Каляндарна-абрадавая паэзія Зімовы цыкл

Зразумела, што  пазней магічная функцыя абрадаў, гульняў, спеваў, страцілася і ўсе тэатралізаваныя  прадстаўленні з сакральных ператварыліся  ў пацешлівыя. Адраджаючы традыцыйную  культуру, трэба помніць, што зараз  ужо нельга аднавіць яе першапачатковую  семантыку, успрыняцце старадаўняга сэнсу  народных традыцый. Гэта немагчыма  ды і патрэбы такой у наш  цывілізаваны час няма.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Веснавы цыкл

Веснавы цыкл аграрнага календара яшчэ больш  цікавы і раз-настайны сваімі абрадамі і мноствам відаў паэзіі. функцянальна звязанай з земляробчымі, гаспадарчымі. сямейнымі клопатамі сяляніна, яго  перажываннямі, уяўленнямі і ўспрыняццям  навакольнага свету. Сяляне чакалі вясну, гукалі, каб паскорыць яе прыход, радаваліся, што яна "адмыкае зямліцу, выпускае травіцу на ранняе лета, на буйнае жыта"¹.

Да веснавога  цыкла адносяцца песні: вяснянкі, валачобныя, вялікодныя, юраўскія, траецкія, або сяміцкія, куставыя, русаль-ныя. Да іх можна дабавіць карагодныя і  талочныя песні, якія вы-конваліся ў  рознью часы веснавога цыкла. Паўсюдна, пачынаючы часцей за ўсё з Дабравешчання, дзяўчаты залазілі на горкі, стрэхі будынкаў і гукалі вясну:

Благаславі, Божа,

На ўзгорачку  сесці

Вясну гукаці,

Лецечка адмыкаці,

Зіму замыкаці:

Лецечка цяпленька,

Зіма сцюдзёная,

Лецечка ў каточку,

Зіма ў палазочку.²

Гуканне вясны  спалучалася ў многіх вяснянках  з заклінаннем карысці ад яе прыходу  людзям: "Дай, Божа, на жытачка род, //На статак прыплод, //Людзям на здароўе".³ У шматлікіх весна-выхпесняхадлюстроўваецца, што карыснае прынесла людзям вяс-на. У адных песнях у адказ на гэта пытанне сцвярджаецца:

"-Шаўковую траву на вясну, //Буйнае жыта на лета. //Малым  дзеткам па яечку, //Старым дзедам  па кіёчку, //Маладым малод-кам  па бёрдзечку..."⁴. У другіх -персаніфікаваная вясна адказвае, што яна прынесла: "Тры карысці ў радасці: //Першая карысць бортнічкам, //А другая й аратаму, //А трэцяя пастушкам.."⁵ У трэціх: "-Прынесла хлопцам па лясачцы, //А малым дзецям па кружочку, //Маладанькам па чэпчыку, //А дзевачкам па кветач-цы..."⁶ і г.д.

Але вясна прынесла не толькі радасць, а і нястачу:

- Зпунькі сянцо

Вынесла, вынесла,

Зтоку саломку

Вытрасла, вытрасла,

Зклеці зярно

Вымела, вымела.⁷

3 веснавых  песень асаблівай мастацкай дасканаласцю  і адметнасцю вылучаюцца валачобныя  песні.

Валачобныя  песні, як і восеньскія, а таксама  хрэсьбінныя песні, вызначаюць жанрава-бытавую  спецыфіку беларускага фальклору.⁸ Па словах А.С. Ліса, які прысвяціў даследаванню валачоб-ных песень асобную манаграфію, валачобныя песні адносяцца да "вяршыні беларускай мастацка-паэтычнай культуры", у іх "слова дасягае незвычайнай выяўленчай выразнасці, мастацкай прадуктыўнасці, пераліваецца ўсімі гранямі, адценнямі хараства... Тое, што беларускія валачобныя песні амаль не маюць у культурах суседніх народаў аналагаў, павышае цікавасцьда іху агульнакультурным інтэрнацыянальным маштабе. Як нацыянальную культурную спадчыну валачобныя песні цяжка пераацаніць. Яны маюць вялікае пазнавальнае, эстэтычнае значэнне, уяўляюць свое-асаблівую крыніцу для ўзнаўлення гістарычнага быту народа ў выяўленчым мастацтве, музыцы".

А.С. Ліс, як і  многія іншыя даследчыкі, лічыць паходжанне на-звы гэтых песень ад слова "валачыцца" валачобнікаў, якія абходзілі вясковыя двары і спявалі гаспадарам песні, за што ім дарылі пра-дукты харчавання, грошы. Гурт валачобнікаў, у які ўваходзілі пачынальнік, падхопнікі, музыка, механоша - усяго 8-15 чалавек -спяваў песні пад  вокнамі сялянскіх хат. Прыход валачобнікаў быў жаданым для вяскоўцаў: яны  з цікавасцю слухалі майстэрскае  выкананне песень мясцовымі спевакамі  пад акампанемент скрыпкі або  жалейкі (дудкі), бубна. Ім імпанавала паважлівае звяртанне пачы-нальніка да гаспадароў з просьбай дазволіць праспяваць песню і асабліва яе змест. Часам  валачобнікі адразу ж пачыналі пець "ла-лым" (вясну). Вось як апісваў  П.Шпілеўскі віншавальнае выступленне  валачобнікаў на Віцебшчыне ў палавіне XIX ст.:

"Гурт валачобнікаў  звычайна становіцца пад акном  хаты паўкругам, усярэдзіне - пачынальнік;  гэты апошні пад акампане-мент  скрыпкі запявае перш верш "лалыма"; падхватнікі спяваюць прыпеў "Хрыстос  васкрос, сын Божы!", за прыпевам  спяваецца другі верш, за ім  зноў прыпеў і так да канца.  Запявала нярэдка суправаджае  сваё сола адпаведнымі рухамі  цела, а падхватнікі ў час прыпеву  пляскаюць у далоні. Пасля заканчэння  песні кім-не-будзь з гурту,  а часам і змешанымі галасамі  многіх гаворыцца кароткае імправізаванае  вітанне. Затым звычайна гаспадар  ці гаспа-дыня адчыняюць акно, дзякуюць валачобніка і падаюць  ім, што Бог даў: пяток ці  дзесятак яек, канец пірага, акраец  хлеба, кава-лак сыру, варанага  мяса або замест усяго грыўну  грошай; у іншых дамах даюць  асобна пачынальніку і падхватнікам. Атрыманае пе-радаецца механошу  аж да дзяльбы".⁹

Сяляне чакалі валачобнікаў не толькі таму, што ім падабала-ся іх віншаванне і велічанне  ў песнях, але і ў надзеі на здзяйснен-не пажаданняў, выказаных  імі. У далёкім мінулым яны  верылі ў магічную сілу слоў валачобных песень, пазней па традыцыі пры-малі валачобнікаў як таленавітых спевакоў, ад выступлення  якіх сяляне атрымлівалі эстэтычную асалоду. Магічна-утылітарная функцыя  страціла дамінантнае значэнне, але  не знікла зусім. Структура велічальных  валачобных песень падобная на структуру  велічальных народных калядных песень. Гэта заўважылі А.А.Па-табня, Я.Ф.Карскі. Зімі не зусім згодзен А.С.Ліс, які  прышоў да высновы: калі "разглядаць кожную структурную частку калядак  і валачобных асобна, канкрэтна, то выяўляецца больш разыход-жанняў, чым  збліжэнняў"¹⁰. Але гэтыя адрозненні выяўляюцца ім у дэталях. Да таго ж ён не вылучае жанравыя разнавіднасці вала-чобных песень па эстэтычнаму прынцыпу, а класіфікуе песні па іх функцыянальна-тэматычнаму прынцыпу і вылучае пяць груп "на падставе адрасата, да каго звернуты, каму прысвячаюцца, або ах-вяруюцца (у народнай тэрміналогіі)"¹¹.

Калі ж класіфікаваць  валачобныя песні па эстэтычнаму  прынцыпу, то можна вылучыць не толькі велічальныя, але і закліналь-ныя. Аднак не ўсе яны поўнасцю адпавядаюць  эстэтычным крытэрыям. Многія з іх маюць  рысы і той і другой разнавіднасці  або эпічна-апавядальную самабытную жанравую своеасаблівасць, а ў некаторых  творах - элементы ліра-эпічнасці. М.М.Нікольскі  дас-ледаваў міфалогію і абрадавасць  валачобных песень і вылучаў песні  жытняга цыклу. песні свят-святочнага цыклу і пазнейшыя вала-чобныя песні. У апошніх цыклах песень, у  адрозненне ад старадаўніх, ён адзначаў наяўнасць шматлікіх паралеляў  у веснавой паэзіі іншых народаў. Але ў чым выяўляюцца гэтыя паралелі, дас-ледчык не вызначае, пагаджаецца са сцвярджэннем Анічкава, "што заходне-еўрапейская веснавая абрадавая песня з'яўляецца толькі перажыткам старадаўняй веснавой абраднасці і песні, якія былі аднастайнымі з лепш захаванай валачобнай беларускай абра-давасцю. Давесці дакументамі справядлівасць гэтай надзвычайна каштоўнай і трапнай гіпотэзы, мы, на жаль, не можам; але затое характар позніх веснавых віншавальных песень, славянскіх і заходніх, сапраўды вельмі падобны да характару позніх валачобных песень. Якуапошніх, так іў першыхасяродакцяжару змяшчаецца ў віншавальных пажаданнях: у выпрашванні падарункаў; як тут, так і там пажаданні разрозніваюцца ў залежнасці ад таго, да каго зварочваецца віншавальная песня"¹², - да такой высновы прыйшоў М.М.Нікольскі і ў якасці прыкладу прывёў сербскія "лазарскія" песні.

На наш погляд,  калі пагадзіцца з класіфікацыяй  М.М.Нікольскага і вылучаць песні  жытняга цыклу і свят-святочнага цыклу, то пры іхразглядзе няцяжка  заўважыць, што часцей за ўсё яны  не выконваліся ў "чыстым" выглядзе, а ў спалучэнні песень абодвух  цыклаў.

Адной з самых  аб'ёмістых валачобных песеньз'яўляецца песня, запісаная П.П.Дземідовічам і  апублікаваная ў "Віленскім весніку" (1895, №73-74), якую ён назваў "надзвычай  цікавай", сваім зме-стам складае "царкоўна-сельскагаспадарчы каляндар і да гэтага ча-су выконваецца ў  Дзісенскімі павеце Віцебскай і  Барысаўскім Мінскай губерні." Песня сапраўды вылучаецца надзвычайнай змястоўнасцю. Структура яе характэрная  для класічнай валачобнай песні  ў гонар гаспадара, кожны святы  з царкоўнага календара апякуе пэўную земляробчую працу селяніна, збожжавыя  расліны, іншыя працоўныя і святочныя,   гаспадарчыя клопаты. Хрысціянскія святыя замянілі старажытныя славянскія язычніцкія боствы і няблага спраўляюцца  са сваімі абавязкамі. На чале іху "навюсенькім, бялюсенькім шатрэ" гаспадара  на "залатым крэсле" сядзіць  Бог, а перад ім "усе святыя шыкуюцца, рахуюцца: якому святу  наперад пайсці". У такім эпічна-апавядальным стылі далей валачобнікі паведамлялі, што робяць святыя: "...Саракі наперад  пайшлі, //Святы Аляксей сохі чэшаць, //Святое Благавешчанне заворваець, //Святы Вербіч вярбу пасвянцаець, //Чысты чацвер ячмень засяваець..." Юрай залатымі ключамі "адамкнуў зямлю", "Святы Барыс бабы сеець, //Святы  Мікола па межах ходзіць, //Жыта родзіць, //Урасіўся, умачыўся, //Пад залаты пояс пада-пхнуўся. //Святы Ушэственнік  жыта выплываець". Менавіта жыту, ад ураджаю якога залежаў дастатак у сям'і, у валачобных пес-нях надаецца найбольшая ўвага. У гэтай песні "Святы Дзевятнік жыта раўнуець, //Святая Дзесятуха жыта красуець... //Святы Пё-тра жыта спеліць... //Спас жыта пасвянцаець, //Святая Прачыс-тая  папары мяшаець //I жыта засяваець, //А  другая ёй памагаець, //Святое Узвіжанне  з поля збіраець". Не выпадкова  жыта ўзгадва-ецца і ў заключнай  частцы валачобнай песні:

Дай, Божа, гаспадарам здароўя,

Дай, Божа, каб  жыта радзіла 

На ніве - капамі, а ў гумне скірдамі,

На таку - умалотна, а ў арудзе - спорам,

А ў арудзе - намолам,

У дзяжы - падходам, а ў печы - ростам,

На стале - сыццём!¹³

Фальклорны  час у валачобных песнях часта  не адпавядае рэаль-наму, таму ўжо  вясной жыта паспявае і малюецца карціна  яго жніва:

...Жнуцьжнейкі  маладзенькія,

Іхсярпочкі  залаценькія.

Густа-густа  зор на небе,

Гусцей таго снапоў у яго (гаспадара)...¹⁴

У заключнай  частцы, апрача пажаданняў, нярэдка  выказва-лася просьба адарыць валачобнікаў:

...Песенька  спета, напроці лета:

А будзь жа весел, як вясна красна,

А будзь жа ціхі, як ціха лета,

А будзь жа багаты, як багата восень.

А ты, гаспадынька, усё дагадайся:

Скавародку - ў  печ, па яечкі - ў клець,

Кусок сала пакрышыці,

А каўбаскаю  абгарадзіці,

Кварту гарэлкі  і сыр на талеркі.¹⁵

У другой песні  валачобнікі жадаюць гаспадару "Жыці-быці, а нас надарыці: //Капу яек нялічаных, //А сыр на талерку, //Чыр-вонцы  ў паперку //І два літры нам  запіці"¹⁶. Такая нясціплая просьба не задавальнялася нават заможным селянінам. Калі доб-ра падараць, валачобнікі выказвалі гаспадару пажаданні: "Бывай здароў, мей сто кароў, а жыві болей, мей сто коней, хадзі каля рэчак, мей сто авечак, хадзі каля лядак, мей сто цялятак, хадзі каля нівак, мей сто свінак..."¹⁷. Увыпадку, калі гаспадар за спевы нічога не даваў, яго клікалі ісці з валачобнікамі жабраваць і прадказвалі няшчасці.

У некаторых  выпадках валачобнікі іранічна заяўляюць, што яны многа не просяць, "у  гадочак адзін разочак", і пералічаюць, колькі патрабуюць і канкрэтна каму з гурту: "Пачынальніку - хоць сорак  яец, //А падхватнічкам - па дзесятачку, //А механошу - жыта калошу, //Кварту гарэлкі, сыр на талерку, //Нашага музыкі горкая доля: //Жонка не любіць да й не галубіць, //Што й паца-луіць - назад адплюіць"¹⁸.

Не адмаўляючы прыкладнога значэння адлюстравання  аграр-нага календара ў валачобных песнях, А.С.Ліс адзначыў, што не-льга ў іх паэтычным календары "бачыць прамы рэгулятар працоўнай дзейнасці  колішняга селяніна...Паэтычны каляндар зама-цаваў суму земляробчых ведаў  у мастацкіх вобразах. Як і ўсякая песня пры абрадзе, ён меў на мэце садзейнічаць глыбейшаму засваенню  грамадой той інфармацыі, тыхўстановак, якія нёс абрад. Паэтычны каляндар даваў  шырока абагульнены вобраз гаспадарча-га года. Яго практычнае значэнне заключалася  ў своеасаблівым эмацьюнальным  зарадзе, які ў форме песні  даваў хор валачобнікаў земляробу  вясной, на самым пачатку работ, мабілізаваў  яго на бу-дучую цяжкую вялікую  працу"¹⁹.

Сярод праяў "цуда", пра які спявалі валачобнікі, апрача ўдзелу ў земляробстве міфічных істот, незвычайнай прыгажосці двара  і шатра, дзе на залатым крэсле сядзіць сам Бог, яны прапаноўвалі гаспадару ўзяць ліхтарык і схадзіць у хлявок паглядзець, што там дзеецца: там адбылося яшчэ вялікае дзіва: "Трыста каровак ацялілася, //А  ўсе кароўкі, усе драмушачкі, //А  ўрадзіліся ўсе ця-лушачкі. //Сто  кабылачак ажарабілася, //Жарабілі яны  па жара-бочку, //Па жарабочку па вараненькім..."²⁰. Колькасць кароў, якія ацяліліся, і кабылачак, што ажарабіліся, у розных валачобных песнях называецца не аднолькава: чатыры, восем, дзевяць, капа (шэсцьдзесят). Найчасцей згадваецца лічба сорак (не толькі ка-роў, кабылак, а таксама авец, свіней). Такая гіпербалізацыя праявы мела магічнае значэнне: спадзяваліся такім чынам сад-зейнічаць павелічэнню плоднасці скаціны. Лічбы (дзевяць, сорак і інш.) таксама павінны былі адыгрываць магічную ролю.