Қазақ поэзиясындағы табиғаттың бейнеленуі жан-жақты талданады

Табиғат құбылыстарын суреттеуде О.Асқар табиғаттың түрлі құбылысы мен заттарын кейіптеу арқылы ақын өз сезімін оқырманына әсерлі жеткізумен бірге  сол  көрініске  тәнті етеді. Мысалы:

                           Аулақта айтып  көк  нөсер  барады  әнін,

                            От  шығара  сабалап  барабанын.

                                      Тал- шашынан су тамған тау-сұлуға

                            Кемпірқосақ ұсынды орамалын[22, 58].

Ақын табиғаттың  түрлі  құбылыстары мен көріністерін ғана жырға қоспай, адам мән бере бермейтін, сұлулығына сүйсіне де, одан сыр тауып ұғынбайтын табиғат бейнелерін өз шығармасына тиек етеді. Оразақын Асқардың табиғатқа арналған туындылары  ұлттық өрнекмен  кестеленіп,  заман,  уақыт тынысын танытатын айшықтармен қоса көмкерілген. Оразақын Асқардың табиғат лирикасын сөз еткенде, алдымен оның келісті сурет жасау шеберлігін, тілінің байлығын, терең білімділігін, байқағыштығын,  өлеңнің жеңіл ырғаққа негізделгенін атаған жөн.

Ақындардың табиғатты  әр қырынан жырлайтынын, бірі асау, долы кезін, бірі мейірімді, шуақты сәттерін жырға қосатынын ескерсек,  Т.Айбергенов шығармаларында қыс та,  көктем де,  көл де, дала да көтеріңкі  пафоспен суреттеледі. Ол нені бейнелесе де, өзіне тән үнмен, шабытпен жырлайды. Мәселен  Т.Айбергеновке дейін «Далада»  өлеңінде С.Сейфуллин жүген-құрық тимеген асауды далада ұстап мінгендігін сипаттаса, Т.Айбергенов даланың тамаша көрінісін былай береді:

                                  “Айнакөл тұнып тұрған шарадағы

                          Қымызды көз алдыңа келтіреді.

                         Ұялшақ сәби талдың жағадағ

                         Етегін гулеп ойнап жел иіреді ” [23, 134].

Ақын дала көрінісін  қиялға қанат бітіре, ерекше сезіммен, жандандыра суреттейді. Айнакөлді шарадағы  қымызға ұқсату,  ұялшақ сәби талдың етегі болуы, қамыстың шулап күлуі сұлап барып түрегелуі, бұлақтың сұңқылдап сыр ақтаруы – бәрі сурет нақтылаған, аз сөзге көп мән сыйғызуы ақын шеберлігінің де айнасы. Т.Айбергеновтің жырлаған көктемі қызылды - жасылды, әлемге тіл біткендей шулы да көңілді болса, қысы қатаңдығына қарамастан сүйкімді:

                                       “Ақ қолғаппен құшақтап,

                                       Сақылдайды қыс аппақ.

                                       Өзен, теңіз, тау, төбе-

                                        еңіс аппақ сәукеле” [23, 81] .

Поэзия  әлемінен өзінің әсем де әсерлі жырларымен көрінген  ақындардың бірі – Фариза Оңғарсынова. Оның табиғат тақырыбындағы жырлары  туған жер көрінісін, тәулік, жыл  мезгілдерін, табиғат сұлулығын, теңізі мен бұлағын т.б. суреттеуге арналған. Мысалы, ақынның  «Жайлау таңы» өлеңінде лирикалық кейіпкерлермен бірге оқырман да көрініс зейнеттілігіне сүйсінеді. Көктемді суреттегенде де келісті көріністер көз тартады:

                                «...Үрпіне жердің сүт толып, 

                                 Жүзіне мөлдір шық қонып, 

                                 Тереңнен алған тынысы 

                                  Қалқиды мақта бұлт болып. 

                                  Еркелеп, сүйіп аймалай 

                                  Құшады қырды, сайды арай» [24, 77].

Өлеңді тұтас оқымасақ та екі шумақтың өзінен көп нәрсені  аңғарамыз. Жер үрпіне сүт толуынан оның  ерекше күйде екендігін, жүзіне «мөлдір» шық қонуынан сурет зейнеттілігі, «қалқиды» мақта бұлт болып тармағынан аспан ашықтығы, бұлт жеңілдігі байқалады. Лирикалық кейіпкер көзімен  берілген арайдың қырды, сайды еркелей, аймалай сүйіп құшуы көктемгі арай ерекшелігін танытса, баурайдың «жұмсақ жаймадай» болуы шөп қалыңдығын, жұмсақтығын, молдығын елестетеді Ф.Оңғарсынованың табиғат тақырыбындағы өлеңдерінде лирикалық кейіпкер табиғатқа сүйсіне қараушы, одан сыр аулап, көңілі сергіп, дем алатындай көрінеді. Әсіресе,  лирикалық кейпкер теңіз көрінісін, ондағы толқындарды ерекше ыстық сезіммен келісті  кестелейді. Табиғат құбылыстарын жырламаған ақын поэзия тарихында жоқ десе де болғандай Есенғали Раушановтың өлеңдерінде ақынның асқан талант қуаты мен ана тілдің мәйегін  сіңірген шешендігі, ой айтудағы, поэзияны жеткізудегі шеберлігі, барлығы, адамды таңдандырып, тамсандырады. «Гүлтобылғы күзде ашады ақ гүлін» деген  Шерхан Мұртазаға арналған өлеңі метафоралық үлгіде жазылған. Қоғам қайраткері, дарынды жазушының тұлғасын сомдап, мінезін таныту үшін Гүлтобылғы ер азаматқа тән ерлікті астарлап тұр. Яғни, ол – тектілік пен азаматтық метафорасы. Күздің қара суығында қарашаға қарсы қарап гүлдейтін гүл тобылғы, басқа тал-жыңғыл,  жекен шөптерден қайсар әрі шыдамды.

                                          Күнмен бірге құбылған

                                          Қолат іші мипалау.

                                          Жел жағына жығылған

                                         Жекеніңнің сиқы анау

                                          Қарсы тұрар болмай күш,

                                          Құлапты раң шаршаған.

                                          Қалар еді сол байғұс,

                                          Елпілдеген қалса аман.

Өлең – метафораға құрылған. Жекен – қоғам қалай  құбылса солай құбылатын, биліктегінің ығында жүретіндердің мінез-құлқы. Раң – елпілдек, жарамсақ, жағымпаздар, құбаша тал – езіліп, егіліп жүретіндерді алмастырған. Автордың қорытындысы:

                                        Ал сен жайна, көк балғын,

                                         Ал сен жайна, Тектілік:

                                        «Өз мінезі жоқтардың

                                        Өмірі осы» - деп күліп.

Адамға тән қасиет тектілікті Е.Раушанов Гүлтобылғыдан  көрген.  Метафора – Есенғали ақынның  жиі қолданар сүйікті тәсілі. Табиғатты  «адамдандыру» (кейіптеу) арқылы – жан бітіретін, көз алдыңызда образдық дәрежеде көрінетіндей етеді. Есенғали Раушанов метафораларына табиғат бөлшектерін (тау, гүл, ағаш, өзен) алып соларға кейіптеу тәсілінде өрнек салып өлеңін құбылта көрсетеді.

                                        Көкте бұлттар қызылшеке айтысты,

                                        Шарт ете қап, қарағайға жай  түсті. 

                                         Балағында жүрген кеше, заман-ай,

                                        Үрді самал абалай,

                                        Әй, ит мінез, табалай бер, табалай,

                                        Қарағайға жай түскен жоқ, дұрысы,

                                        Жайды өзіне тартып алды қарағай;

                                        Оқалы тау, балғын майса, баршын көк

                                       Орман аман қалсын деп.

Бұл өлең жоғарыдағы өлеңнің  жалғасы сияқты. Қарағай – халықтық ұғымда да азаматтық метафорасы. Қысы – жазы құбылмас, қайыспас, қайсар. Өлең тұтастай метафора болғанда, сол метафора кейіптеуге де иек сүйенген «Көкте бұлттар қызылшеке айтысты   ...Үрді самал абалай...» деген жолдарда бұлт пен самал жанды түрде бейнелеген.

           Ақын көктемді суреттеуге бірнеше  өлеңдерін арнайды. «Ауыл, Көктем», «Көктемде Сырдың жағасында» бұл жырлары бірін-бірі қайталау болып шықпаған. Қазақы қара өлең мәйегінен, әлемдік поэзия қайнарынан қанып ішкен ақынның өлеңдері қарапайым да күрделі де. «Шықтың өлуі», «Еркем Тамыз», «Қарабауыр қасқалдақ» өлеңдері де метафораға құрылған. Метафора - өлеңге екінші тыныс, ішкі кеңістік береді. Метафоралы өлеңдер күрделі өлеңдер. Бұл тәсілге қазіргі поэзия көптен көңіл бөліп жүр. Қазақ поэзиясының тарихында ай, жұлдыз, күнді, т.б. кейіптеу, теңеу, метафоралар арқылы  тұңғыш суреттеген – Абай Құнанбаев. Ол «Жазғытұры » атты өлеңінде «күн – күйеу, жер - қалыңдық» деп суреттей отырып, жұлдыз бен айды сол қалыңдыққа, кісімсіген жігіт бейнесінде берген болатын. Г.Салықбай:

  Мені аяма,

  Өзіңді ая аясаң.

  Күн сияқтым,

  жоғаламын таясаң.

  Бар болғаны қар  ғанамын,

  Ерісем,

  көкке кетем –

                                                   аспан барам, Ай асам.

                  Ақын бұл өлеңінде ішкі кеңістік  бар. Метафора – ақынның жан  дірілін беруге, ой айтуына негіз  болған тәсіл. Алайда, мұнда Е.Раушанов өлеңіндегідей нақтылықтан гөрі абстрактылы ой басым. «Күн сияқтым» деп теңеуге барған.  Күннің ар жағында адами тіпті пенделік те тұрғандай. Қар да солай, қар – ар сияқты. Қоғамдық құбылыста арыңа дақ салар пенде көп. Таза қашан да кіршең. Метафора бұл жерде ауысып көрінеді, біресе адам келбеті танытса, біресе метафораға белең алады.

                 Кейіптеу – жансыз құбылыстарды  жандандыра суреттеуден туындайды.  Затты, я болмысты жаны бар  деп түсіну анимистік сенімнен  туатыны белгілі. Кейіптеу ақынның мифоэпикалық таным түсінігін танытады. Кейіптеу – адам жанының, лирикалық кейіпкердің болмыснын танытудағы күрделі бейнелеуіш құрал. Кейіптеудегі динамикаға сүйену өлең ажарын ашады. Қазіргі қазақ поэзиямыздағы табиғат адаммен кірігіп кеткен. Табиғат фон емес, лирикалық кейіпкердің өзі сияқты әсер қалдырады.

Алматыға қар жауып  тұр қиғаштап,

Күй төгеді үнсіз,

іштей қилы аспап.

Сол үнсіздік шу біткенді шөктірді,

белгісіздікке бөктірді.

Қар қаланы,

қала қарды паналап,

бауырласып,

құшақтасып,

бағалап,

екі суық бірін-бірі жылытты -

Менің етігім жайлы ұмытты...

     Осы өлеңдегі  қардың, қаланың жанды суреті  лирикалық кейіпкердің жан дүниесімен  үндесіп, қиюласып жатыр. Қар  – Г.Салықбай поэзиясының негізгі  символы, метафора - өзегі. «Қаңтарлы Ай»  өлеңін Жұматай Жақыпбаев ақынға арнаған. Ол айды адам ретінде кейіптеген:

Қаңтарлы Ай,

Қалды жұтап Жер мүлде,

Қаңырадық, қаралы әуен жамылып.

Жерден көкке жұлдыз ұшты,

Көрдің бе?

Бақа біткен аузын  ашты аңырап, -

деген. Бұл жерде біз  жас ақынның ешкімді қайталамай, өзінше бейнелеуге ұмтылғанын байқаймыз.

          Жас ақын Маралтай Райымбекұлы  өлеңдерінен де жан дүниесіндегі  дүрсілден адам, қоғам құбылыстарын  тануға болады. Оның өлеңдеріндегі  бейнелеуіш құралдың молдығы,  бояу қоюлығына өлеңді гүлдендіріп тұрады.

Сорлар жүрсің билік  айтар тақ болмай,

Жүрмін мен де басыма бір бақ қонбай.

Жердің беті – шахматтың  тақтасы,

Тоқтамайтын корольдері мат болмай [27, 76].

Жер беті – ақ пен қара, әділет пен әділетсіздік, адам мен  арам, жақсы мен жаман күресіне толы. Корольдер – басшылар тәрізді, билік тағынан түскенше өмірі бітпестей күресіп жалғастырады.

 Келсап – мезгіл,

 Келі – уақыт,  көмейлі,

 Сарғайдың ба, жасылсың  ба демейді.

... Ажал, сенің алақаның  жұп-жұмсақ,

  Қалқып барып құлайын  ба?

- Е, мейлі...

         Ақынның өлеңі – уақыттың өлшемі, мәңгіліктің бастауы, жалғасы.  Келсап – мезгіл, келі – уақыттың  көмейіне бастырмалата тығып  күні ертең уақытыңды, өміріңді  бітіреді.  Уақыт - өтеді. Маралтайдың  өлеңдері ұйқас, ырғаққа бағына  бермейтін өлеңдер. 

          Метафора поэзияға нәр, әр, бедер-бояу  беріп, күрделендіре түседі. Көркемдік  әдіс-тәсіл ретінде де метафораның  алар орны ерекше.  Метафорасыз  замананың шындыққа, қоғамдық құбылысқа  бойлау мүмкін емес. Идеяның көбіктей  бетінде қалқып жатпай, інжілдей су түбінде жатқандай метафораның поэзияға берері мол. Белинский айтқан идея жалаңдығынан да метафора құтқарады.

Арыстан құсап (атылып өлген  аспанға)

Өрекпір өрттей,

Өртті өр қуат жас қанда.

Тек қана, жаным, болады мұндай сезімдер,

Қайыңның бүрі сәуірге сырын ашқанда.

Ақиық сынды алқынбай қонар шыңға тік,

Арыңды жырды тылсым күнге тыңдатып.

Ақын осы өлеңінде  теңеуді анық көрсетіп берген. Теңеу – құбылысты басқа нәрсемен салыстыру арқылы сипаттау тәсілі. Сол арқылы бір-бірінен мүлде алшақ, алыс тұрған нәрселерді, құбылыстарды да жақындастырып, салыстыруға мүмкіндік береді. Мысалы:

Санамды сезім улағандай-ау,

Ажарың тілді байлап бір.

Маңдайың нұрға булағандай-ау,

Гауһардай көзің жайнап тұр.

Жүргенін қудың жүзгеніндей  ме?

Құмыра белің нәзік  тым.

Ақ тісің ақ жыр тізгенімдей ме?

(Тауысар көркін жазып  кім?)

Бұл теңеу қыздың сұлулығын, әсемдігін жүзі жылы деген сияқты көп мағына беріп тұр.

Менің жаным аппақ  емес, қап-қара,

Қапияда оқ тиген мақтаға.

Қарап қоям айнасынан  уақыттың,

Маңдайдағы тағдыр дейтін тақтаға.

Поэзияда теңеудің үлкен  суреткерлік шеберлікті танытатын, ақынның ойлау, сөйлеу мәнеріне, стиліне  сәйкес туатын келісті үлгілері аз кездеспейді.

          Табиғат тақырыбына қалам тербелмейтін  ақын мүлде жоқ. Әр сәйгүлік  әліне, шамасына қарай шабатыны сияқты, қай автор да өзінше өлеңнен шоқ гүл жасап, оқырманға ұнар ой түйеді. Сол ақындардың бірі – Сырбай Мәуленов. Ақынның тылсым табиғатын көркем, кең аймағын келістіре, керемет жырлағанына  таңдана таңдай қағасыз. Үнемі бұйра бұлттардың, жарқылдаған найзағай мен дүлей дауылдың, төге салар жауынның арасында жүретін ақын  жұмыр жер бетіндегі жаннан гөрі аспандағы аруақты пендеге көбірек ұқсайтындай.

        Сырбай ақын бір өлеңінде былайша ағынан ақтарылады: