз ету үшін ақшалай қаражаттарды іздестіру.

     Мемлекеттік дотациялар мен субсидиялардың көмегімен  мемлекеттік кәсіпорындардың, дамудың  басымдылықты аудандарында меншіктің  аралас түрлерін дамыту үшін нақты  секторды қолдау көрсету мақсатты. Жекелеп алғанда, олар қосымша жұмыс  орындарын құруға, қайта игеріліп отырған аймақтарды дамытуды ынталандыруға, ауыл шаруашылығындағы, көліктегі және өндіру өнеркәсіптерінің кейбір салаларындағы шығындардың бір бөлігін жабуға бағытталады.

     Экономиканың  нақты секторында инвестициялық  қызметті жандпндыру үшін монолияны шектеу, шаруашылықтандырудығ баламалы формаларын дамыту жолымен өндірістік сферада бәсекені белсенді ынталандыру қажет. Бағаларды реттеу әртүрлі тарифтер белгілеу жолымен тауарлар мен қызметтердің белгілі бір түрлері бойынша мемлекетпен жүргізіледі. Бұл ең бірінші, экономиканың мемлекеттік секторының өнімдеріне тиесілі.

     Мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі мақсатты республикалық бағдарламаларды  арнайы бюджеттік қорлар арқылы қаржыландыру болып табылады. Бұл қорлар қаржы  жүйесінің икемділігі мен маневрлігін жоғарлатады.

     Мақсатты  қаржылық қорлар жеке және заңды тұлғалардың  өзіндік аударымдары, займдар, сауда-саттық жұргізуден түсетін табыстар, салықтық емес мінездегі алымдар мен аударымдар, ерікн бюджеттік қаражаттардың  және заңданамалармен тыйым салынбаған басқа да көздер есебінен құрылады.

     Қазіргі жағдайда экономиканың нақты секторын мемлекеттік қолдау жеңілдетілген  салық салу, несиелеу, сақтандыру жүйелерін, сондай-ақ республикалық және жергілікті деңгейлерде қаражаттар бөлумен  нақты тауар өндіруші мен нақты өндірістің баға белгілеуін мемлекеттік реттеу қарастырады.

     Инвестицияны  мемлекеттік реттеудің тікелей  әдісін мемлекеттік контрактілі  жүйе атқарады. Мемлекеттік тапсырыспен  сәйкес экспортқа жеткізілетін тауарлар бойынша, мемлекеттік тапсырыс жасаған ұйымның бюджетінен кәсіпорынға экспорттық өнім өндіру бойынша шығындарды қайтару керек, залалды экспорт жағдайында дотация бөлінуі керек.

     Мемлекеттік контрактілерді қаржыландыруға мемлекеттік  бюджет қаражаттарынан бөлек, мақсатты қорлар қаражаттары мен банктік несиелерді тарту мақсатты. Контрактілі жүйенің негізінде подряд және субподряд механизмдерін құру жолыменен сыртқы саудада, аймақтар арасындағы өазара қатынастар жүргізілуі мүмкін.

     Қызмет  үшін ресурстарды қалыптастыруды реттеудің  маңызды әдісі ретінде жергілікті бюджеттердің қаражаттарын қолдану шығады. Республикалық және жергілікті бюджетдің өзара қатынастары әртүрлі жолдармен жүзеге асырылады. Мысалы, жергілікті деңгейлердің қарыздық міндеттемелерін кепілдеу, муниципалдық облигациялармен төленетін жергілікті әкімшіліктің пайыз сомаларын салықтан босату арқылы, жергілікті жобаларды тікелей мақсатты орталықтан қаржыландыру және жергілікті органдардың өздерімен іске асырылатын жобалар мен бағдарламаларды қаржыландыру үшін мақсатты дотациялар мен несиелер бөлу арқылы. әлемдік тәжірибеде мемлекеттік реттеудің тікелей әдісіне сыртқы сауданы квоталау мен лицензиялауды жатқызады.

     Инвестициялық процестерді экономикалық реттеудегі мемлекеттің рөлінің күшеюі үкіметпен  қарастырылатын инвестициялық бағдарламаларды өткізу мен капитал салымына кеткен шығындардың толық көлемінде қаржыландыруды қарастырады. Бұл сұрақты шешу бюджеттік жоспарлау сапасын жалпы жақсартумен, белгіленген бюджеттік тапшылық деңгейі шегінде шығындарды қаржыландыру мен мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастыру бойынша жобаламаларды орындаумен байланысты. Саонымен бірге бұл инфляцияны төмендету мақсатында инвестицияға мемлекеттік шығыстарды секвестрлеу (қаржыландыруды жеткізбеу) жолымен тапшылық мөлшерін қысқартудың қалыптасқан тәжірибесінен бас тартуды қарастырады. Бұл шараны өткізу, біздің ойымызша, мемлекеттік инвестициялық тапсырысты тұрақтандыруға, инвестициялық нарықтағы мемлекеттік сектордың қалпына келуі мен одан әрі кеңеюін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

     Капитал қозғалысын мемлекеттік реттеудің маңызды элементі және оны экономиканың нақты секторын дамытуға бағыттау капиатл шоғырлануы мен оның икемді оперативті қозғалысын, инвестицияға жинақтарды трансформациялау механизмдерімен қамтамасыз ететін ақша-несие жүйесі болып табылады.

     Ақша-несие  жүйесінің негізгі қызметі материалдық  және материалдық емес өндірісті  және халықаралық қатынастарды үздіксіз және тиімді ақша ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады. Толығымен, ақша-несие  жүйесі банктік және банктік емес, зейнеткерлік, сақтандыру және пощталы-жинақтау жүйелемелері түрінде көрсетіледі.

     Елдің банктік жүйесі Ұлттық банк, оның территориялық  бөлімшелері мен банктердің жинағы, олардың бірлестіктері, биржалар және ақша ресурстарымен сауда жасайтын аудандар түрінде көрсетіледі, олардың іс-әрекеттері Ұлттық банкпен регламенттеледі.

     Банктік емес жүйесі іс-әрекеттері салыстырмалы банктік заңданамамен регламенттелетін институттар түрінде көрсетіледі. Оларға жататындар: пошталы-жинақтау жүйесінің  институттары, ломбардтар, несиелік кооперациялар (несие серіктестіктері мен өзара несиелер қоғамының кеңестері), қаржылық компаниялар (факторингтік, венчурлық және т.с.с.) және т.б.

     Сонымен қатар қаржылық нарықта сақтандыру және зейнеткерлік жүйелер қызмет етеді. Олардың қызметтері заңдылық актілермен регламенттеледі. Оларға бірінші кезекте сақтандыру қорлары мен компанияларын, инвестициялық компанияларды және қорларды, зейнеткерлік қорларды жатқызуға болады. Ақша-несие жүйесінің аталып кеткен субъектілері ақша ағымдарын бөлу мен құруға қатысады. Мамандандырылған несие-қаржылық институттар несиелі-есептік қызметі бойынша Ұлттық банкке бағынышты, ал кәсіби қызметтерінің басқа тірлері бойынша – бағыныштылығына қарай сәйкестендірілген ведомстваларға бағынышты болып келеді.

     Инвестицияның маңызды көзі банктік жүйеде шоғырландырылған қаржылық ресурстар болуы керек. Банктік жүйеде жинақталған қаражаттарды ауыл шаруашылығы мен өңдеу өнеркәсіптеріне Ұлттық банктегі олардың активтерін залогқа қоя отырып, үлкен және сенімді банктер арқылы бағыттау қажет. Қаржылық және өнеркәсіптік капиталдардың бірігуі бойынша шараларды заңдылық қолдаумен жолдау қажет. Мысалы, ҚР-ның «банктер мен банктік қызмет туралы» заңына өзгерістер мен түзетулер енгізу, банктердің өнеркәсіптік кәсіпорындардың акцияларын сатып алуға қатысуына шектеуді алып тастайтын.

     Мемлекеттің кең қатысуымен банктер қызметінің неғұрлым маңызды сфералары болып  табылуы мүмкін: қайда жеке капитал  бармайтын, экономиканың нақты секторын, ауыл шаруашылығын, инфрақұрылымдық  салаларды несиелеу.

     Банктік жүйенің экономиканың нақты секторына аудару коммерциялық банктердің келесідей позитивті өзгеуіне алып келеді және мәнді мүмкіндік береді:

• банктерді несиелеуге ғана емес, сонымен қатар инвестициялауға бағыттау;
• банктердің жаңа инвестициялық технологияларын пайдалану;
• нақтылау негізінде қаржылы-өнеркәсіптік топтарды жаңғырту;
• нақты секторда ақша айналымын көтеру;
• ссудалық пайызды Ұлттық банктің есептік ставкасына неғұрлым нақты бағыттау;
• тәжірибеге банктік тәуекелдерді төмендетудің тиімді механизмдерін енгігу;
• банкте барлық ұқсас қызметтерді бағыттау – несиелеу, инвестициялау, инвестициялық жобалардың қаржылық менеджменті;
• банк өкілдерін қаржыландыратын кәсіпорындардың менеджентіне енгізу;
• менеджментті түбегейлі жетілдіру.

     Негізгі институционалды инвесторлардың бірі зейнеткерлік жинақтау қорлары (ЗЖҚ) болып табылады, олардың қаражаттарды экономиканың нақты секторын дамытуға бағытталуы мүмкін.

     Инвестициялық ресурстарды реттеу үшін ойластырылған  салық саясатына үлкен мән  беріледі. Салықтық реформа өте өзекті, ең алдымен кәсіпорындар үшін, фискалды саясаттан инвестициялық белсенділікті ынталандыру элементіне өту керек. Экономиканың нақты секторына инвестицияны жоғарлату мүддесінде іске асырылатын салықтық реформалардың негізгі принциптері болуы керек:

• салық салынатын объектілердің санын кеңейте отырып, салық салу дңгейін төмендету;
• салалық және уақытша мінездегі салықтар бойынша шартталмаған жеңілдіктердің санын минимумға дейін жеткізу;
• шетелдік инвесторлар үшін жеңілдетілген салық салудың ерекше тұрақты режимін белгілеу.

     Инвестициялық процестерді мемлекеттік реттеудің  маңызды жанама әдістерінің бірі салық алудан босатылған, пайданың бір бөлігін аудару жолымен қалыптасатын сәйкестендірілген қор есебінен өндіріс құралдарының рухани және табиға тозуларын қалпына келтіруді қамтамасыз ететін амортизациялық саясат болып табылады.

     Инвестициялық белсенділіктің төмендеу әчерінен Қазақстан  экономикасының нақты секторындағы негізгі капитал өте ескірген, экономиканың барлық секторында техникалық деградациялау жүріп жатыр.

     Қазақстанның нақты секторын дамыту мен қайта қалпына келтіру үшін амортизациялық саясат ауданында әлемдік тәжірибені қолдану қажет. Тездетілген амортизация саясаты, яғни негізгі капиталдың құнын неғұрлым қысқа мерзімде жоғары ставкамен аударуға рұқсат беру саясаты көптеген елдерде қолданылады. Негізгі капиталды тездетіп амортизациялаудың екі тәсілі әйгілі.

     Бірінші тәсілінде негізгі капиталдың нормативті мерзімі жасанды қысқарту және сәйкесінше амортизация нормасы өсіріледі. Негізгі капиалдың барлық түрі үшін амортизация мерзімі мәнді қысқартылды: ұзақ уақыт қызмет ететін ауыр жабдықтар үшін – 10 жыл; орташа жабдықтар үшін – 5 жыл, тез рухани тозуға ұшырайтын өндірістік және конторлық жабдықтар үшін – 3 жыл. Үкімет сәйкестендірілген жабдықтардың түрлері үшін 7-5-3 жылдық схема бойынша амортизациялық аударым мерзімдерін бекітті және көліктік құралдар мен персоналды ЭЕМ-ның ғылыми жабдықтары үшін ерекше жеңілдіктер берді.

     Амортизацияны тездетудің екінші тәсілі жабдықтың  қызмет ету нормативті мерзімін қысқартпай-ақ, жекеленген фирмаларға бірінші жылы амортизациялық аударымды жоғарлатылған мөлшерде жасауға, бірақ одан кейінгі жылдары сәйкесінше оларды төмендетуге рұқсат беру.

     Республиканың қазіргі жағдайында, әсіресе оның басымдылықты салаларында тездетілген  амортизациялық нормасын қолдану неғұрлым тиімді болып келеді. Негізгі қорларды қайта бағалау мен оларды әрі қарай индексациялау инвестицияның күрделі көзі болуы мүмкін.

     Амортизациялық  аударымды есептеудегі неғұрлым маңызды кезең амортизация нормасы  болып табылады. Қазіргі уақытта олар мәнді емес – 3-5%, соның ішінде негізгі қорлардың активті бөлігі бойынша амортизациялық аударым нормасы 10% шегінде болады. өнеркәсіпте машиналар мен жабдықтардың тозуы 43%-ға жетті, ал жекеленген салаларда, мысалы, металлургиялық кешенде - 50%-дан жоғары.

     Техниканың 5-7 жыл қызмет ету мерзімімен негізгі  өндірістік қорлардың активті бөлігі бойынша амортизациялық норма 15-20%-ға дейін көтерілу керек.қалыптасқан  жағдайда кәсіпорындар өмір сүру үшін амортизациялық аударымдарды есептеуді  негіздеу қажет. Амортизацияны өсірген кезде негізгі қорларды толық қалпына келтіруге әрбір келесі жылдардағы инфляция нормасын болжауды есепке ала отырып жыл сайын индексациялануы керек. Инфляция жағдайында амортизациялық аударымның нақты көлемдерін олардың нормативті деңгейіне жеткізуге мүмікндік беретін механизм жеткілікті жақсы анық. Ол қарастыру керек: