Каляндарна-абрадавая паэзія Зімовы цыкл

Можа ж, нашы слёзанькі

Трохі перасохнуць,

Можа ж, нашы ручкі-ножкі

Троху адпачынуць.¹²

Праклён пану гучыць у песні "Бадай пану ў  дварэ страшна": "Бадай пана не схавалі, //Каб сабакі разарвалі, //Пахавалі пры даліне, //Ды каб па ім ваўкі вылі! //Бадай пана громы  ўбілі, //Як мы ручкі патамілі!"¹³ У другой песні таксама праклён : "Няхай паны з прыгонамі //Ў хваробе сканаюць"¹⁴. Нянавісцьда паноў у песнях аб прыгоне найбольш востра і дасціпна выказваецца ў сатырычнай форме, нярэдка іранічна-саркастычнай, як напрыклад у песні "Ой, ляцела паншчына". "Паншчына", нібы жывая істота, ляцела "аж горы трасліся", на просьбу "акунома" вярнуцца адмовілася: "Трэба было шанаваць, //Як сардэнька свое... //Нагай-кай не біці..."¹⁵

Антыпрыгонніцкія  песні, як і іншыя сацыяльна-бытавыя, маюць вялікае пазнавальнае значэнне: мы даведваемся аб бяс-праўным становішчы сялян, іх адносінах да паноў і  прыганятых:

непрымірымай нянавісці да іх.

Блізкія па сацыяльнай вастрыні адлюстравання рэчаіснасці  з'яўляюцца бурлацкія, батрацкія і прымацкія песні. Бурлацкія і батрацкія песні ў беларускай вусна-паэтычнай творчасці па зместу не адрозніваюцца, таму што наёмных работнікаў-батракоў у Беларусі называлі бурлакамі. Бурлацкімі песнямі называлі і тых работнікаў, якія цягнулі на лямках баркі, баржы ўверх па рэках пад рытмічныя воклічы і песні. Такія песні называліся і стругоўскімі.¹⁶ Бурлацкія песні больш актыўна бытавалі у Расіі.

У песнях бурлакоў і батракоў адлюстроўваецца цяжкае і бяспраўнае іхстановішча ў грамадстве, бедны побыт, слабы сацыяль-ны пратэст. У многіх песень, першыя радкі якіх пачынаюцца з пытання "Дзе ж  ты, бурлак, валачыўся" выяўляецца, што  ён "па полі валачыўся, дай па пояс намачыўся, па дарогах натаміўся", але пасля цяжкай працы яго  нават не пакармілі. У адной з  песень бурлак з адчаю праклінае  бацьку і маці: "Ой, ты маці, мая  маці, //Нашто мяне нарадзіла, ... //Бурлаком мяне хрысціла?"¹⁷

У многіх песнях выказваецца думка, што нікому так  цяжка не бывае, як бурлаку маладому: гаспадары адказваюць яму ў харчаванні, але не паспеў ён легчы спаць, як гаспадар падымае яго гнаць у  поле валы. Аб цяжкасцях працы бурлака (батрака) відаць з наступнага ўрыўка з песні "А нікому, не такому...":

Бурлак арэ, паганяе,

Аж пот вочы залівае, ...

Бурлак матку  праклінае:

-Як ты мяне  бела мыла,

Чаму тады не ўтапіла?

Як ты мяне спавівала,

Чаму долі не давала?¹⁸

Жыццё батракоў, наёмныхработнікаў адлюстроўваецца  ў песнях, якія раскрываюць невыносную цяжкасць працы і мізэрнасць аплаты за яе. "Да не дай жа мне, Божа, служэбнага хлеба"¹⁹, - гаворыць гераіня аднаіменнай песні. У другой песні сцвярджаецца, што наёмны хлеб - хлеб слёзны: "хто яго ўкусіць, той плакаці мусіць", а таўшчыня кавалка хлеба, які адразае батрачка: "з кляновы лісточак"²⁰.

Па сацыяльнай накіраванасці блізкія  да батрацкіх прымацкія песні. Прымак, па сутнасці часцей за ўсё быў батраком у сям'і жонкі і такі ж бяспраўны. Працаваў без ніякай аплаты, пераносіў  здзекі гаспадароў - бацькоў жонкі. Нездарма ў многіх песнях сцвярджаецца: "А хто ў прымах не бываў, той  гора не знае". Пасля цяжкай працы  на полі яго прымушаюць выконваць  самую цяжкую і брудную работу ў хаце і гаспадарцы. Але яму  не дзякуюць за шчырую працавітасць, а  несправядліва папракаюць за дрэннае  аранне і інш. Як і батрак, прымак скардзіцца на сваю ліхую долю.

Разгляд пазаабрадавай  лірыкі мы заканчваем кароткай характарыстыкай  чумацкіх песень. У даследчыкаў сацыяльна-бытавых  песень не было адназначнай думкі  аб наяўнасці на Беларусі чумацкага  промысла і адпаведнага бытавання  чумацкіх песень.

Існаванне чумацкага  промыслу на тэрыторыі Беларусі даказалі М.Я.Грынблат у манаграфіі "Беларусы: Нарысы паходжання і этнічнай гісторыі" (1968, С. 204 - 206) і Г.А.Пятроўская ў кнізе "Беларускія сацыяльна-бытавыя песні" (1987, С.92 - 115) і ахарактарызавалі іх. Слова "чумак", па сведчанню ўкраінскага  фалькларыста А.І.Дэя, паходзіць ад старажытнарускага "чум" - скураная або драўляная пасуда або "коўш" для перавозкі солі. Чумацкія песні больш распаўсюдзіліся на Украіне, дзе і промысел быў больш развіты. Але чумакі з Украіны вазілі соль і ў Беларусь і адначасова перадавалі свае песні, якія былі ўспрыняты беларускімі чумакамі і праз іх бытавалі не толькі ў асяроддзі чумакоў. Гэтыя песні набылі нацыянальныя рысы і таксама, як і ўкраінскія, адлюстравалі нялёгкую працу чумакоў. Дарога ў Крым за соллю была не толькі цяжкай, але і небяспечнай, таму сям'я заўсёды развітвалася з чумаком з сумам, плачам. У песні "Да пашоў чумак у дарогу" пры развітанні "малы дзеткі плачуць, ацец-матка тужыць"²¹. А ў песні "Захмурнела сем пар валоў сівых" хворы чумак прадчувае сваю гібель і звяртаецца да таварыша, каб ён пахаваў яго пад "белай бярозаю, кудою чумакі ідуць", і яны яго будуць памінаць²². Смерць на чужбіне заўсёды лічылася самай цяжкай, асабліва калі ў чумака заставаліся маладая жонка і дробныя дзеткі, як у песні "Забалеў казак"²³. Смерцю чумака заканчваюцца многія песні. У іх адлюстроўваюцца перажыванні яго самога пры развітанні з таварышамі, гора і смутак жонкі, маці. У песні "Ой адзін жа чумачэнька" маці пераўвасабляецца ў зязюленьку, пры-лятае на магілу сына, гаворыць: "Ку-ку! Падай, падай, мой сыночак, хоць правую руку". Нябожчык у песні адказаў: "Ой, рад бы я, маці, //Абедзве падаці, //Навярнулі сырой зямлі, - //Не магу падняці".²⁴

Правамернае абагульненне тэматычнага зместу і каларытнага  вобраза чумака зрабіла Г.А.Пятроўская: "Заднаго боку, гэта абяз-долены, бяспраўны, забіты працаўнік, вымушаны пераносіць голад, холад, небяспеку  у час сваіх нялёгкіх паездак. Здругой, чумак - гэта моцны, мужны і  смелы чалавек, здольны пастаяць за сябе, даць адпор сваім ворагам. Нягледзячы на тое, што ў жыцці  чумака было больш цяжкага і смутнага, чым вясёлага, у чумацкіх песнях адлюстраваўся і аптымізм народа, вера ў лепшае будучае, у перамогу справядлівасці".²⁵

Некаторыя чумацкія песні захаваліся ў памяці народа да сённяшніхдзён і запісаны многімі  фалькларыстамі.

Такім чынам, рэкруцкія, салдацкія, казацкія, антыпрыгонніцкія, бурлацкія, батрацкія, прымацкія, чумацкія песні адлюстравалі рэаліі жыцця: нялёгкую працу абяздоленых працаўнікоў, сацыяльную няроўнасць і пратэст  супраць несправядлівасцей у  грамадстве. Для ўсіх гэтых разнавіднасцей песень характэрна тэматычная разнастайнасць і агульнасць асобных сюжэтаў. Сацыяльна-бытавыя  песні актыўна ўплывалі на свядомасць народа, выхоўвалі ў народа нянавісць  да эксплуататараў.

Узнікшыя пазней за іншыя віды народнай лірыкі сацыяльна-бытавыя  песні адрозніваюцца сваім стылем, вобразнасцю, свое-асаблівасцю выкарыстання традыцыйных прыёмаў, мастацкіх  сродкаў выразнасці вуснай паэтычнай  творчасці. Традыцыйнасць трапна спалучаецца  ў гэтых песнях з навацыямі, якія ўвасобіліся ў іхпад уплывам  літаратуры і навейшых з'яў у духоўнай культуры на-рода.

Балады

Народныя балады - лірычныя песні драматычнага зместу аб трагічнай падзеі сямейнага, асабістага або сацыяльнага характару. Тэматыка балад прысвечана асуджэнню зла, здрадніцтва, неапраўданай нянавісці  і жорсткасці, злачыннасці. Гібель герояў баладных песень, выкліканая несправядлівымі  злачыннымі ўчынкамі іх антыподаў, успрымаецца  часцей за ўсё як маральная перамога, якая вымушае пакаяцца носьбітаў  зла. Балады ў большасці выпадкаў не ўваходзілі ў калявдарныя або  сямейныя абрады і выконваліся ў  любы час. Разам з тым бытавалі нешматлікія балады, прымеркаваныя  да вясення-летніх абрадаў. У выніку эвалюцыі балада як жанр змянялася, у  ёй фарміраваліся унутрыжанравыя разнавіднасці, найбольш важныя з якіх наступныя: балады з міфалагічнымі матывамі, традыцыйныя  класічныя балады, гістарьгчныя, легендарна-казачныя, новыя, сямейна-бытавыя. У зборніку рускіх балад, выдадзеным у 1963 г., вылучаюцца ўнутрыжанравыя групы: балады сямейна-бытавыя, балады гістарычныя і сацыяльна-бытавыя, балады сатырычныя і камічныя, новыя  балады.¹ Такая класіфікацыя балад не можа лічыцца дасканалай. Аўтар уступнага артыкула Дз.М.Балашоў і сам прызнае, што "ўнутрыжанравы падзел балады на сямейна-бытавую, гістарычную і сацыяльна-бытавую ў значнай ступені ўмоўны, таму што гістарычная тэматыка часам непадзельная з сацыяльна-бытавой, а асабісты чалавечы або прыватна-сацыяльны лёс - той магічны крышталь, праз які,... разглядаюцца ў баладах усе пытанні гістарычнага і агульнага характару". Неправамерным з'яўляецца вы-лучэнне балад "сатырычных і камічных"² (само спалучэнне гэтых тэрмінаў неапраўдана: камічнае - шырокая катэгорыя, у якую ўваходзіць сатыра, гумар і інш.). Дз.М.Балашоў адзначае, што сатырычных балад няшмат і яны "не складаюць асобай тэматычнай гру-пы"³. Навошта ж іх было вылучаць?

Л.М.Салавей  у двухтомным выданні беларускіх балад у серыі БНТ сістэматызавала  балады па групах: балады з міфалагічнымі  матывамі, балады казачныя і легендарныя, балады, якія змяшчаюць загадкі, балады гульнёва-карагоднага складу, балады навелістычныя.⁴ Ва ўступным артыкуле да першай кнігі балад Л.М.Салавей тлумачыць, што такі падзел "пагаджае ў некаторай ступені эстэтычны прынцып класіфікацыі з гістарычным, паколькі балады аднаго віду ў асноўным аднолькавыя па часе ўзнікнення, альбо маюць у сабе элементы аднаго гістарычнага пласта".⁵ Такая класіфікацыя больш прыдатная і навукова правамерная. Па сутнасці з такім падзелам баладных песень у асноўным пагаджаецца і К.П.Кабашнікаў. Ён прапануе класіфікацыйную "схему, якая ў агульных рысах адпавядае прынцыпу гістарызму: 1)баладныя песні любоўнага і сямейнага зместу, у якіх значную ролю адыгрываюць матывы міфалагічнага характару; 2)баладныя песні, звязаныя з гістарычнымі падзеямі; 3)сацыяльна-бытавыя баладныя песні; балады навелістычнага зместу". Апошнюю групу К.П.Кабашнікаў не абазначае нумарам, але адносіць да асобнай жанравай разнавіднасці. Можна з ім пагадзіцца і з тым, што ім не вылучаюцца балады, якія змяшчаюць загадкі, як і балады гульнёва-карагоднага складу: па свайму зместу кожная з іх адпавядае пэўнай з іншай названых ім груп (відаў).

У фупе балад  з міфалагічным зместам асабліва папулярныя былі творы з метамарфозай герояў: у іх вылучаецца сюжэт "дачка-птушка", шырока распаўсюджаны не толькі сярод  беларусаў, але і іншыхсуседніхнародаў. У аснове сюжэта метамарфоза - ператварэн-не жанчыны ў птушку. Л.М.Салавей  налічыла 120 беларускіхзапісаў балад  гэтага сюжэта, 1400 запісаў - літоўскіх. У баладнай песні ад-люстроўваецца  нешчаслівы лёс дачкі, якую аддалі далёка замуж у чужую сям'ю і не дазволілі некалькі гадоў прыязджаць да бацькоў. Але хутка засумавалі і бацькі, і дачка. Дачка ператварылася  ў зязюльку і паляцела ў бацькоўскі сад, стала кукаваць. На яе жалоснае кукаванне ў розных баладахродныя  ёй людзі рэагуюць неаднолькава: у  адных у яе хоча "стральнуць" яе брат, але яму не даюць бацька або маці; яны пазнаюць у птушцы дачку; у другіх - бацька, маці не па-чулі кукавання зязюлі, пачуў толькі яе брат, які запрасіў яе ў двор; у  трэціх - пачуў зязюльку старшы брат і меціўся страляць, аднак ся-рэдні  брат не даў яму забіць сястру: адабраў  ружжо, і г.д. Асабліва пранікнёна паказваюцца  перажыванні дачкі-птушкі пасля  наведван-ня двара бацькоў: яна так  горка плакала, што лугі затапляла  або "бары глушыла..., палі тапіла"; "лугам ляцела, слёзкі ўраніла, увесьлуг затапіла, борам ляцела, пёрка ўраніла - увесь бор запаліла"; "чыраз  бары ляцела - бары сушыла, //Чыраз лугі ляцела - лугі тапіла. //Ба-ры яна сушыла сваёю красой, //Лугі яна тапіла горкаю слязой"⁶.

Зязюлька-жанчына  не прымае запрашэння маці або брата  ляцець на двор або ісці за стол (часам  тлумачыцца тым, што яна не пачула ці не даслухала "матчыныхразмоў"), ляціцьубор, садзіцца на "дрэве сухім" і спявае "песеньку жалабна на ім", размаўляе:

А што ж у  цябе, дрэвачка, Бог лісце забраў, А мне, маладзенечкай, Бог долі не даў.⁷ У некаторых баладных песнях асабліва поўна перадаецца гэты сюжэт (часам праз кантамінацыю). Напрыклад, у баладзе "-Рабіна, рабіна, рабіна мая" маці, не падумаўшы, аддала дачку замуж у "вёсачку невядомую", у "сямеечку невясёлую": Дачка "на трэці гадочак зажурылася", зрабілася шэрай зязюляй і паляцела ў госці "да мамачкі". Маці пачула, як жаласна пяе птушка і запрашае яе: "Калі маё дзіцятка, ляці ка мне ў двор, //А зязюля шэрая, ляці ў шчыры бор". //Не дачула дачка матчыных размоў, //Зрабілася птушкаю, паляцела ў бор". Але на гэтым балада не за-канчваецца: птушка прылятае ў матчын сад і пяе "песеньку громка, жаласна". Маці будзіць траіх сыноў і паведамляе ім пра птушку ў садочку. Большы і "серадзейшы" брат бяруць стрэльбы, але "мен-шы братачка страляць не дае", прапануе вынесці цясовы стол, па-сыпаць "белай пшоначкі, ... а на другім кончыку - рыжа золата"... Калі сіва зязюля, пшонку паклюе, Эй, калі наша сястрыца, золата збярэ... Калі сіва зязюля, ляці ў шчыры бор, Эй, калі наша сястрыца, ідзі к нам на двор.⁸ У шэрагу балад лёс карае большага і сярэдняга брата: перша-га аддаюць у салдаты, другога закоўваюць у "кандалы", а "меншы брацейка на волі жывець, што ў садах птушачак ніколі не б'ець"⁹.

У некаторых  іншых песнях зязюльку-сястрыцу браты  забіваюць: "Ой, старшы брацейка стрэльбу да купіў, //Серадольшы братка тую стрэльбу набіў. //Самы меншы брат тую птушку забіў". І ўсе браты жорстка  караюцца "за сівую зязюльку, за родну  сястронку": "Найстарэйшага братка ў жаўнеры аддалі. //Серадольшага да няволі ўзялі, //Самаму меншаму з  плеч галоўку знялі"¹⁰. Значна менш зафіксавана баладных сюжэтаў, калі жанчына па-раўтвараецца ў зязюлю, каб даведацца, як да яе ставіцца нялюбы муж, свёкар і свякроўка. У іх жанчына пераўтвараецца ў зязюльку, падлятае пад вакно, слухае, як плачуць яе дзеці, а муж іх усцішвае, гаворыць, што мамка прыдзе з чужой нівы і накорміць іх. У баладах на гэты сюжэт адсутнічае паказ трагічнага лёсу персанажаў, але няшчасная доля жанчыны адлюстроўваецца асабліва выразна, як, напрыклад, у баладзе, запісанай у 1963г., у Мсціслаўскім раёне Магілёўскай вобласці. Гераіня балады "скідваецца"сераю зязюляй і ляціць пад вакно, каб паслухаць, што пра яе гавораць. Свёкар і свякруха яе аблайваюць і загадва-юць нялюбаму ёю мужу біць "жану нагайкаю, што б была хазяй-каю", біць "жану дубінаю, што б была гаспадыняю"¹¹.