Каляндарна-абрадавая паэзія Зімовы цыкл

 

 

Вясельная паэзія

У беларускім вяселлі нямала агульнага з рускім, украінскім і польскім вяселлем. Але  ў шлюбнай абраднасці кожнага  з гэтых народаў за многія стагоддзі  выпрацаваўся свой адметны нацыянальны  вясельны рытуал, традыцыі якога ў  большай ці меншай ступені захаваліся і ў сучаснасці, асабліва ў беларусаў  і ўкраінцаў. Разам з тым у  вясельныхабрадахі звычаях кожнага  народа існуюць рэгіянальныя і мясцовыя асаблівасці, якія праяўляюцца ў  разнастайных абрадах, рытуальных дзеяннях, песнях, прыпеўках, прыгаворках і  да т.п. Назіранні, фальклорна-этнаграфічныя  абследа-ванні беларускіхрэгіёнаў, шматлікія апісанні абрадаў і  запісы народна-паэтычных твораў дазваляюць вызначыць рэгіянальныя асаблівасці  ў вяселлі пэўных мясцовасцей. Грунтоўна  абследавана была Магілёўшчына, на падставе сабраных у якой матэрыялах можна разгледзець асноўныя асаблівасці  беларускага вяселля.

Першым этапам вясельнага абраду на Магілёўшчыне з'яўляюцца сваты (або "заручыны", або "бяседа"). У іх як і ў іншых беларускіх рэгіёнах удзельнічаюць сват, жаніх, яго бацькі, дружкі жаніха, бацькі нявесты  і нявеста (жаніха і нявесту ў  час сватоў называюць суджаны  і суджаная). Сватам выбіраюць чалавека сямейнага, здатнага на размовы (часцей гэта быў родны дзядзька жаніха або  бліжэйшы сябар сям'і жаніха). Гаворка  вядзецца іншасказальная, з жартамі  і прыказкамі. Менавіта на гэтым  этапе вясельнага абраду вельмі цесна  пераплятаюцца сучаснае і рэшткі самых старажытных вераванняў. Так, сваты ўваходзяць у хату і просяць, каб іх пусцілі пераначаваць. Бацька нявесты просіць, каб яны паказалі дакументы. І сват паказвае вялікі лыкавы кашэль з ежай і гарэлкай (раней  сваты прыносілі толькі хлеб, мёд  і гарэлку). Карэспандэнты (людзі, якія паведамлялі пра гэта) тлумачаць  гэты рытуал наступным чынам. Чаму лыкавы кашэль? Менавіта лыкавы, а не які-небудзь  іншы. Лыка наогул было вельмі каштоўным: з яго плялі лапці, кошыкі і  інш. Лічылі, што калі з лыка зрабіць  пры-гожую рэч, тады ў ёй пасяляецца нейкі пэўны дух лешука (можа адсюльі  падабенства ў гучанні слоў: "лыка", "ляшукі" або на дыялектнай гаворцы "лыкуш"?). Калі ішлі ў сваты, трэба  было аба-вязкова плесці новы кашэль, каб яго яшчэ нідзе не выкарыс-тоўвалі. І трэба было пакінуць у лесе падарунак  лешуку, або лыкушу, калі ў лесе "дралі  лыка" з ліпы або з лазы. У  лесе пакідалі або нейкія стравы, або  кавалачак воўны (на даху старэйшаму лешуку, каб адпусціў свайго ўнука, маленькага лыкуша з лыкам).

Лыкуш павінен  быў ахоўваць рэчы, якія былі зроблены з лыка, лапці, каб доўга насіліся, кашалі, кабўіхне пераводзілася пэўнае багацце. Што датычыцца мёду і  хлеба ў сватавым кашэлі, пра гэта будзе гаварыцца ніжэй, таму што  мёд і хлебны каравай адыгрывалі вялікую ролю ў час вяселля  ў розных рытуалах. Далей бацька нявесты запрашаў сватоў да стала. Размова  працягвалася. Як вядома, у язычнікаў  быў вельмі распаўсюджаны татэмізм (пак-ланенне жывёліне, расліне або  птушцы - раданачальніку пэўнай групы  людзей). Людзі лічылі, што магчымы  шлюбы паміж чалавекам і жывёлай (гэта адлюстроўвалася ў чарадзейных  беларускіх казках: "Івашка мядзвежжа  вушка", "Сучкін сын" і інш.). У беларусаў быў вельмі распаўсюджаны  культ мядзведзя (і не толькі ў  беларусаў, у шведаў, напрыклад, "ажаніцца": літаральна "аб-мядзведзіцца"). Сваты  пыталіся іншасказальна:

- Нашаму бычку  патрэбна спраўная цялушка. 

або:

- Ці не прыблудзілася  да вас мядзведзіца? 

Потым прасілі  паказаць дзяўчыну. Чаму цялушка? Наогул цёлка або карова яшчэ са старажытнасці  з'яўляецца сімвалам урадлівасці, пладавітасці, здароў'я. А мядзведзіцай нявесту  назы-валі толькі тады, калі яна была багатая.

Бацька адказваў, што цялушка ёсць, але яе яшчэ не прыгналі дадому. Сват пытаецца: "А  можа гэта якая збрадлівая цёлка, што  яе так позна няма на дварэ?" Пачынаецца жартоўная спрэчка: ці збрадлівая цялушка, ці не збрадлівая. Вырашалі прыгнаць яе да-хаты. Спачатку прыводзілі маленькую  сястру нявесты або дзяўчынку-суседку. Дружкі свата пачыналі спяваць: "Зелена-зеляненька у полі канапелька". А старэйшы сват даваў дзяўчыне зялё-ную галіну (зялёная траўка, часцей канапля, сімвалізавала  малад-зенькую дзяўчынку, якой яшчэ рана выходзіць замуж). Пасля прыводзілі нявесту. Бацька пытаўся, ці згодны сваты  ўзяць тако-га падцёлка (або цялушку) у сваю гаспадарку. Калі згаджаліся на шлюб, тады нявесціну маці адпраўлялі ламаць каліну (выдаваць дачку замуж). Раней каля хаты абавязкова раслі  нейкія дрэвы, у садзе, у агародзе або проста каля хаты. Маці зламвала "вярхушку" з маладога дрэўца (часцей з каліны) і аддавала яе свату. Маці нявесты спявала:

Белым цветам, белым цветам

Асыпайцеся, лісце.

Не жыць, не жыць маёй дачушцы

У маці ў роднай хаце.

Наогул для  беларускага фальклору характэрны вобраз дзяўчыны - каліны (або рабіны, або бярозкі). Каліна вельмі распаўсюджана  на тэрыторыі Беларусі, вельмі прыгожае і каштоўнае дрэва. Лічылі, што  маладое дрэва ахоўвае ў хаце бацькоў незамужнюю дачку, лічылі гэтае  дрэва дзявочым талісманам. І калі маці зламвала верх дрэва, гэта рыхтавала  выхад духу з гэтага дрэва - пакравіцеля  дзяўчыны, каб ён змог пасля пераляцець у дрэва, што расце побач з  домам, у якім будзе жыць ужо замужняя жанчына. За сталом канчаткова дамаўляліся  наконт шлюбу, наконт дня вяселля, які  прызначаўся прыкладна праз два  месяцы. Нявесту і жаніха (або  суджа-ных, іх так называлі таму, што  сваты, людскі суд, як бы прысуд-жалі іхда шлюбу) прымушалі прыгубіць гарэлкі  з адной чаркі. У гарэлку дабаўлялі  мёд (каб горыч і асалоду яны  адчувалі і дзялілі ра-зам). Перад  тым як піць, крыху выплёсківалі на падлогу пад парог як ахвяру душам продкаў. Гэта рабілі тады, калі жаніх або нявеста былі сіратой. Калі сіратой быў жаніх, сват адносіў  недапітую гарэлку у дом жаніха, каб выліцьяе пад парог. Чаму пад  парог? Таму што раней, у глыбокай старажытнасці памерлых хавалі пад  ганкам, каб яны ахоўвалі жыллё. У  час сватоў спяваюць больш песні, прысве-чаныя нявесце, яна часта  параўноўваецца ў іх з маладзенькай ярач-кай. Лічыцца, што авечка - сімвал баязлівасці, пакорлівасці, белая авечка - сімвал чысціні. Але, на нашу думку, можа тут адбілася і тое, што авечка (ягня ў Бібліі) - гэта і ахвяра (яшчэ ў глыбокай старажытнасці ягнят  прыносілі ў ахвяру духам, татэмам. Пазней - ба-гам). Таму тут, магчыма, адлюстроўвалася  і тое, што раней жан-чына знаходзілася пад прыгнётам, і сапраўды яна  з'яўлялася ахвярай для "мужа-п'яніцы" і "лютай свякроўкі". Невыпадкова, што такія песні ў час сватоў спяваліся толькі жанчынамі-сваццямі:

Наша Леначка - маладая ярачка,

Маладая ярачка-белабочачка...

На чужы двор збірайся,

Зроднай матуляй  развітайся.

Калі жаніх  або нявеста - сірата, тады выконваўся такі рытуал. Нявеста (жаніх) просіць  сілы прыроды, каб паслалі "вестачку" бацькам, і каб яны далі згоду  на шлюб. Нявеста расчыняе ў хаце дзверы і вокны, расплёсківае ваду (слёзы) і просіць:

Ой, ветрык, ветрычак,

Ты ляці да роднай матачкі.

Да роднага  татачкі,

Ты прасі  для мяне, гарунушкі,

Шчасця, долечкі...

Калі ў час  вясельных абрадаў прылятаюць да хаты або залятаюць у вокны  птушкі, лічыцца, што гэта душы бацькоў  прыляцелі паглядзець на вяселле  дачкі (сына). Старажытныя людзі лічылі, што душы памёршых перасяляюцца ў  птушак (але душы толькі добрых людзей). Гэтых птушак нельга было пужаць і  праганяць, трэба было іх карміць, але  нельга было даваць ім ежу са стала. Іх кармілі зернем або ягадамі.

Спяваюць песні  і пра заручыны, якія адлюстроўваюць саму падзею заручын (або сватоў, або  бяседы):

...Заручылі  дзеўку проціў панядзелку,

Бог нам даў.

1 падаркі з  тонкай кітайкі

Бог нам даў.

Сёння ў нас  заручыны,

Бог нам даў...

Раней вяселле  гулялі ў нядзелю і панядзелак, таму і спяваюць "проціў панядзелку". Існаваў звычай адорваць сваццяў  і дзевак, якія спявалі (таму і пяюць  пра "падаркі"). У канцы заручын "старшы" сват укладаў у руку жаніха руку нявесты (можа адгэтуль і  на-зва "заручыны"?). Дзяўчаты і  свацці спяваюць, а суджаныя выход-зяцьз  хаты, узяўшыся за рукі. Па "аднэй  масніцы" (палавіцы). Гэта значыць, што  жаніх павядзе нявесту за руку па сваёй дарозе жыцця, яны абавязкова сходзяць з ганку, узяўшыся за рукі (паказваюць душам продкаў, што яны  заручыліся і, калі яны ашукаюць адзін  аднаго да вяселля, тады будуць трымаць  перад продкамі адказ). Жаніх трымае нявесту за руку, пакульяны не стануць на зямлю. Гэта абазначае, што цяпер жаніх абавязкова выведзе яе з бацькавай дарогі (хаты) на сваю. Пасля сваты ад'язджаюць дадому.

Нявеста рыхтуе сабе пасаг. Разам з сяброўкамі (незамужнімі  і толькі цнотнымі дзяўчатамі) яна  робіць палатно, шые, вышывае. Гэта называецца дзявічнік. На нявесту надзяваюць дзявочы  сарафан, у касе - стужка. На галаве ў  яе вяночак з белых кветак (сімвал чысціні, яе чыстага дзявочага жыцця). Дзяўчаты спяваюць ёй песні, яна адказвае ім таксама песнямі - развітваецца з  сяброўкамі. У апошні вечар дзявічніка дзяўчаты здымаюць з нявесты вянок. Плачуць. Нявеста таксама павінна  плакаць, каб пасля, калі яна будзе  замужняй жанчынай, ёй весела жылося. Нявеста  з сяброўкамі прыгожа прыбірае "сундукі" і "кадкі" з пасагам, каб задобрыцьдухаў гэтыхрэчаў. Раней нявеста павінна  была прыбіраць кветкамі пні дрэў, якія пілілі, каб зрабіць сундукі  для пасагу (на вяселле павінны  былі рабіць толькі новыя рэчы). Нявеста  прыбірала пні, каб задобрыць  духаў гэтых дрэў, каб яны перасяліліся ў зробленую рэч, інакш "сундукі" будуць скрыпець і перашкаджаць маладым  спаць. Існавалі пэўныя магічныя заклінанні для рэчаў, якія дарылі маладым, або  якія ўваходзілі ў пасаг, ці ў "выкуп" за нявесту.

У час дзявічніка дзяўчаты спявалі нявесце шмат песень: развітальныя песні, песні пра шчаслівае  дзявочае жыццё, пра невядомую чужую  старану (чужую сям'ю), спявалі і  проста пра каханне.

Напярэдадні дня вяселля рабілі зборы: старэйшая свацця і тры  сяброўкі-дзяўчыны (яны павінны былі быць блакітнавокія або шэравокія, ні ў якім разе не чарнавокія, каб  не сурочыць нявесту, вялі нявесту ў  лазню. Лазню тапілі з раніцы. Яшчэ да таго як уздымалася сонца, нявеста  павінна была зусім неапранутая, з распушчанымі валасамі прайсці  па расе адна, каб ачысціцца ад усіх грахоў (той, хто гэта падгледзіць, быў  пракляты ўсёй нявесцінай раднёй, на яго  насылаліся страшэнныя загаворы, каб  ніколі не было яму шчасця ў жыцці, а калі гэта хацеў падгледзець  жаніх, тады яму не аддавалі нявесту. А жанілі яго на ўдаве).

Нявеста сустракала Сонца -- неапранутая, з кветкамі ме-дуніцы ў рукахі прасіла ў Сонца шчасця і благаслаўлення. (Лічыцца, што цела нявесты будзе мець такі ж прыемны  пах, як і кветкі медуніцы. Сонца  яшчэ з язычніцтва лічылася пачаткам жыцця). Захаваліся ўрыўкі з малітвы  нявесты Сонцу:

На чатыры бакі, на чатыры дарогі

Разліваецца свет, мая - трэцяя,

Свет у вачах, свет у нагах,

Свет душы маёй,

Я тут уся  дачка твая,

Маці мая, а  я маці чыя?

Але гэта вельмі стары звычай. Захавалася ад яго  толькі тое, што нявеста ходзіць  па расе без абутку. Пасля нявесту  вялі ў лазню. Мылі яе толькі дажджавой  вадой з мятай. Нявеста - гэта сама чысціня, прыгажосцьі цнатлівасць. Таму яе павінны абмываць толькі той  вадой, якая падала з неба. І яшчэ таму, што ад дажджу залежаў ураджай  зямлі-маці. Нявеста, будучая маці, таксама  павінна нарадзіць дзяцей і дождж  павінен быў ёй у гэтым дапамаг-чы. Мыць нявесту пачыналі абавязкова з  левай нагі. Гэта таксама вельмі старажытны звычай. Гэта рабілі, каб  адмыць усю ляноту ад яе. Раней лічылі, што ў жанчын уся лянота знаходзіцца  ў левай назе. (Захавалася, напрыклад, прымаўка: робіць толькі тое, што яе левая нага хоча). Апошняй мылі касу нявесты, расчэсвалі ва-ласы, гэта значыць варажылі ёй дарогу (тыя валасы, што выпадалі, абавязкова палілі). Перад вяселлем нявеста адпачывала. Яна знаходзілася ў цёмным пакоі, каб яе не сурочылі (не зглазілі). З хат нявесты і жаніха за дзень нельга было выносіць смецце. Раніцай у дзень вяселля нявесту пачыналі прыбіраць сяброўкі да сустрэчы з жаніхом. Прыбіралі яе ўжо толькі адны сяброўкі без свацці. На галаве ў нявесты абавязкова быў белы вянок (сімвал цнатлівасці. Калі нявеста надзявала белыя кветкі, але не захавала цнатлівасці, тады ёй нельга ўжо было дараваць граху).

У хаце жаніха пачыналі з раніцы збірацца госці. Перад  тым, як трэба было ехаць па нявесту, маці і бацька благаслаўлялі жаніха "хлебам, соллю, добрым словам на шчасце, на долю".

Падрыхтоўкай каравая кіруе  хросная маці жаніха (самая вопытная і блізкая да сям'і жаніха жанчына). Каравай рыхтуюць з раніцы за дзень  да вяселля. Яго робяць замужнія жанчыны  з жаніховай радні. Старшая каравайніца  просіць благаславіць пачынаць. Сярод  хаты ставіцца дзяжа. Старшая каравайніца  пачынае сыпаць у яе муку, затым  ліць малако і гэтак далей. Лічыцца, што каравай павінен узняцца  да самага неба, да самага Бога.

Каравай быў  прысвечаны сонцу. Яго зачыналі з  усходам сонца. Пасля падрыхтоўкі  каравай на прыгожым вышываным ручніку  ўсе старэйшыя жанчыны неслі  на ўзгорак, кланяліся сонцу і  прасілі яго благаславіць каравай (гэты звычай назіраецца не ва ўсіх рэгіёнахБеларусі). Невыпадкова каравай быў адной  формы з сонцам. Сонца - пачатак  жыцця наогул. Каравай - сімвал урадлівасці, дабрабыту, багацця. У каравай дабаўлялі  мёд (не цукар, а мёд. Мёд наогул адыгрывае  значную ролю ў вясельных рытуалах. Мёд і крыху гаркавы, і салодкі, як каханне, як усё жыц-цё), малако, ваду, абпальвалі на агні (пяклі), рабілі яго з зерня (з мукі) - наогул, у каравай уваходзіла амаль усё, што павінна быць у добрай гаспадарцы. Каравай рабілі вельмі прыгожым. Выраблялі на ім зоркі, сонца і месяц (малады і маладая), птушак, каласы і іншыя ўпрыгожванні. Хлебам, соллю благаслаўлялі маладых на шчасце, на долю. Соль была вельмі рэдкая, надзвычай каштоўная, яе цяжка было здабыць, яе бераглі і цанілі. Таму і благаслаўлялі маладых хлебам і соллю - самым каштоўным. Калі маладыя ішлі, ім услед сыпалі соль (ахвяра, каб адвесці злых духаў), каб у хаце ў іх было багацце.

Паміж перадвясельнымі  абрадамі і непасрэдным вяселлем адбываюцца бадай што самыя ўрачыстыя  старажытныя і таямнічыя рытуалы, якія паходзяць яшчэ з часоў язычніцтва. Напрыклад, малітва нявесты Сонцу. Сонца благаслаўляе дзяўчыну-нявесту, даруе ёй усе грахі. Падзяка дрэвам, рытуальны шлюб раслін, па-дрыхтоўка "вясельнага дрэўца", варажба ў  лазні і іншыя дзеянні, якія маюць  магічны сэнс, робяць час "дзявочніка" і "збораў" вельмі адказным у старажытным  вясельным абрадзе. Каравайны рытуал - гэта пэўны парог, пераступіўшы праз які, шляху назад ужо не было. Калі да каравайнага рытуалу вяселле  магло па якім-небудзь выключным  прычынам яшчэ і не адбыцца, то прыгатаванне вясельнага каравая азначала абавязковае  неадкладнае вяселле.

Розныя магічныя рытуалы суправаджаюць застолле ў жаніха, вясельны поезд, застолле ў нявесты. Жаніх збіраецца ехаць  за нявестай. Маці ўтыкае ў хлеб-соль (у каравай) грошы (раней срэб-ра) і благаслаўляе жаніха ехаць "па-нявесту". Пасля благаслаўлення ўсе госці  і сваякі "доруць жаніха". Падарункі  ўручаюцца з прыгаворам, які часта  мае магічны сэнс. Напрыклад: