Кәсіпорынды стратегиялық басқаруды жетілдіру жолдары

     

2. Шаруашылық  механизмін жетілдіру стратегиясы

 

     Қазіргі жағдайда басқарудың принциптеріне  және функцияларына толық жауап  беретін басқару құрылымдары  қалыптастырылуда.

     Компания  құрылымына өзгерістер енгізу қажеттілігін туындататын негізгі факторлар болып келесілер табылады:

• күшейтілген бәсекелес жағдайда ғылыми – техникалық прогрестің ықпалымен өнімнің  жаңа түрлерін дайындауда жылдамдату;
• озық технологияларды қарқын енгізу;
• компьютерлік техниканы белсенді пайдалану арқылы өндірісті ұйымдастыру және басқарудың жаңа әдістерін жүйелік енгізу.

     «Арман» АҚ-ң қазіргі жағдайда басқарудың ұйымдастырылған құрылымын өзгертудің келесідей негізгі бағыттары бар:

1. Басқарудың принциптерінде: бөлімшелер арасындағы қарым-қатынас тиімділігінің әлсіздену мен байланысты басқаруда орталықтандыру және орталықсыздандыру арасындағы бір  мамандарды біріктіруді талап ететін ірі – масштабтық жобаларды орындау жән дайындау немесе озық бағыттағы ғылыми – техникалық зерттеулерге сәйкес компания ресурстарын шоғырландыру үшін бағдарламалық мақсаттың басқаруды күшейту.
2. Басқару ақпаратында: бөлімшелерді қайта топтастыру, олардың арасындағы өзара қатынастарын өзгерту, ықпал ету сипаты, өкілеттік және жауапкершілікті бөлістіру, ішкі құрылымды қайта ұйымдастыру; фирма аралық байланыстардың сипатын өзгерту;  салаларда ғылыми - өндірістік кешендердің белсендігін күшейту және қайта ұйымдастыру; басқару аппаратында басқару буындарын – мамандандырылған бөлімшелер құру;
3. Басқару қызметі: стратегиялық жоспарлау және болжауды күшейту, өнім сапасына бақылауды күшейту; электрондық – есептеуіш машиналарды жан-жақты қолдану арқылы фирма қызметіне ақпараттық және экономикалық тарту жүргізу; өндіріске және қызметкерлерді акционерлік капиталына қатыстыру үшін жұмысшыларды жұмылдыру; директорлар кеңесінің отырысында қарастырылатын сұрақтарды шешуге қатыстыру; өндіріс технологиясын жетілдіруде жаңа идеяларды іске асырған жұмысшыларды көтермелеу; жаңа өнімдерді енгізу; басқарудың әлеуметтік – психологиялық  аспектілеріне көңіл бөлу; соңғы нәтижеге жету үшін шараларды әдістерді іске асыруда маркетинг қызметіне маңызды көңіл аудару; маркетингтік қызметті; жүзеге асыруда шығындар тиімділігін жоғарлату. [44]

     Шаруашылық  қызметіне: технологиялық процесті өзгерту; автоматтандырылған технологияларды қолдану, бағдарламамен басқарылатын станоктарды, роботтарды кеңінен қолдану; халық деңгейдегі фирманың ынтымақтастықты тереңдетіп; экономиканың және ғылыми-техникалық ынтымақтастық түр біріккен ірі ғылыми - өндірістік бағдарламаларды және келісімдерді орындау; бірлескен өндірістік кәсіпорын құру.

     Шаруашылық  механизмін жетілдіру – бұл кәсіпорынның қоршаған ортада болған өзгерістерге бейімделуіне мүмкіндік беретін  басқару әдістері және ұйымдастырылыған басқару құрылымы. Жетілдіру негізін, яғни өнеркәсібі дамыған мемлекеттердегі өндірістік компаниялардың тәжірибесі көрсеткендей көптеген жаңа ашылымдар және бизнесті жүргізуге жаңа көзқарастар кіреді. Бұл мысалы, өзінің сатып алушысын құру.

     Берілген  міндетті шешу кәсіпорын қызметіне  үнемі сыни талдау жүргізіп отыруды ұсынады. Ол үшін қызығушылық тану керек, мысалы: кәсіпорын өнімдерін кімдер сатып алмайды және неге? Кәсіпорын сатып алушылары басқалардан не жұмылдырады? Алған затының құндылығы қандай? Осылардың барлығы кәсіпкерді нарықтық көзқарастарға ынталандырады. Соған сәйкес, маркетинг – бұл нарықты зерттеу және тұтынуға қарағанда маңыздылығы зор болып табылады. Біріншіден, оның басты міндетті бизнес болып табылады. Екіншіден, ол сонымен қатар өзінің нарығын, өзінің бұйымдарын, сатып алуларын, құндылықтар жүйесін, қанағаттану дәрежесін және т.б. қарастыруы керек.

     Үнемі ынталандыру кәсіпорын жұмысының  тиімділігін арттырады.

     Кәсіпорын қызметінің тұрақтылығын құрудың көптеген жолдары болады. Біріншіден, бұл  кәсіпорының өз клиенттермен байланысын күшейтеді. Тәжірибе клиенттерді мұқият зерттеу керек екенін, яғни оның қажеттілігін түсіну үшін талдау қажет екенін көрсетеді. Ол үшін келесідей сұрақтарға жауап беру керек: клиенттер жеке немесе заңды тұлға болып табылады ма және оларды кәсіпорын өнімін сатып алуға не түрткілейді? Екіншіден – бұл бәсекелестердің білуге жақсы. Басқару жүйесі маркетингті белсенді сәйкес мынаны білуі керек: бәсекелесі кім? Олар өздерінің клиенттерін  ұстап отыруға не көмектеседі және оларды жұмылтыру үшін не істеу керек? Белсенді маркетингтік саясат жүргізуде маңызды болып шикізат жабдықтаушыларымен жұмыс жасау табылады. Бірақ, осы кезде қызмет көрсетулер мүмкіндігімен қамтамасыз ететін сенімді байланыс құруға маңызды көңіл бөлу керек.

     Кәсіпорын тұрақтылығын анықтайтын басқарудың маңызды аспектілері болып ірі шетел компанияларының басшыларының пікірінше корпорацияның мұратын (идеал) анықтау табылады. Барлық бизнес осыған негізделген.

     Кәсіпорын тұрақтылығын анықтайтын басқарудың келесі аспектілерінің бірі болып қоршаған ортаның, саясаттың, экономиканың, технологиялардың өзгеруін басқаруға үнемі бейімделу табылады. Егер бұлай болмаса кәсіпорын өзгерістердің құрбаны болады. Өткізу нарығында бәсекелестің күшеюімен байланысты өнім сапасына жоғары көңіл аудару байқалады. Берілген фактор, өз кезегінде өнім сапасын басқару жүйесінде өзгерістер жүргізу қажеттілігін қадағалайды.

     Сонымен қатар өнеркәсіптік жабдықтарды  орналастыруға және жұмыс орындарын  дайындауға жаңа көзқарастар қажет.

     Америка және Батыс мемлекеттері фирмаларының тәжірибесі мынаны, яғни өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастырудың жаңа әдістерін пайдалану қорлар мен аяқталмаған өндірістің 50-100% төмендеуіне, өндіріс көлеміне қажеттілік -30-50% және жалпы өндіріс шығындары – 30- 50% және т.б. төмендеуіне алып келеді.

     Жоғарыда қарастырылған бағыттарды жүзеге асыру басқаруды жетілдіруде өзгерістерге алғыр болуға мүмкіндік береді.

     Шаруашылық  механизмін жетілдірудің міндеті оның тиімділік пен сапаның өсуіне әсерін күшейту  болып табылады. 

     Тәжірибеде  кең көлемде экономиканың эксперимент жүргізуде өндірістік бірлестіктерді және басқарудың ортаның органдары аралығы жауапкершілікті және құқықтарды дұрыс іске асыруға мүмкіндік беретін жаңа шаруашылықтың механизмінің элементтері дайындалды.

     Кең көлемді экономикалық эксперименттің негізгі ережелеріне қысқаша тоқтала кетейік.

     Біріншіден, бекітілген көрсеткіштер санын қысқарту жолымен кәсіпорын құқығы кеңейді.

     Екіншіден, бекітілген келісім шарттарға сәйкес өнімді жеткізу бойынша міндеттемелерді  орындау арқылы өндірілген өнім көлемінің көрсеткіші басты саны бағалау болып табылады. Тек жеткізу жоспарының орындалуы ғана сыйақы алуға құқық береді.

     Үшіншіден, еңбек ақы бойынша, экономикалық ынталандыру қоры және т.б. бойынша  экономикалық нормативтер кәсіпорынға  жеткізіледі. Олар өзгертілмейді және қайта бекітілмейді. Бұл эксперименттің маңызды шарты болып табылады.

     Төртіншіден, эксперимент өндірістің техникалық дамуы облысында үлкен құқықтар берді.

       Пайда өсіп әрі қаржыландырудың  негізгі қайнар көзі болып  табылады. Кәсіпорын қарамағында қалған пайда арқылы оның ғылыми-техникалық өндірістік және әлеуметтік дамуы қаржыландырылады. Пайдамен бірге өзін -өзі қаржыландырудың қайнар көзі болып амортизациялық аударымдар табылады.

     Өзін - өзі толық қаржыландыру жаңа техниканы  жылдам құруға, бұйымдарды жобалау мерзімдерін қысқаруға, ұжымның әлеуметтік дамуын жақсартуға ынталандырады. Осылайша өзін-өзі қаржыландыру жүйесі шаруашылық механизмін жетілдіру, шаруашылық ірі өндіру, еңбек тиімділігін жоғарлату және т.б.[43]

     Шаруашылық  жүргізудің жаңа әдістерінің жүйесі келесілерге бағытталған шаралар кешенінен тұрады.

• өндірістің барлық буындарында және барлық деңгейінде басқару құрылымын ұйымдастыруды жетілдіруге;
• өндірісті жоспарлау жүйесін жақсартуға;
• экономиканың иінтірек (рычаг) қызметін және шаруашылық механизмін ынталандыруды жоғарлатуға.

     Жоспарлау облысында кәсіпорынның дербестігін  кеңейту келесі іс-шаралармен қамтамасыз етіледі: 

• өзінің бес жылдық және жылдың жоспарын құрастыруда және бекітуде дербестігі;
• тұтынушылар сұранысы, ұйымдар мен кәсіпорынның тікелей келісім шарттары, мемлекеттік тапсырыстар негізінде өнімді өндіру және өткізу жоспарын құру.

     Жоспар  көрсеткіштері жүйесін сипаттайтын  ерекшелік болып, есептеу көрсеткіштеріне  айналатын жалпы, тауарлық өнімдер  және т.б. табылады

     Шаруашылық  жүргізудің жаңа әдістеріне келесі принцип  тән, яғни еңбек ақы қорымен байланысты күшейту. Шаруашылық жүргізудің қазіргі  жағдайында еңбек ақы қорын жоспарлау  тауарлық өнім өсімінің әрбір пайызы үшін еңбек ақы өсімінің тұрақты  нормативін қолдану негізінде жүргізіледі. Еңбек ақы қорының өсуі кәсіпорында еңбек өнімділігін жоғарлату жолымен өнім көлемін өсіруге алып келеді.

     Шаруашылық  жүргізудің жаңа әдістеріне сәйкес тауарлық өнім көлемі бойынша жоспардың орындалуына  ынталандыратын сыйақылар беру қарастырылған.

     Қазіргі кезде материалдың көтермелеу қорын  құру тәртібі қысқарып, оны ынталандыратын тиімділігін жоғарлауда. Кәсіпорын  оның жоспарлық көлемін дербес анықтайды. Қорды қалыптастыратын көрсеткіш  ретінде пайда қолданылады.

     Кәсіпорынның  меншікті қаражаттары есебінен өндіріс көлемін техниканың жоғарлату және қорларды жаңарту мүмкіндіктерін кеңейту қазіргі жағдайда өндірістің маңызды қарқындылық құрамы болып табылады.

     Өндірісті дамыту, ғылыми техниканы дамыту қоры есебінен техникамен қайта қарулануы бойынша кәсіпорын барлық шығындары жүзеге асырылады. Сондықтан қатар кәсіпорынға амортизациялық аударымдарды дербес пайдалану мүмкіндігі ұсынылған. 

     Менеджмент  позициясынан барлық кәсіпорындар жалпы  сипаттамаға ие

     – барлығы ұйымдар болып есептеледі. Ұйым – адамдар тобы, блин, олардың қызметі жалпы мақсатқа жету үшін бағытталған. Барлық күрделі ұйымдар өздеріне тән жалпы сипаттамаға ие. Оларға жатады:  шикізаттар, сыртқы ортаға байланыстылық, горизанталды және вертикалды еңбек бөлінісі, бөлімшелер басқару қажеттілігі. Басқару процессінің мазмұны мен мәні оның функциясын да анықтайды. Осы позициялардан ұйымдарды басқару ұйымының мақсатын құру және жету үшін жоспарлау, ұйымдастыру, мотивациялау және бақылау процестері болып есептеледі. Қазіргі әлемде басқару біріккен, комбинирленген, еңбектің тек құрама бөлімі ретінде қарастырылмайды, сондай-ақ меншіктікті өткізу функциясы ретінде қарастырылады. Басқару орталығында кез-келген ұйымның негізі болып табылатын – адамдар (мамандар кадры). Осы позициядан басқару – ұйымдарда жұмыс істеуші адамдардың мінез-құлқын, мотивін, интелектісін, еңбегін бағыттай қойылған мақсаттарға жетуі.[10]

     Басқарумен   ұйымдарға жүйелі амал көзқарасынан барлық ұйымдар ашық жүйелер болып  табылады, яғни сыртқы ортамен әсерлесуімен сипатталады. Егер ұйымдарды басқару тиімді болса онда түрлендіру процесс барысында кіру жолдарының қосылған құны пайда болады, нәтижесінде көптеген мүмкіндік қосымы шығу жолдары табылады (пайда нарық үлесінің өсуі, сату көмегінің өсуі, ұйымдардың өсуі және т.б.).

     Кәсіпорында менеджмент тарапынан басқару объектісі ретінде функционалды процестердің бірнеше топтары алынады: маркетинг, нұсқаулар мен зерттеулер, өндіріс, қаржы, персонал және т.б. Қазіргі уақытта практикалық қызмет үшін маңыздылық тарапынан басқарудың келесі элементтері:  жұмыс стратегиясы, құрылымы, жүйелері және процедуралары, стилі, персонал құрамы үлкен мәнге ие.

     Кәсіпорын қызметінің тиімділігі, нарықтағы оның орны принципиалды түрде кәсіпорын  дамуының таңдалған стратегиясы  мен басқарудың стратегиялық типтеріне байланысты. Стратегия дегеніміз кәсіпорын дамуының белгілі бағыты, ұйымдар мақсатына жету жоспары. [7]

     Кәсіпорын дамуы үшін негізгі стратегиялары:

• концентрирленген өсім (нарықта позициясының күшеюі, нарықтың дамуы, өнімнің дамуы);
• интегрирленген өсім (меншікті иелену, ішкі кеңейтілу);
• диферсифицирленген өсім  (жаңа өнімдер өндірісі);
• қысқартылу (нарықта, бүтіндей экономикадағы өзгерістерге байланысты бизнестің мақсатты бағытталған және балансирленген қысқарылуы).