Каляндарна-абрадавая паэзія Зімовы цыкл

У валачобных песнях паэтычным хараством вылучаецца вобраз гаспадыні; яна "роду харошага", "бацькі багатага", "маткі ра-зумнае"; яна "раненька ўстаець і тоненька прадзець, часценька тчэць і бяленька беліць. ... хораша ходзіць, хазяйства  водзіць"²¹. Як вобразы сімвалізуюцца часам пава-маці, паўлёначкі, сакалочкі - сімвалы яе сыноў²².

У песнях дзяўчыне - краснай паненцы - вар'іруецца сюжэт  шлюбу: красна дзяўчына звяртаецца да злотнікаў выліць "залаты персцень", "парловы вянок", "шаўковы  каберац" або: залаты кубак, залаты персцень, звянчальнічак (у другой песні руцяны вяночак). Часам гэтыя "надобачкі" тлумачацца;

Златы персцень - на ўпадабанне,

Парловы вянок - на заручэнне,

А шаўковы каберац  на шлюбаванне.

Або:

А залаты кубак - дзеля запівання,

А залаты персцень - дзеля абручання,

Руцяны вяночак - то дзеля вянчання.²³

Вобраз дзяўчыны ў валачобных песнях паэтычна ідэалізуецца: яна прыгожая і працавітая, "на ўсё добра вывучана; шыці - мыці, вышываці, і чытаці, і пісаці"; яна "ясней- красней" за "ясен-кра-сен мак у гародзе"; "па двару ідзець, як пава плывець. //У сені ідзець, саяны лушчаць, //У хату ідзець, баяры сядзяць, //Баяры ўсталі, шапачкі знялі, //Слічну паненку пад рукі ўзялі"²⁴.

У песні "А  ў лясочку на верасочку" дзяўчына звіла вянок з пер'яў павы і "на галоўку клала",

Ў цэркаўку пайшла - цэркаўка сіяець.

Вокала яе людзі  да дзівілісь,

Адчаго ж  гэта цэркаўка сіяець.

Аль ад месяца, аль ад сонца,

Аль ад маладой  нашай Марыйкі?

А не ад месяца, не ад сонца,

Ад маладой  нашай Марыйкі.²⁵

У валачобных песнях, адрасаваных хлопцу, значна распаўсюдзіліся міфалагічна-казачныя сюжэты пра слічнага панІчыка, які  хоча застрэліць змяю на камені, чорнага  арла на дубу, сізага арла на дрэве, арла-пціцу, жоўту лісіцу, сакала на явары (сакала яснюсенькага ў чыстым полі), галубка  на дубку, вутачку шэрую, куну і інш., але яны ўсе гавораць чалавечым  голасам і просяць не забіваць іх, за што абяцаюць выратаваць у  бядзе, дапамагчы з пе-равозам  або пералётам, прынесці вялікую  карысць і г.д.²⁶

Як і дзяўчыны, прыгажосць хлопца ідэалізуецца: цераз  поле ён едзе - "усё поле зіяе", цераз места - "усё места дзівуе", цераз вёску - "уся вёска шапкуе". Падобна вясельным песням прысутныя  захапляюцца яго красе: "Бог  таму дае, чый сын едзе, //Яш-чэ таму лепей, чый зяць будзе".²⁷

Тэматыка валачобных песень разнастайная. Яны характарызуюцца  таксама ўстойлівай страфічнай і  метрарытмічнай структурай, з якой даследчык музычных асаблівасцей гэтых  песень В.І.Ялатаў вылучыў адзін  асноўны і тры прыватных тыпы і падрабязна прааналізаваў іх.²⁸

Такім чынам, валачобныя песні як спецыфічная нацыянальная з'ява ў беларускім фальклоры  вызначаюцца багатым зместам, паэтычнай  і музычнай дасканаласцю, выразнай функцыянальнасцю.

Да веснавога  цыкла адносяцца юраўскія песні, выкананне якіх прымеркавана да свята  Юр'я (Георгія) - апекуна жывёлы і  земляробства. Хрысціянскі святы  замяніў язычніцкага Велеса, які  быў адным з важнейшых багоў  у славянскай міфалогіі. Свя-та Юр'я  адзначаецца вясной 6 мая. Звычайна ў гэты час першы раз выганялі на пашу кароў, таму што хоць сяляне і назапашвалі корм ("На Юр'я  павінна быць сена і ў дурня"), але яго заставалася мала нават  у добрага гаспадара. Змагічнай  мэтай, каб абараніць статак ад драпежных  звяроў і розных хвароб, перад першым выганам кароў, валоў, коней у  многіх месцах запальвалі грамнічую  свячу і з ёю тройчы абходзілі  статак. Частавалі пастуха, які павінен  быў таксама выканаць магічныя дзеянні. Але ўжо на пашы.

У юраўскіх песнях (таксама ў многіх валачобных) Юрай выконвае ролю своеасаблівага божага ключніка, які "адмыкае зямлю, выпускае расу", на яе і заклікаюць песні  выпускаць хатнюю жывёлу:

Юр'я, Юр'я 

Прыпеў:   Божа мой.

Падай ключы

Зямлю адмыкаць,

Бычка напасаць

На Юр'еву  расу.

Бычка напасу:

-Бычок, трацячок,

Ці повен  бачок?

-Яшчэ не  повен,

Злевым не ровен.²⁹

Юрый - персанаж многіх валачобных песень, у якіх ён або сам апякуе сялянскую ніву, або паведамляе аб такой жа ролі Бо-га: Юрай гаворыць гаспадару: "-Каля твайго жыта сам Бог ходзіць, //Сам  Бог ходзіць, ключом звоніць, //Ключом звоніць, зямлю адмыкае, //Зямлю адмыкае - расу выпускае..."³⁰.

Паводле запісу Ю.Крачкоўскага, Юрай у Навагрудскім паве-це лічыўся ў сялян "заступнікам  жывёлы і асабліва коней". Ён жа прыводзіць песню:

Святы Юрай, Божы ключнік,

Вазьмі ключы, ідзі ў стайню,

Вазьмі каня варанога,

Ідзі ў поле ў чыстае

Адамкні зямлю, пусці расу.³¹

Цікавым, насычаным  рознымі абрадамі, было свята Тройцы, або Сёмухі, якое адзначалася праз сем тыдняў пасля Вялікадня. На гэта свята ўшаноўвалі продкаў (ім прысвячаліся Стаўроўскія дзяды), расквітнеўшую  прыроду (двары і хату ўпрыгожвалі  галінкамі бярозы, клёна). Для Тройцы характэрны абрады кума-вання дзяўчат, завівання і развівання бярозы, завіванне  вянкоў і варажбы на іх аб шлюбе  і будучыні наогул. Гэтыя абрады адлюст-раваны ў траецкіх песнях, напрыклад, у песні "За рэчкаю, за бы-страю", адбіліся абрады кумавання дзяўчат, завівання вянкоў і ва-ражбы: дзяўчына з слабодкі звяртаецца да аднасяльчан: "Вы ку-мушкі-галубушкі, //Падружкі мае. //Куміцеся, любіцеся, //Любіце й мяне. //Як будзеце ў зялён сад ісці, //Гукайце й мяне, //Як будзеце красачкі рваць, //Нарвіце і мне, //Як будзеце  вяночкі віць, //Савіце і мне, //Як будзеце на галоўкі класць. /'/Кладзіце і мне, //Як будзеце на Дунай пускаць, //Пусціце і мой. //А ўсе вянкі  паверх пайшлі, //А мой на дно паў, //А ўсе дружкі з вайны прышлі, //А мой запрапаў."³²

Як і ў  іншых абрадавых песнях, у траецкіхвыразна  выяўляецца магічная функцыя святочных  абрадаў, накіраваная на павы-шэнне  ўрадлівасці поля. У песні "Пойдзем, дзевачкі, ва лугі, лужочкі" раскрываецца семантыка абраду завівання вянкоў: "Мы заўём вяночкі //На годы добрыя, //На жыта густое, //На ячмень каласісты, //На авёс расісты, //На грэчку чорную, //На капусту белую"³³. Пра семантыку гэтага абраду слушна напісаў А.С.Ліс - даследчык паэзіі беларускага календара:

"Завіванне  вянкоў на Сёмуху ў старажытнасці  мела працоўнамагічны сэнс: паводле  думкі выканаўцаў абраду, павінна  было садзейнічаць плоднасці  поля, ураджайнасці збажыны і  гародніны"³⁴.

У траецкіхпесняхз  надзвычайным паэтычным хараством  ушаноўваецца культ расліннасці, дрэў. У гэтыхпесняхадлюстраваліся анімістычныя погляды продкаў. Бяроза, клён, дуб  песаніфікуюцца, да іх спявачкі звяртаюцца як да жывых істот. У песні "Выхва-лялася бяроза"³⁵ у першай частцы псіхалагічнага паралелізму перадаецца дыялог бярозы з дубам, якія спрачаюцца падобна таму, як у другой частцы паралелізму дзяўчына з хлопцам. У песні адчуваецца незадавальненне пахвальбой бярозы. У іншых жа песнях менавіта бярозе аддаецца перавага ў параўнанні з другімі дрэвамі, напрыклад:

Не радуйся, клён да ясення,

Не к табе ідуць дзеўкі красныя.

Не табе нясуць яешні смашныя,

Гарэлку горкую, скрыпку звонкую.

Ай, люлі, ай, люлі!

Ай, люлі, ай, люлі!

Ты радуйся, белая бяроза,

К табе ідуць  дзеўкі красныя,

Табе нясуць яешні смашныя,

Гарэлку горкую, скрыпку звонкую...³⁶

Падобны матыў  гучыць і ў песні "Не радуйся  ты, дубняк, кленнік". у якой побач  з гэтымі дрэвамі называюцца "ель  кудравая. зелена сасна". Недаіхідуцьдзяўчаты, "стары бабушкі" і "стары  старыкі":

Толькі радуйся, бела бяроза,

Што ты белая  да кудравая.

Ну, кудравая, малажавая,

Што к табе ідуць красны дзевіцы,

Ну нясуцьтабе ўсе гасціночкі...³⁷

Адухаўлёная бяроза клікала дзяўчат і ў песні "Гукала дзевачак бяроза вянкі развіваць", якую спявалі праз тыдзень, калі ішлі развіваць бярозкі. Па выгляду вянкоў гадалі аб будучыні.

Сёмушныя абрады, асабліва завіванне вянкоў і варажба  на іх, добра захаваліся да канца XX ст. на Магілёшчыне. Выканаўцы іх, зразумела, не надавалі ім магічнага значэння.

На другі  дзень Тройцы на Піншчыне вадзілі "Куста". Выбіра-лася самая прыгожая ў вёсцы  дзяўчына, якую ўбіралі ў зелень, сплеценую з галінак клёну, і  на галаву надзявалі вянок. Гурт дзяўчат  вадзіў "куст" па вёсцы пад песні, якія атрымалі назву ку-ставых. Упершыню вялікую калекцыю куставых песень апубліка-ваў  Р.Зянькевіч у зборніку "Народныя песні пінскага люду" (1851). У пасляваенныя гады абрад і куставыя песні прыцяглі ўвагу многіх даследчыкаў. Найбольш грунтоўна даследавалі куставыя песні Р.М.Кавалёва і В.М. Шарая.

Гурт дзяўчат  заходзіў у двор, і спявалі песні  гаспадару, сыну, дачцэ, танцавалі. Спачатку пелі:

Ой, дзень добры, да наш пане, да хаты,

Ой, ці ж вяліш  нашаму кусту стаці,

Бочку мядочку  прыпявалначкам даці,

Нам, маладзенькім, на ганачку пагуляці.³⁸

Як калядоўшчыкі і валачобнікі, гурт дзяўчат прасіў у гаспадароў за свае спевы "тры  барылкі гарэлкі" або "хоць па залатому" і інш. У далёкім мінулым  ваджэнне "куста" і спевы мелі галоўнай магічную функцыю: садзейнічаць ураджайнасці нівы і шчаслівай долі тым, каму адрасаваліся песні.

Завяршаўся веснавы цыкл русальнымі песнямі якія выкон-валіся на Граным, або Русальным, тыдні. Міфалагічныя істо-ты русалкі, паводле народных уяўленняў, паходзілі з дзяўчат-тапельніц  і нехрышчоных нябожчыкаў дзяцей і знаходзіліся ў рэчках, азёрах, з якіх яны выходзілі ў Русальны тыдзень, гу-лялі па жытнёвых нівах, у  лесе, прываблівалі хлопцаў, казы-талі іх.

Важнейшы абрад  тыдня - провады русалкі. Ею апраналі дзяўчыну, спляталі вянок з кветак васількоў, хмелю, надзявалі яго  на яе і вялі ў жыта ў суправаджэнні  спеваў русальных песень, пакідалі там дзяўчыну. Перад тым, як вялі русалку-дзяўчыну, тройчы спявалі песню "Ой, ты Васіль, ты мой Васілёчак"³⁹. Вярталіся ў вёску, вадзілі карагоды.

Плялі вянкі  для сябе і ўсе дзяўчаты, якія яны кідалі ўслед за русалкай у  жыта, рабілі з саломы чучала русалкі, якое неслі ў по-ле або ў лес  і пелі:

Правяду русалку, правяду

Да й асінкаю  заламлю,

Каб тая русалка  па жыце не хадзіла,

Майго жыта не ламіла.

Маё жыцейка  дробнае

Да ў каласку  буйнае.

Правяду русалку, правяду

Да й асінкаю  заламлю.⁴⁰

Асінавы кол  звычайна ўбівалі ў магілу злога  чарадзея, нячысціка. Русалку, варожы чалавеку пачатак якой увасабляўся ў чучале, спальвалі на вогнішчы. В.Д.Ліцьвінка  адзначае. што "сарваная з яе [русалкі-дзяўчыны] зеляніна, прынесеная дадому, прыносіцьдабрабыт  хатняй гаспадыні" (Менавіта з апранутай  у ру-салку дзяўчыны). Ён жа апісвае, як рабілі чучала русалкі.

"...Чучала  русалкі рабілі з куля саломы - уніз калоссем, а ўверх камлём, перавязвалі чырвоным поясам, выразалі  шыю, га-лаву, на якую надзявалі  чапец, спадніцу, з дзвюхжменей  саломы рабілі рукі, якія абкручвалі  хусткамі. На шыю завязвалі чырвоную  хустку; спераду падвязвалі чырвоны  хвартух, малявалі фарбамі твар  і надзявалі вянок"⁴¹.

"Галоўнай  песняй усяго русальнага тыдня"  В.Дз.Ліцьвінка лічыць наступную:

На гряной нядзелі  русалкі сядзелі,

Рана-ранюсенька, русалкі сядзелі.

Русалкі сядзелі, на дзевак глядзелі,

Рана-ранюсенька, на дзевак глядзелі.

-Дзевачкі-сястрыцы, падайце вадзіцы, 

Падайце вадзіцы  з глыбокай крыніцы,

Рана-ранюсенька, з глыбокай крыніцы.

3 глыбокай  крыніцы ды з-пад той вярбіцы, 

Рана-ранюсенька, ды з-пад той вярбіцы.

Падайце вадзіцы  душу прыгасціці,

Рана-ранюсенька, душу прыгасціці.

Душа прыгасціцца - жыццё вараціцца,

Рана-ранюсенька - жыццё вараціцца.

Тады будзем з вамі краскі сабіраці,

Рана-ранюсенька, краскі сабіраці.

Краскі сабіраці, песенькі спяваці,

Рана-ранюсенька, песенькі спяваці.

В.Дз. Ліцьвінку  ўдалося запісаць провады русалкі  ў в.Дзімалоркі Лоеўскага раёна. Адбываліся яны інакш, чым прыведзеныя  вышэй, але з убраннем зелянню  русалкай дзяўчыны. Вянок для яе рабілі з жывых кветак, вянкі дзяўчат  вешалі на крыжы магіл. "Русалка" спрабавала ўцячы, але яе лавілі, вялі на ўзгорак, дзе вадзілі карагоды, а потым праводзілі ў жыта. Зноў вадзілі карагод вакол "русалкі", потым з песнямі і танцамі  ішлі праз усю вёску да рэчкі, дзе "русалку" абмываюць, вядуць у  жыта. Яна здымае зя-лёнае адзенне, якое сяляне хапаюць і кідаюць  на градкі агародаў.

Зразумела, што  і раней не было адзінага сцэнарыя провадаў русалкі, існавалі рэгіянальныя і лакальныя мясцовыя традыцыі.Магчыма, што з гэтых былых традыцый моладзь в.Дзімалоркі і вы-карыстала  найбольш цікавае ў провадах русалкі.

Святкаванне Русальнага тыдня, паэтычная народная твор-часць, семантыка абрадаў, генезіс, функцыянальнасць, нацыя-нальная і рэлігіянальная адметнасць вывучаны яшчэ недастаткова, у тым ліку і міфалагічны аспект (напрыклад, месца русалкі ў дэ-маналагічнай сістэме беларусаў).

У веснавых песнях ярка адлюстроўваецца  ўспрыняцце сяля-намі прыроды, яе адраджэнне пасля зімы. Асабліва пранікнёна паказана гэта у шматлікіх варыянтах песні "Вол бушуе, вясну чуе", урывак якой прыводзім:

Вол бушуе, вясну  чуе,

Дзеўка плача, замуж хоча.

-Не бушуй,  воле, наарэшся,

Не плач, дзеўка, нажывешся.

Воран грача, сыра хоча.

Дзеўка плача, сына хоча.