Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың шығармашылық қызметін дамытудың әдістемелік жолдары

5) оқушының қабілетілі: а)  математикалық информация алу.  Материалды формальді түрде қабылдау, есеп құрылымын формальді түрде  есте сақтау; б) математикалық  информацияны өңдеу.     

6) мұғалімнің және ортаның  әсерімен қойылатын проблема  және оны шешу сияқты компоненттерден  тұрады.

Атап өтетін тағы бір жағдай математикадан сыныптан тыс жұмыстағы  оқушылардың шығармашылық қызметінің бір ерекшелігі проблеманы шешуде мұғалімнің ролін басқалар: ата-аналар, ғалымдар, таныстар мен басқа оқушылар атқаруы  мүмкін.

Оқушылардың қызығушылығы, оқу материалының дәлелді себептері, қабілеттілік және олардың шығармашылық қызметінің арасындағы өзара тығыз байланыстар оқушының шығармашылық қабілетінің кемелденуіне әкеледі.

Ешбір ықылассыз, ешбір ішкі себеп-салдарсыз оқушылардың ойлау  қызметіне күш түспесе, онда ешқандай проблемалық жағдай тумайды, адамның  ойлау қабілеті белсенді қалыпқа  келмейді.

Математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстың барлық түрі оқушылардың қалауы бойынша жүргізілетіндіктен, ондағы қызығушылық, себеп-салдар, әрекеттің  себебін талдауға, синтездеуге талаптану, жалпы ойлану туралы талаптану "ең алғашқы шығатын қайнар көзіне қандай да бір ойлау процесі алынатындықтан" өзінің мағынасы бойынша аталған  мәселелер ең жоғарғы дәрежелі мәнге ие болады. Демек, оқушылардың шығармашылық қызметінің пәрменді қалыпқа келуінің ішкі шарттары оқуға деген себеп- салдардың бар болуы. Адам бір нәрсені түсінуі қажет болғанда, тек сонда ғана ойлай бастайтынын психология анықтады. Білуге деген құмарлықтың салдарынан балаларды өзін қоршаған әлемді белсенді түрде тануға деген дағды қалыптасады. Ол оқуға деген себеп-салдардың пайда болуының негізі болады (20).

Оқушыларде оқуға деген  ұмтылыс себеп-салдары негізінен  алғанда өзін қоршаған ортаның әсерімен өте ерте қалыптасады. Осы ойды дәлелдей келіп Норверт Винер "өзінің үйренуге деген құмарлығы, өзінің ерте оянған саналы дербестігі үшін ол дербестігі өте айқын өзіне әсер еткен  адамдарға борышты" деп жазады (27) .

Психология танымдық қызығушылықтың дамуының кезеңдерін анықтады, олар: құмарлық, әуестік, танымдық қызығушылық, теориялық қызығушылық.

Баланың танымдық қажеттілігі  өзгермейтін, тұрақты емес. Ол әр түрлі  қоғамдық-педагогикалық факторлармен белгілі шарттардың әсерімен дамиды. Құмарлықтың дамуының негізінде  оқуға деген үнемі өсіп дамитын  үдемелі тұрақты қызығушылықты  тәрбиелеуге зор мүмкіндіктер туады, сонымен бірге орнықты танымдық қажеттілік қалыптасады. Танымдық қызығушылық  оқыту жабдығы ретінде және жеке бастың қасиеті ретінде оқудың бағалы да маңызды дәлелі болып табылады.

Оқудың дәлелді себептерінің пайда болуы мен дамуы сезімдік факторларға тікелей байланысты. "Танымдық қызығушылықтың психологиялық  құрылымы өзіндік ерік-сезімдік және адамның ойлау процесінің тоғысуы  іспеттес. Сонымен, танымдық қызығушылықтың ақыл мен ерік, сезімдік жақтары  оның бөліктері емес, қайта өзара байланысты бір бүтін нәрсе (36).

Оқушыларды шығармашылық ойлауға үйрету туралы сөз болғанда олардың сезіне білу қабілетін дамыту туралы айту қажет. Сезінуде басқа психологиялық қабілет сияқты жаттығуды, тәрбиелеуді қажетсінеді. Сезгіштіктің пайда болатын көздері қанағаттану сезімі тек физиологиялық қана болып қоймай, көз алдыға келтіріп елестету, еске сақтау, ақыл-ой еңбегі болып табылады.

 

3.  Математикадан сыныптан тыс жұмыстар - оқушылардың белсенді шығармашылық қызметінің алғы шарты іспеттес

 

 

1. Баланың ақыл-ойының толысуының негізгі көздері

 

Жеке адамның жан-жақты  дамуы процесіндегі қайшылықты алдымен  адам организмі мен ортаның арасындағы сыртқы қайшылық, ал одан соң елеулі рольді ішкі қайшылықтар атқарады. Олар кез келген организмнің тіршілік әрекетінің барлық түрлерінде туады  және әрбір қайшылықтың өзіндік  ерекшеліктері бар. "Дамудың әрбір  түрі өзінің ішкі қайшылықтары арқылы қозғалады". "Адам организмінің дамып  жетілуі тұқым қуалаушылық және өзгергіштік, т.с.с. зат алмасудың  ассимилияция және диссимилияция құбылысы нерв жүйесінің рефлекторлық әрекетінің қозған және тежелген қарама-қайшылықтағы әрекеті арқылы дамиды".

Бұл ішкі қайшылықтар баланың  психикалық жағынан дамуының қозғаушы күші болып табылады. Бұлардың бірі "ондағы пайда болған жаңа қажеттіліктер, сұрақтар, ұмтылыстар және оларды қанағаттандыру үшін қажетті білім деңгейі арасындағы қол жеткізген табыстар". Бұл  қайшылықтар жеке адамның дамып  жетілуінің барлық кезеңдерінде пайда  болады. Басқа да ішкі қайшылықтар  көрсетіледі, олар:

1) Қоғамдық орта ұсынған  және баланың өзі қабылдаған  мақсаттар мен талаптар және  оларды орындауға қажетті білік  және дағдыны меңгеру дәрежесі  арасындағы қайшылықтар;

2) Жаңа есептер мен  проблемалар және бұрынғы тәжірибесі, ойлау тәсілі арасындағы қайшылықтар;

3) Көрнекі бейне және  жас адамның бұрын күнделікті  тұрмыста қалыптастырған ұғымдар  жөніндегі ойлары мен жаңа  фактілері арасындағы қайшылықтар;

4) Жеке тұлғаның қол  жеткенкізген даму деңгейі мен  оның тұрмыс қалпы арасындағы  қайшылықтар.

Сыртқы әсердің ықпалымен  пайда болатын бұл ішкі қайшылықтарды  біле отырып,  мұғалім мен оқытушылар бұларды жоюға күш салмауы  керек, қайта олардың пайда болу шарттарын түсіндіріп, алға қойылған тәрбие мәселелеріне сай мақсатты түрде  олардың дамуы мен дұрыс шешілу жолдарын қарастыруы қажет.

Сыртқы қайшылықтарды  зерттеу және олардың пайда болуы  мен дамуы үшін сәйкес қолайлы  жағдайлар туғызу, яғни оларды басқару  жеке адамның дамып жетілуінің негізгі  қайнар көзі болып табылатын ішкі қайшылықтардың мақсатты түрде пайда  болу мүмкіндігін тудырады. Студенттер ойының даму бағыты оқу үрдісінде  ұсынылған проблемалардың тізбегі  арқылы анықталады. Дәрісханадағы сабақта  ол оқу бағдарламасы арқылы анықталады, ал математиканың қосымша сабақтарындағы студент ойының бағытын оқытушы  анықтауы керек. Дамуды тудыратын шарттар  студенттерге жаңа амалдар тәсілі қажет  болғанда, тек сонда ғана пайда  болады. Сондықтан қосымша берілетін таңдамалы курстардың бағдарламасын құрғанда студенттер қандай жаңа амалдар орындайды, соны ескеруі керек.

 

 

2. Математикадан қосымша білім беру жұмыстарындағы студенттердің шығармашылық қызметінің ерекшеліктері

 

Студенттердің шығармашылық әрекеті болашақта математиканың  таңдамалы курстарында интелектуальді субъективті әрекеттің ең жоғарғы  формасы бола отырып, нәтижесінің жаңалығы мен соңғылығы арқылы ерекшеленеді, сонымен бірге жаңа білім, білік, дағды алуға қоршаған ортаның оңды әсері болады. Студенттерге математиканы оқыту жөнінен дәрісханадағы шығармашылық әрекетінен одан тыс шығармашылық әрекетінің өзгешелігі негізінен алғанда оқытушы жағынан басқарылады, бұған студенттің қоршаған ортасының да ( достарының, ата-анасының, ғалым мамандардың т.б.) әсері болады. Бұл үшін ең негізгісі әрекеттің нәтижесінің мүмкін болатын қоғамдық мәні болып қоймай, сонымен бірге студенттердің шығармашылық әрекетінің нәтижесі іспеттес субъективтік мәні де болады. Оқытушы студенттердің таңдамалы курстардағы шығармашылық қызметін дамыта отырып, өз пәнінен олардың тек қабілетін дамытып қана қоймайды, олардың инциативасын, өз бетінше білім алу туралы шығармашылық әрекетін, қоғам мен ортаны шығармашылықпен өзгертуінің маңызы зор. Сонымен, оқытушы таңдамалы курстар арқылы қосымша білім беруде ең негізгі мәселе Республикамыздың болашақ мұғалімдерге кәсіптік біліммен қаруландырып, оларды тәрбиелеу ісін белсенді түрде іске асырады.

Жеке тұлғаның қалыптасу  жолын ұжым болып зерттеу, қоғамдық мәнге дейін жеткізілген проблеманың  ұжымдық шешімі сияқты мәселелер  дәрісханалық сабақта жеткілікті, тиімді шешілмейді, ол дәрісханадан тыс сабақтарда кең мағынада шешімін табады.

 

 

3. Студенттердің шығармашылық қызметінің дамуының негіздері

 

Қалыптасқан қатаң сенім  меңгерілген білімнің пәрмендігіне тікелей байланысты. Демек, кез келген оқу үрдісінде жоғары белсенділік, студенттердің шығармашылық қызметі  негізгі роль атқарады. "Білім  тек еске сақтау арқылы емес қайта  өзінің ойының күшімен алынған болса  ғана білімге айналады" (30).

Соңғы жылдардағы зерттеулердің  нәтижесі көрсеткеніндей, оқытудың ғылыми деңгейі көтеріледі, егер оқытушы  әрекеті студенттің танымдық қажеттілігін қалыптастыруға, оның білімді меңгеруге  қажетті барынша жоғары деңгейдегі жалпылауды қамтамасыз ететін ойлау  әрекетінің құрылымын өзгертуге  бағытталса, сонда ғана оқыту процесі  ғылыми деңгейде болады деген қорытынды  жасауға болады. И.Я.Лернер келесі өзбетіндік танымдық  кесте ұсынады: (22).

а) шығармашылық қызметтің  тәжірибесі, құралы (білім, білік, дағды);

ә) оларсыз сипатына байланыссыз  танымдық өз бетінділік тумайтын оңды себептер;

б) іздеу әрекетінің үрдісі;

в) бұл әрекеттердің нәтижесі (жаңа білім, әрекеттің жаңа тәсілі, шығармашылық қызметтің жаңа тәжірибесі).

Бұл арада б) себеп-дәлелдер өзгереді, в) іздеу процесі және нәтиже (г)- жаңа білім, білік, дағды және шығармашылық әрекеттің тәжірибесі. Сонымен, оқушылардың  шығармашылық әрекетінің нәтижесі оқушыда  бұрыннан бар әрекеттің тәжірибесімен  құралымен қосылып жаңа, бұрынғыдан көлемді шығармашылық әрекетті дамытатын  құрал пайда болады. Осыған ұқсас  әрекеттер циклдерін қалыптастыру қажет, мұның нәтижелілігі ұйымдастыруға, бұл циклдердің мазмұны мен әдістеріне тікелей байланысты. Оқушылардың  шығармашылық әрекетін дамыту олардың  шығармашылық қабілетінің дамуы  мен қызығушылығының, дәлел-себептердің, ынтасы мен оқушы қабілетінің  дамуына байланысты. Пәнге деген  қызығушылық, дәлелді-себепті, ынталандыруды, қабілетті дамыту, оқушылардың пәрменді түрдегі шығармашылық әрекеті объектіні  тануға байланысты әсерленсе, онда ол таным қуанышы, білуге құмарлық болады. Барлық осындай әрекеттер арқылы оқушылардың шығармашылық әрекетінің дамуына қол жеткіземіз. Алайда бұл  жеткіліксіз. Егер бірінен бірі туындайтын уақытша, тұрақсыз қызығушылықтарды біртіндеп  бір-біріне "жалғасақ", онда оқушылардың  пәнге уақытша (тұрақсыз) қызығушылығы мен жеке тақырыптар мен дербес мәселелерге  қызығушылығынан ғылымға деген  тұрақты қызығушылыққа көшуге болады.

Уақытша қызығушылық үнемі  бір-біріне қосыла келіп, жағдайлардың біртіндеп қалыптасуы орнықты қызығушылыққа  алып келеді.

Тұрақты қызығушылықты қалыптастыру дағдыланған жұмыс қабілеттілікпен, бастама көтерумен кездескен  қиыншылықты жеңудегі табандылықпен  қабысады.

Сабақта не сыныптан тыс  уақытта қалыптастырған қызығушылықты  сүйемелдеу және дамыту жақсы ұйымдастырылған  сыныптан тыс жұмыстар арқылы іске асады.

Оқушылардың шығармашылық әрекетінің дамуында сыныптан тыс жұмыстарда өткізілетін  шаралардың мазмұны маңызды роль атқарады. Бұл мазмұн оқушылардың  қызығушылығына сәйкес болып, проблемалық  жағдайларды қалыптастыруға мүмкіндік  туғызуы қажет.

Сонымен, оқушылардың шығармашылық қызметін дамыту үшін оқытудың проблемалық  түріне сүйеніп, пәрменді дәлел мен  ынта негізінде оқушылардың қызығушылығы мен қабілетін дамыту қажет. Өз кезегінде  оқушылардың шығармашылық қабілеті (жалпы дамуының белгілі бір сатысында) оның қызығушылығы мен қабілетінің  одан әрі дамуына қызмет жасайды.

 

4. Оқушылардың шығармашылық қызметін бағалаудың критерийлері

 

Шығармашылық әрекеттің  нәтижесін қалай бағалайды? Шығармашылық қабілеттің дамуының қандай белгісі  бар?

Жеке тақырыптарды меңгеру, білімнің тереңдігі мен беріктік деңгейін тексеру арқылы білуге болады. Ал, шығармашылық қызметтің нәтижесін  қалай бағалауға болады? Оқушылардың  шығармашылық қабілеті қалай дамиды және қаншалықты дамиды? Оқушылардың  басқа да сапалық әрекеттері қалай  бағаланады?

Дұрыс және тиімді өтілген  сыныптан тыс жұмыс кластағы сабаққа  және оқушылардың дұрыс үлгерімге  жетуіне оңды әсер етеді. Сыныптан тыс  жұмыстағы оқушылардың белсенді әрекеті арқылы бағдарламалық материалды меңгеруді оңайлатады. Демек, оқушылардың  шығармашылық қабілетінің дамуының бір белгісі аталған әрекет арқылы оқушының үлгерімі мен пәнге қызығушылығына қаншалықты әсер етті.

Оқушылардың шығармашылық әрекетінің дамуының басқа белгісі оқушының сабақтағы белсенділігі, қоғамдық жұмыстағы  және өзінің жеке басының пайдасы  үшін белсенділігі болуы мүмкін. Шығармашылық әрекет дамуының маңызды белгісі  оқушының қандай да бір тапсырманы өз бетінше орындағанда белсенділік  танытуы.

Егер оқушы проблеманы оның әртүрлі кезеңдерінде табысты  түрде шешсе, проблеманы қалыптастыра білсе, зерттеуді жоспарлай алса, онда бұл оқушылардың шығармашылық қабілетінің дамуындағы үлкен табыс  болып табылады.