Каляндарна-абрадавая паэзія Зімовы цыкл

Уласна жніўныя песні гучалі і пры хадзьбе жнеяк на ніву, і ў час жніва, і пры вяртанні з поля. У іх адлюстравалася цяжкая праца жанчын, асабліва ў час існавання  прыгоннага права, калі з іх здзекваліся  і памешчыкі-прыгоннікі і іх прыганятыя. Менавіта таму вобразы прыгнятальнікаў  падаюцца ў жніўных песнях саты-рычна: "Наш пан баран, баран, //Не пускае дамоў зарань. //На-ша пані авечая, //Дзержыцьжнеек  да вечара..."²⁸. "А ў нашага пры-ганятага //Ды з гарэх галава, //3 гарэх галава, па яблыку вочы,//Што дзяржыць да паўночы..."²⁹ У многіх жніўных песнях крытыка жорсткасці пана - гаспадара нівы - заканчваецца праклёнам, як, напрыклад, у песні:

Да ў нашага пана

Да нядобрая слава:

Па месяцу жыта жалі,

Па зорам  копы клалі.

Цёмна ў полі, цёмна,

Бадай таму цямней было,

Хто да хаты не пушчае,

Да на полі нас трымае.

Да мы позна  з поля йдзём,

Да прыганятага  клянём.³⁰

 

У сваім праклёне жняя заклінае нават камароў: "Камарочкі  мае, не кусайце мяне, а кусайце  паноў, не пускаюць што дамоў"³¹. Ужо з гэтых прыкладаў, якія складаюць толькі неявялікую частку са шматлікай колькасці жніўных сатырыка-гумарыстычных песень, дзе высмейваюцца паны і прыганятыя, відаць, што сацыяльныя адносіны адлюстроўваюцца ў іх асабліва востра. 3 іх паўстаюць сатырычныя тыпы прыгоннікаў, пазбаўленыя ўсякай спагады да замардаваных сялян. Нават у тых песнях, дзе пан надзяляецца эпітэтам "добры", ён характарызуецца іранічна.

Пераважаюць жа песні, у якіх адлюстроўваецца нянавісць  да лютых паноў, якія прымушалі жнеяк  працаваць не толькі днём, але і  ўначы. У песні "Бадай пану ў  двары страшна" жнейкі жнуць і  пасля заходу сонца, пры месяцы снапы  носяць, "пры зораньках копы" кладуць, "апоўначы дадому" ідуць. Але адпачываць не даводзіцца: "на світанні" вячэраюць, "у дзень  белы зноў" ідуць. І за ўсе гэтыя  здзекі ў песні гучыць страшны  праклён:

Бадай пана не схавалі,

Каб сабакі разарвалі.

Пахавалі пры  даліне,

Каб па яму  ваўкі вылі.

Бадай пана громы  ўбілі,

Як мы ручкі  патамілі.³²

Сацыяльная  несправядлівасць, якая панавала ў  той час, вос-тра выкрываецца ў  многіх жніўных песнях, параўнальна  ў большай частцы, чым у іншых  каляндарна-абрадавых песнях. Матывы сацыяльнай барацьбы адлюстраваліся і  ў песнях, запісаных у савецкі  час. У некаторых з іх адчуваецца ўплыў літаратуры, сучасных фальклорных  працэсаў. Адна з такіх песень змешчана ў томе БНТ "Жніўныя песні", хоць па зместу яна не зусім адпавядае  гэтаму віду песень: "Пан нас мучыў, пан нас плеццямі сцябаў". Адзінае, што збліжае яе з жніўнымі, падобны  праклён пана, як у папярэд-няй  песні. Прыводзім урывак:

...Выйду, выйду  я да рэчанькі крутой,

Клікну, клікну шэрых ваўкоў за сабой:

-Сабярыцесь, шэры  воўкі, ды з бара,

Вы бяжыце ды да панскага двара...,

Як узойдзе  толькі ясная зара,

Вы запейце  песню страшнае таскі,

Разарвіце цела пана на кускі,

Разарвіце, закапайце  за сялом,

Каб ад пану ўспамінаў  не было...³³

Каларытна малюецца ў жніўных песнях вобраз сялянкі-жняі, працавітай, гордай, душэўнай, сумленнай. Умовы яе працы вы-разна выяўляюцца ў песні "А я ў пана жыта жала":

А я ў пана жыта жала,

Задам калыску  калыхала.

У пана сэрца  авечае,

Дзяржыць мяне да вечара.

Пакарміці - як папала,

А ў загончык зазірае.

-Бадай тваё, пане, ўсё прапала, 

Як я ў  цябе заняпала.³⁴

У некаторых  песнях адухаўляецца прырода, персаніфікуюцца  сонца, месяц. Стомленая доўгай нялёгкай працай жняя звяртаец-ца да сонца як да жывой істоты з папрокам, што  яно "неспагадлівае": рана ўсходзіць, не спагадвае жнеям, а ў іх"сталяны  сярпочкі прытупіліся, ... белыя ручкі  прытаміліся, ...ды прыганятыя прыбрахаліся"³⁵. Жняя заклікае вецер як міфалагічную істоту, каб ён не ляжаў у полі "паміж горачак у разоры", а ўстаў "памаленьку", павеяў "ветрык паціхеньку", развеяў "хмарачку цямненьку"... Жнейка ў гэтай песні просіцца адпусціць яе дадому: у яе "дзетак многа: што куточак, то сыночак, на пакуцці дзевяць дочак"³⁶.

Анімістычнае ўспрыняцце навакольнай  прыроды спалучаецца ў гэтай  жніўнай песні з рэаліямі нялёгкага  жыцця сялянкі. Традыдыйныя сталыя эпітэты з памяншальна-ласкальнымі  формамі слоў садзейнічаюць узмацненню спагадлівага пачуцця да лірычнай гераіні.

Касмалагічныя ўяўленні сялян выразна выяўляюцца ў песнях, у якіх жнейка просіць  дапамогі сонца перапыніць працу:

Да пара дамоў, пара,

Пагубіла ключы  зара.

Сонца ўзышло, ключы знайшло.

-Сонейка маё  яснае,

Трэба неба адамкнуць,

Поле расой  апусціці,

Жнейкі дамой  адпусціці,

Бо іх хаткі  халодны,

Бо іхдзеткі галодны...³⁷

У такіх песнях персаніфікуюцца зара, сонца, месяц. У песні "А пара. жонкі, дамоў  ісці" таксама "пагубляла зара ключы, каля постаці ідучы, а з  соўнішкам гукаючы, а з месяцам  жартуючы"³⁸.

Часам сонца  размаўляе са жнейкай, якая скардзіцца на яго, пгго не спагадвае ёй: раненька ўсходзіць - яе на полі знаходзіць, позненька  заходзіць - яе на полі пакідае. Сонейка  адказвае:

-Чым жа я  таму вінавата,

Што твая гаспадынька

Цябе рана пабуджаіць

1 на поле  высылаіць?

(песня "Дзеванька-сіротанька")

Падобны адказ  дае сонца жняі і ў песнях "Соўняйка, соўняйка". "Ды соўнейка, соўнейка".³⁹

Не заўсёды жанчына радуецца вяртанню з поля дадому: там у  яе "ліхі свёкар ды й свякруха", не спачуваюць ёй, а "пашлюць... па вадзіцу", "у шчыры бор, у крыніцу", хоць яна "й не снедала й не абедала"⁴⁰. Таму ў роспачы жнейка рашае лепш пераначаваць у полі і праклінае свёкра, свякроўку, дзевера, залоўку ў песні "Не пайду дамоў, ў полі заначую":

-Ой, забі, Божа,

Свёкра на печы.

Качаргой у  плечы.

Ой, забі, Божа!

Ой, забі, Божа,

Свякроў на палаці

Памялом у хаце... (і г.д.)⁴¹

У многіх песнях адухаўляецца поле: яно "дрэмле", "іграе", "звініць"⁴². Менавіта поле як жывую істоту заклінае жнейка: "Ніўка, ніўка, аддай маю сілку //На другую ніўку!"⁴³.

Тэматыка жніўных  песень разнастайная: у іх адлюстроўваюцца  перажыванні маці за дачку, трапіўшую  ў варожую ёй сям'ю, ус-прыняцце навакольнага жыцця і прыроды, матывы кахання  і шлюбу і інш. Даследчык музычных асаблівасцей жніўных песень В.І. Ялатаў назваў іхкласікай "беларускай раннетрадыцыйнай каляндарнай песнятворчасці, якая выяўляе  рысы не толькі жанру, але і многія заканамернасці пэўнага этапа музычнага  мыслення"⁴⁴.

Заканчэнне  жніва называецца ў народзе дажынкамі, або абжынкамі. Адбываліся яны з  нязначнымі адрозненнямі ў розных месцах. У Віленскай губерні частка жней дажынала жыта і спява-ла песню, якая называлася "Раёк", другая частка садзілася перад пакінутымі нязжатымі  каласамі і таксама спявала, "а  адна з дзяўчат... палола "роя": вырывала траву з недажатага кусціка  жыта каля каласоў, называла яго "раёвай" або "спарышовай" барадой. У "сярэдзіну  кусціка клалі хлеб і соль"⁴⁵. Дзяўчына, якая завівала "бараду", надзявала вянок, а потым здымала з сваёй галавы і ўскладала на галаву гаспадара, "жнеі акружалі гаспадара і разам з ім уваходзілі ў хату", дзе іх сустракала з хлебам і соллю, гарэлкай гаспадыня. Пасля невялікага пачастунку іх "садзілі за стол на ба-гатую вячэру. Пасля вячэры прыходзілі музыкі, і пачыналіся гульні і танцы да позняга вечара"⁴⁶.

Падобна гэтаму адбываліся дажынкі ў Віцебскай  губерні.

У Мінскай губерні  пры заканчэнні жніва пакідалі крыху  жыта, рвалі з яго траву, што  называлася "рваць бараду". Заклікалі "чараўнікоў, мядзведзяў, лісіц і  іншых жывёл. Самі ж аржаныя каласы рве адна, выбраная ўжо загадзя  для гэтага дзяўчына... Вы-рваўшы калоссе  з зямлі, дзеліць яго на дзве часткі і кладзе іх накрыж адна з другой на зямлю. На гэтым крыжы ўсярэдзіне, па баках і па канцах кладуць хлеб. Пасля гэтага ўсе разам вяжуць вялікі сноп, які завецца "баба". 3 края бяруць каласы і плятуць аржаны вянок. Выбраная дзяўчына сядзіць у гэты час на "бабе". Калі сплятуць вянок, ... здымаюць абранніцу з "бабы", надзяюць ёй на галаву вянок і ідуць у вёску, ... пачынаюць пець "Засцілай, пані, сталы, лавы..."⁴⁷.

У Гродзенскай  губерні пры дажынках сдябліны жыта не звяз-валі, "пакуль гаспадыня пры  песняхне заўе так званай "барады"... Як і ў многіх іншых месцах, у  пакінутым жыце выполвалі траву  і клалі лусту хлеба з соллю. Далейшыя дэталі гэтага абраду ад-розніваліся  ад абрадаў у іншых рэгіёнах. Гаспадыня  перавязвала жытнія сцябліны чырвонай ніткай, падразала сярпом іх пад  ка-рэнні, трымала пучок жыта ў  левай руцэ, правай кідала "серп уверхі крыху ўбок", клала пучок у  сярэдзіну незавязанага снапа, потым  сноп звязвалі. Гэтаму снапу надавалася магічнае значэнне: яго забірала з  поля выбраная жняя, у гумне адводзілася  яму гана-ровае месца, на Спаса  яго свяцілі, а пазней вымалачанымі зернямі засявалі поле. Даследчыкі адзначаюць, што ў народзе лічылі "бараду" здольнай узмацняць прадуцыруючую  сілу, як і барада ча-лавека. Апрача таго яна сімвалізавала дажынкі.

Завіванне "барады" не з'яўлялася адметнай беларускай з'явай, яна характэрна для ўсіхславян, але  ў кожнага народа мае свае нацыянальныя і рэгіянальна-лакальныя асаблівасці. Розныя формы барады прыводзіць В.А. Цярноўская.⁴⁸ Яна ж адзначае асобую ролю ў рытуале спеваў, якое мае дзве галоўныя функцыі: "Як заснаванае на магіі спяваючага голасу "апавянне" (сустракаецца нават у традыцыях, якія не маюць жніўных песень, напрыклад, у рускіх кастрамскіх спевах вакол барады песень, "якія каму ўздумаюцца") і як рытуальныя спевы ва ўласным сэнсе слова". В.А. Цярноўская заўважыла, што звязаныя з абрадам рытуальныя песні "лакалізуюцца на славянскай поўначы з эпіцэнтрам у беларускім арэале"⁴⁹.

Песні, якія жнейкі спявалі ў час завівання "барады", былі накіраваны на магічнае забеспячэнне новага ўраджаю. Па словах АА. Патабні, "Душа нівы (сенажаці і расліны наогул) ёсць казла -або казлападобная істота (як і фаўн, Сільван), якая праследуецца жняцамі і хаваецца ў апошні нязжаты пук каласоў або апошні сноп"⁵⁰.

У некаторых  песнях, якія выконваліся пры завіванні "барады", ма-лююцца персаніфікаваныя вобразы казла (часам мядзведзя). У найбольш старадаўніхпеснях"бараду" славілі, надзялялі яе залатым блескам, аблітай мёдам, "шоўкам ушытай". У песні жнеяк гаспадару пелі:

Чыя ж гэта барада

Мёдам-віном  уліта,

Чорным шоўкам ушыта?

Рана, рана!

Сцяпанава барада

Мёдам-віном  уліта,

Чорным шоўкам ушыта,

Рана, рана!

Ты, Анютка, не гуляй,

Шоўк з барады выбірай,

Рана, рана!⁵¹

Характэрна, што  і апошні снапок і вянок звычайна ў дажын-кавыхпесняхперсаніфікаваліся, снапочак, "прасіўся ў дзевачак:"-Ой, звіце, дзевачкі, вяночак, //Занясіце мяне ў стадолу, //Палажыце мяне ў старону. //Няхай я ў стадоле пагашчу. //Пакуль на ніваньку зноў пайду. //Ой, бо мне ў стадоле - гасціна, //Ой, а  на ніўцы - радзіна..."⁵². Аналагічна паказваецца вяночак. Ён так-сама коціцца з поля і просіцца ў гаспадара: "Выйдзі, пане за вароты, //Выкуп вянка з залота!"⁵³. Або: "Каціўся вяночак з поля //Ды прасіўся да пакоя: //-Пусці, маці, да пакоя, //Бо я ў полі настаяўся, //буйных вятроў наслухаўся, //Дробным дажджом на-мачыўся!.." Цікава, што ён гаворыць аб сваім "родзе і званні":

-Ой, я сонцам  гадаваўся,

У праменнях  яго купаўся,

Часам раннім красаваўся,

3 ночкай ў  гульнях забаўляўся.⁵⁴

Ідэалізацыя "барады", апошняга снапочка і вяночка ў  пазней-шых песнях змянялася іх гумарыстычным  зніжэннем. Замест ус-лаўлення іх адбывалася жартоўнае высмейванне. Калі гаспадар, напрыклад, дрэнна частаваў на дажынках жнеяк, яны ганьбілі "бараду":

Чыя ж гэта барада

Смалой, дзёгцем  уліта,

Дратваю ушыта?

Рана, рана!

Міхалкава барада

Смалой, дзёгцем  уліта,

А дратваю ушыта,

Рана, рана?⁵⁵

Зіншых вобразаў дажынкавых песень асаблівую цікавасць  дас-ледчыкаў выклікалі міфалагізаваныя  вобразы спарыша і рая (райка), якія па-рознаму асэнсоўваліся вучонымі: некаторыя бачылі ў іх язычніцкіх бостваў, іншыя трансфармаваных  хрысціянскіх святых. На нашу думку, у  найбольш даўніхпесняхі спарыш і  рай успрымаліся як звышнатуральныя  істоты, якія валодаюць магчымасцю павышаць ураджайнасць нівы. Аб гэтым  сведчаць шматлікія песні, у якіх іх вобразы персаніфікуюцца: спарыш і рай (раёк) ходзяць па вуліцы, іх запрашаюць у хату, садзяць па покуце. Звяр-таюцца з просьбай да спарыша: