Каляндарна-абрадавая паэзія Зімовы цыкл

Цяжарная жанчына  не павінна была доўга глядзецца  ў люстэрка або ў ваду, інакш  дзіця магло нарадзіцца касавокім  ці з бяльмом на вачах. Нельга было красці, карыстацца чужымі рэчамі, бо тады дзіця будзе злодзеем. Асабліва нельга было апранацца ў чужы строй, бо дзіця  можа памерці ненароджаным. Нельга было наступаць на хамут, дугу, аглоблі (і на іншыя падобныя рэчы), каб  дзіця не нарадзілася гарбуном. Нельга было пераступаць праз карамысла, а  то ў час родаў будзе звадзіць сударагай ногі. Нельга было пляваць  на падлогу, бо ў дзіцяці будзе  з рота непрыемны пах. Нельга было насіць адзежу з вузельчыкамі, з  завязанымі паясамі, з тасёмкамі, каб  не наклікаць цяжкія роды. Калі на даху дома, дзе жыла цяжарная жанчына, крычаў філін або доўга ці моцна кукавала зязюля (гэта азначала хуткую смерць ка-госьці з гэтай сям'і), тады цяжарную адпраўлялі пажыцьда каго-небудзь з блізкіх  родзічаў у іншую хату. У апошнія  месяцы перад родамі было лепш не карыстацца калаўротам, бо ён лічыўся пры-належнасцю калдуноў і ведзьмаў.²

Лічылі, што  калі цяжарная жанчына варыла кашу (а ў гэты час у хаце знаходзіўся  нейкі чужы чалавек) і каша "выбягала" з гаршка, або калі з печкі выпадала цэгла, тады ў гэтай жанчыны мог  здарыцца выкідыш. Цяжарнай жанчыне  наогул было лепш нічога не рабіць пры  людзях. Але калі ўсё ж такі трэба  было працаваць не адной, тады цяжарная жанчына павінна была пакласці ў  абутак хмель, каб адвесці ад сябе сурокі.

Клопаты і непакой  будучай маці, а таксама бліжэйшых  яе родзічаў узрасталі і дасягалі найбольшага напружання ў момант наступлення родаў. Трэба было засцерагчы парадзіху ад чужых вачэй, каб  пазбегнуць сурокаў і злоснага чаравання. Людзі верылі, што чым менш людзей будзе ведаць пра наступленне  родаў, тым менш пакут будзе цярпець  парадзіха. Лічылі, што лепш за ўсё, каб пра роды не ведаў ніхто, акрамя мужа і запрошанай ім бабкі-павітухі.

Часцей за ўсё  жанчына раней раджала ў лазні ("дзіцячае мес-ца" пасля таксама  закопвалі ў лазні пад падлогай). Каб дапамагчы ёй, бабка акрамя сапраўднай лекарскай дапамогі прымяняла  і пэўныя магічныя сродкі. Апранутая  ў белы строй, бабка з рэўным прыгаворам (напрыклад: "Сахрані, Гасподзь, абарані, дай лёгенька радзіць..."³) расплятала касу, развязвала пацеркі, здымала за-вушніцы (але шлюбны пярсцёнак пакідала ў яе на руцэ), развяз-вала кашулю, пояс і інш. Муж парадзіхі павінен быў адчыніць усе дзверы, паадмыкаць замкі, нават расшпіліць свой каўнер і кашулю. Зняць свой пояс. Усё гэта павінна было садзейнічаць хуткім і лёгкім родам. Пры асабліва цяжкіх родах прасілі святара, каб ён адчыніў галоўныя вароты ў царкве.

У далёкай старажытнасці  існаваў такі звычай. Муж клаўся на лаўку каля парадзіхі (яго бабка  нават прывязвала вяроўкай), самой  парадзісе забаранялася крычаць  і стагнаць, за яе крычаў і стагнаў  муж. Лічылася, што такім чынам  ён забірае на сябе ўсе жончыны  пакуты. Пазней гэты звычай знік. Муж  проста пачаў адыходзіць далёка ад хаты, каб нічога не ведаць пра пакуты жонкі і не чуць яе крыкаў і стогнаў. Гэтым ён нібы таксама дапамагаў  ёй у пакутах.

Але галоўную ролю пры парадзісе заўсёды выконвала  ме-навіта бабка-павітуха - разумная, кемлівая, з вялікім жыццёвым вопытам жанчына, якая ведала і розныя практычныя прыёмы на-роднай медыцыны і знахарскую магію. Бабка не толькі прымала дзіця, але  і дапамагала парадзісе адразу ж  пасля родаў. Бабка павінна была ведаць, як спыніць крывацёк, адвесці  ліхаманку ("пасляродавую гарачку").

У пасляродавы  перыяд асноўнае месца зноў займалі  абрада-выя дзеянні, якія павінны  былі абараніць народжанае дзіця  і маці ад сурокаў, нячыстай сілы і  хвароб. Салому, на якой ляжала парадзіха, і бялізну, на якой заставалася кроў, абавязкова спальвалі. Абарону дзіцяці  і маці павінны былі забяспечыць  ачышчальныя рытуалы, сярод якіх важнейшую ролю адыгрывала абмыванне  вадой як асноўны рытуал ахоўнага прызначэння. Новароджанага адразу ж купалі, але не ў лазні, а ў  хаце. 3 лазні ў хату яго несла  бабка загорнутым у бацькавую  старую кашулю (калі гэта быў хлопчык) або ў матчыну ніжнюю спадніцу (калі гэта была дзяўчынка). У час  купання бацька дзіцяці кідаў  у начоўкі срэбраныя грошы, каб  дзіця было багатым. Ваду бралі з  хатняга калодзежа (не з ракі і  не дажджавую); вада павінна была быць празрыстай, каб дзіця было здаровым і каб у яго былі ясныя вочы.

Раней нельга было рыхтаваць рэчы для навароджанага  загадзя. Калыску перадавалі бацькам  бабуля і дзядуля навароджанага  пасля з'яўлення яго на свет. Пялёнкі, кашулькі дарылі ўжо на радзіны або  на "адведкі", а спачатку дзіця  загортвалі проста ў новае белае  палатно і белую пасцілку. Пасля  купання бабка перадавала дзіця  на рукі бацькі (калі гэта быў сын), а  ён аддаваў яго ў сваю чаргу  маці, каб тая яго пакарміла. Дачку  бабка адразу аддавала на рукі маці. Маці, калі першы раз карміла дзіця, спачатку павінна была даць яму правую грудзь, а пасля - левую, каб ён не стаў ляўшой, з той жа нагоды нельга было класці дзіця на левы бок. Навароджанага  нельга было цалаваць у вусны, каб  ён не быў нямы.

3 навароджаным  былі таксама звязаны і многія  іншыя прыкметы. Напрыклад, верылі, што калі перад родамі жонкі  ў мужа свярбяць вушы, тады  ў яго народзіцца сын. Лічылася, што той, хто нарадзіўся ў  новы месяц, будзе вельмі доўга  жыць. Верылі, што калі навароджанаму  хлопчыку пакласці ў рот печаны  яблык, тады ён будзе "падкі  да гарэлкі". Верылі таксама,  што шчаслівай будзе дачка,  калі яна падобна на бацьку, і сын, калі ён падобны на  маці. Лічылі, што маленькаму дзіцяці  нельга падносіць люс-тэрка, інакш  ён будзе палахлівы і не  будзе доўга гаварыць. Калі ў  навароджанага адвальваўся пупочак,  маці павінна была захоўваць  яго да той пары, пакуль дзіця  не пачне разумець і хадзіць.  Маці павінна даць яму пагуляць  гэтым пупочкам, каб ён яго  развязаў, і тады дзіця будзе  вельмі разумным. Пасля маці закідвала  пупок у гумно або на двор  заможнага гаспадара, каб дзіця  было багатым.

Зверай у  прыроджаную долю чалавека непасрэдна звязана вера ў шчаслівыя і  нешчаслівыя дні, якія нібыта вызначалі  долю дзіцяці. Па таму, калі нарадзілася  дзіця, У які дзень, у які месяц, пару года або нават у які час  сутак і г.д., меркавалі пра  яго будучыню.⁴

Амаль паўсюдна ў беларускіхвёскахнараджэнне дзіцяці  адзначалася ўрачыста з выкананнем традыцыйных абрадаў, многія з якіху  розныхрэгіёнахі мясцовасцях былі неаднолькавымі і зусім не мелі аналагаў у іншых славянскіх народаў. Некаторыя  ж абрады характэрны для ўсёй Беларусі. Перш за ўсё бацькі падбіралі для  навароджанага хроснага бацьку і  маці з родных або паважаных у  вёсцы ці ў горадзе людзей. Амаль  усе хрысцілі дзяцей у царкве. Насілі ў царкву дзіця хросныя бацька і маці. Пасля хрышчэння наладжвалася ўрачыстае застолле, на якое запрашаліся, апрача кума і кумы, бабка-павітуха, родныя і блізкія сябры сям'і. Бабка, а ў некаторых месцах хросная  маці, абавязкова прыносіла крута  звараную прасяную кашу. Яе часам спынялі  пры ўваходзе ў хату і вымушалі паказаць дакументы, яна паказвала  загорнуты ў ручнік гаршчок з  кашай, а ён і служыў у якасці дакумента, тады яе пра-пускалі. Пры гэтым у  Хоцімскім і некаторых іншых  раёнах Магілёўскай вобласці адзін  з удзельнікаў хрэсьбін іграў  ролю міліцыянера. Тэатралізаваных  сцэнак, падобных да гэтай, на хрэсьбінах было нямала. Усе яны мелі жартоўны характар, а выкліканы імі смех сімвалізаваў вясёлае і шчаслівае жыццё ў будучым навароджанага дзіцяці і ўсёй сям'і.

На хрэсьбінах пелі шмат традыцыйных песень, доля якіхз ча-сам паступова змяншалася. Аб тым, якое месца займалі трады-цыйныя хрэсьбінныя песні ў абрадах, сведчаць тэксты іх, апублікаваныя  ў томе збору твораў "Беларуская народная творчасць", "Радзінная  паэзія" (1971), дзе разам з варыянтамі, адзна-чанымі ў каментарыях, даюцца спасылкі на болыы за 300 песень, запісаныху пасляваенны час (усяго ў томе змешчана 512 песень). Неабходна дадаць, што не ўсе традыцыйныя песні  гэтага віду змешчаны ў гэтым томе БНТ, апублікаваны яшчэ адзін, у які  ўвайшлі апісанні радзінных абрадаў  і новыя запісы тэкстаў ("Радзінны. Абрад. Песні." (1998).

Мы не маем магчымасці грунтоўна ахарактарызаваць хрэсьбінныя песні ў пасляваенных запісах, таму вельмі сцісла, у агульных рысах разгледзім іх жанравую адметнасць і тэматычны змест. Зафіксаваны  рытуальна-заклінальныя песні, у аснове зме-сту якіхгалоўнай была магічная функцыя, што выразна выяўляецца ў песнях "Цераз рэчаньку, цераз  быструю", "Запрагайце, закладайце", "Я б гэту бабку" і інш. Галоўнымі  персанажамі гэтых песень з'яўляюцца парадзіха і бабка. У мінулым  песнямі закліналі магічныя сілы прыроды, каб паспрыяць шчасліваму нараджэнню дзіцяці. Бабка ж паўставала пасрэдніцай не толькі ў фізічнай дапамозе парадзісе, але і магічнай. Зразумела, што магічная функцыя  ў час запісаў гэтых песень ужо не ўспрымалася.

Не менш шматлікія  публікацыі велічальных песень, блізкіхда  рытуальна-заклінальных. У гэтых  песнях велічаліся бацька і маці дзіцяці, бабка-павітуха, кум, кума. Асабліва славілі  бабку, яе пяшчотна называлі бабусюхнай-любусюхнай, бабкай-любкай, бабачкай-галубачкай, бабулькай-галубулькай:

Ні тая мая  бабка,

Што казкі казала,

А тая мая  бабка,

Што ночку не спала,

Муку маю  ратавала,

За белы ручкі  дзяржала...⁵

3 замілаваннем  і паэтычным хараством выказваліся  пачуцці ўдзячнасці бабе-павітусе  ў шматлікіх варыянтах песні  "Каб я знала, ведала, а хто  бабай будзе". Парадзіха "пасадзіла  б ... яе ў агародзе на градзе  за чырвону розу. Палівала б  я яе не вадою, - сытою. Калі  б сыты не стала, ... і мёду  б дастала". Падобнымі паэтыч-нымі  сродкамі славіліся таксама кум  і кума.

Знадзвычай  багатай радзіннай паэзіі вылучаюцца хрэсьбінныя лірьгчныя песні, у  якіх эмацыянальна адлюстроўваюцца  светлыя пачуцці, часцей за ўсё мажорнага  характару. Лірычная задушэўнасць пранікнёна гучыць у выказваннях пачуццяў мужа, які вядзе жонку-душачку "за ручаньку" або "пад ручаньку", клапоціцца аб ёй, каб прывяла "сына і дачушачку" і не была "старанька":

Расквітнела ўвесну

Чырвона кветка,

Прыгажэй за яе

Акімава жонка.

У хаце прыбрана,

У печы поўна,

Дзевяць сыноў  на лаўцы,

Дзесятая дачка  ў люльцы.⁶

Або:

Ты ж, мая  дружына, дагадзіла,

Такога сыночка  мне нарадзіла!

Буду цалаваці, дарыць падаркі:

Прынясу шоўку  яркага, тонкую кітайку.

А калі яшчэ сыночка  народзіш,

Адна для  мяне ва ўсім свеце будзіш...⁷

Найбольшай  папулярнасцю карысталіся на хрэсьбінах гума-рыстычныя песні. Яны жывуць у народзе і зараз. Удзельнікі застолля добразычліва кпілі з бацькі - віноўніка падзеі, хросных бацькіімаці, бабкі, прысутныхгасцей. Сярод гэтых  песень няма-ла было твораў эратычнага зместу, асабліва прысвечаных узаема-адносінам  кума і кумы:

Кум да кумы заляцаўся,

Пасеяці канаплю  абяцаўся,

Ты, кума, мая  кума,

Хто б табе пасеяў, калі б не я?

Кум да кумы заляцаўся,

Пяньку намачыць абяцаўся.

Ты, кума, мая  кума,

Хто б табе намачыў, калі б не я?

Кум да кумы заляцаўся,

Кастру церабіць абяцаўся.

Ты, кума, мая  кума,

Хто б табе церабіў, калі б не я?⁸

Дарэчы, такія  творы захаваліся і ва ўкраінскім фальклоры, але яны даўно адарваліся ад абраду і бытуюць як пазаабрадавыя. Іх жа існаванне сведчыць аб наяўнасці  ў мінулым радзіннай абраднасці і паэзіі і ў украінцаў. Больш  таго, не выключана, што некаторыя  песні маглі ўзнікнуць на Украіне ("Ой, кум да кумы заляцаўся"), пазней жа перайшлі ў беларускі фальклор, набылі адметныя нацыянальныя рысы і  ўспрымаюцца як самабытныя. Гэта ж  самае можна сказаць і пра  некаторыя беларускія песні, якія маглі  перайсці ва ўкраінскі фальклор.

У шматлікіх  гумарыстычных песнях бабка паўстае  ў непрываб-ным выглядзе: яна "ўпілася, пад загнетам спаць уляглася", або "пад парогам звілася", мышы "шалелі, бабцы хвартух праелі. Прачнулася бабка, стала плакаць - нечым  хвартухзалатаць". Такія ж паводзіны  ў некаторых песнях прыпісваюцца куме і куму. Высмейваюцца і іншыя  рысы бабкі і кумоў, напрыклад, сквапнасць і гультайства: "нядужа, бабка, нядужа,.. на падаркі - дасужа"; "Як жыта жаць, дык ляжыць. Як ісці ў бабкі - бяжыць". Аналагічна, часам тымі ж самі сродкамі, абмалёўваюцца кум і кума.

На хрэсьбінах шмат спявалі бяседных песнь, звязаных і зусім не звязаных з абрадам. У іх адлюстроўваецца  атмасфера вясельнага застолля ("Охвы, столікі ж да мае, вы цісовенькія"), частаван-не гасцей ("Выбачайце, госці"), іранічна хваліцца гарэлка і п'ян-ства ("Ой, куме, куме, смачна гарэлка") і інш.

Апагеем застольнай урачыстасці было разбіванне гаршка з бабінай кашай. Звычайна бабка  ставіла кашу з прыгаворам-зы-чэннем, у якім выказвалася пажаданне  нараджэння многіхдзетак, здароўя навароджаным і дабрабыту. Вялікім гонарам  было даручэнне разбіць гаршчок. Вызначэнне асобы, якая павінна разбіваць  яго, адбывалася па-рознаму: у некаторых  месцах гэта абавязаны быў рабіць хросны бацька, у другіх - той, хто  дасць больш каштоўны падарунак. Пры гэтым прамаўляліся жартоўныя  прыгаворкі. Паводле запісу абраду М.Я. Грынблатам у в.Сяльцо Старобінскага  раёна, кум, б'ючы кашу (гаршчок), гаварыў: "Гадуй, Божа, малое, да каб на той  год другое".

Жартоўныя прыгаворкі, тосты, зычэнні, гумарыстычныя песні  выклікалі смех, стваралі вясёлы настрой. У далёкім мінулым гэты смех меў  рытуальна-магічны характар. Яму, па словах У.Я.Пропа, "прыпісвалася здольнасць не толькі суправаджаць жыццё, але і  выклікаць яго". Смех павінен быў  садзейнічаць доб-рай долі дзіцяці, яго шчасцю. Увогуле праблема рытуальна-магічнага  смеху ў фальклоры паўстаўлена  У.Я.Пропам і некато-рымі іншымі вучонымі, але глыбока не даследавалася, таму патрабуе грунтоўнай распрацоўкі. Надзвычай  каштоўны матэрыял па гэтай праблеме дае беларуская радзінная паэзія - адметная з'ява не толькі ў нацыянальнай культуры беларусаў, але і ў духоўнай куль-туры славян увогуле.