Каляндарна-абрадавая паэзія Зімовы цыкл

Каляндарна-абрадавая паэзія

Зімовы цыкл.

Каляндарна-абрадавая  паэзія, або, як яе інакш называюць, паэзія земляробчага календара, складаецца з чатырох цыклаў, якія адпавядаюць  порам года: зімовага, веснавога, летняга  і во-сеньскага. Абрады і паэзія ў  старажытныя часы мела дамінантную  магічна-утылітарную функцыю, накіраваную  на забеспячэнне перш за ўсё ўраджаю  на палях і дабрабыту ў гаспадарцы. Таму гадавое кола календара пачыналася з зімы, калі гаспадары ўжо кла-паціліся аб тым, каб пэўнымі абрадамі садзейнічаць будучаму ўра-джаю, плоднасці і здароўю  хатняй жывёлы. У сувязі з гэтым  пе-раважная большасць фалькларыстаў  і этнолагаў пачынаюцьразгляд абрадаў  і паэзіі з зімовага цыкла.

Асноўнымі святамі  зімовага перыяду былі Каляды і Новы год, для якіх характэрны бедная (посная), багатая і галодная куцця, калядаванне, шчадраванне, ігрышчы-гульні.

На посную куццю (6 студзеня) стол засцілалі сенам  і накрывалі абрусам, ставілі  посныя стравы (квас з грыбамі, аўсяны кісель з сытой, рыбу і інш). Абавязкова кашу з ячнай або пшанічнай  ці грэчневай крупы (куццю). Уся сям'я  садзіла-ся за стол. Кожны павінен  быў паспытаць усе стравы і  асабліва куццю.

Багатую куццю  святкавалі 13 студзеня, увечары перад  Новым годам. Ставілі скаромныя  стравы. На Палессі і Магілёўшчыне не менш дванаццаці, і таксама кашу (куццю), прыгатаваную на сале або сметанковым  масле. Калі ўсе сядзелі за сталом, гаспадар адчыняў акно і клікаў мароз  куццю есці, часам кідалі лыжку  кашы за акно, у другіх месцах ставілі  талерачку з лыжкай куцці на падаконнік.

Галоднай куццёй (перад Вадохрышчам) завяршалі святкаванне  каляд. 3 лыжкай куцці прасілі мароз  не марозіць пасевы. Усе тры куцці  мелі магічную функцыю: ушанаваць продкаў, заручыцца іх падтрымкай, уздзейнічаць на звышнатуральныя сілы, каб яны  спрыялі ўрадлівасці нівы, прыплоду статку, здароўю сям'і, спору ў  працы.

Пры калядаванні  і шчадраванні гурты калядоўшчыкаў  хадзілі па вёсцы ад хаты да хаты і пад акном або ў хаце пелі велічальныя песні, і ў заканчэнне прасілі або патрабавалі да-роў. Тыповая калядная песня мела зачын, у якім паведамляла-ся аб прыходзе ў  хату каляды, галоўную частку - велічанне  га-спадара і членаў сям'і (нярэдка  ў асобных песнях), пажаданне дабрабыту  і шчасця і заключную частку, у  якой часам пералічваліся дары, запатрабаваныя калядоўшчыкамі. Галоўная частка вылучалася паэтычным хараством ідэалізацыі  гаспадароў і іх хаты, гаспадаркі, часцей за ўсё занадта гіпербалізаванай. Калядныя песні ў многіх выпадках могуць і не мець такую структуру, тады яны пачынаюцца без зачына, замест яго каля-доўшчыкі маглі спець  асобную песню пра каляду або  песню з рэфрэнам "Святы вечар" або "Каляда!" ці "Святы вечар  людзям добрым!" Асобна, пасля некалькіх  песень рэчытатывам выкон-валася часам  і патрабаванне дароў. У песні "Ды хадзілі, гулялі калядоўшчыкі" прыгожа  паэтызуецца двор, гаспадарка, гаспа-дар  і яго сям'я:

...Багаты двор - Пятра двор.

Каля яго  двара ўсё шаўковая трава,

Усё шаўковая трава, усё жалезны тын,

Стаўбы точаныя, пазалочаныя, вароціткі срэбныя,

Падваротніцы - рыб'і костачкі, зашчэпачкі медзяныя.

На яго двары  да чатыры церамы стаяць:

У першым цераму - ясен месяц,

Другі церам - ясна зара,

Трэці церам - дробны звёздачкі,

Чацвёрты церам - буён вецер.

Ясен месяц - сам гаспадар,

Ясна зара - яго жана.

Дробны звёздачкі - яго дачушкі,

Буён вецер - яго сыны...

Пасля кожнага  радка паўтараецца прыпеў "Каляда, Каляда!" Сюжэт песні ўскладняецца паказам значнасці гаспадара - ён ездзіць у Сібір-горад "суды судзіць і рады радзіць", а ў Тын-горад - "рыбку лавіць". Зраніў ён залаты персцень, але жонка яго "дасужа была", закінула тры шаўковых невады "не ўлавіла ж яна залот персцень, //Улавіла яна трох акунёў златаперанькіх..." Павязла прадаваць "за адзін окунь - па сто рублёў, //За другі окунь - па тысячы, //Трэцяму акуню - цаны няма". Услаўляецца стол гаспадара: на ім скацерць "шаўковенькая", талерачка "фарфоравенькая", "ён пакачываець, паварачываець. //Залатой казной ён пабразгіваець". Песня заканчваецца патрабаваннем дарыць гасцей: "Гэты госці не частыя, у гадочак толькі разочак"¹. У песні трапна выкарыстана сімволіка, ідэалізацыя гаспадаркі, самога гаспадара, яго жонкі, сыноў, дачок.

Асабліва любілі сяляне абход двароў з "казой", якую вадзілі гурты своеасаблівых  артыстаў з сялянскіх хлопцаў (часам  і дзяўчат), спецыяльна апранутых. Казу прыбіралі ў вывернуты кажух. Паводле сведчання П.Бяссонава, "казу" прыбіралі ста-ранна: "Каза прыбіраецца  вельмі прыгожа (ёю апранаецца хлопец): з мордачкай, рожкамі, у шэрсці, са стужкамі, бразгот-камі". Галава рабілася з пучка раслін, морда - з дзвюхдраўляных пласцін, якія былі злучаны вяроўкай. Выканаўца ролі казы ту-заў за вяроўку  і прымушаў ляскаць пласцінкі, здавалася, што ля-скаюць зубы казы². Па словахЧ.Пяткевіча, ва ўсходнім Палессі апраналі хлопцу доўгі вывернуты кажух, прымацоўвалі рогі і вадзілі по дварах і хатах.³

Тэатралізацыю абраду адзначыў П.Бяссонаў: Каза "на Белай Русі самая гаварлівая, самая - у сваім родзе - драматычная"⁴. Яна смешна паварочвалася пад песню "то на сей бачок, то на той бачок", а пры словах "каза ўпала, здохла, прапала", падала, прыкідвалася мёртвай, але хутка ўскаквала, калі гаспадары добра дарылі калядоўшчыкаў.

Магічнае значэнне абраду ваджэння казы выяўляецца са слоў песні, якая суправаджала рухі казы: "Го-го-го, каза":

Дзе каза рогам,

Там жыта стогам,

Дзе каза нагой,

Там жыта капой,

Дзе каза хвастом,

Там жыта кустом...⁵

У старажытнасці  каза (а ў некаторых песнях казёл) увасаб-ляла міфалагічную істоту, якая валодае магічнай сілай. здоль-най  паўплываць на ўрадлівасць пасеваў  збожжа. Калядоўінчыкі хадзілі таксама  з "канём" (кабылай), "мядзведзем", "жоравам* (у розныхмесцах). Драўляны касцяк абцягвалі палатном, майсравалі галаву, рабілі грыву і хвост з  ільну - і маска каня была гатовая: у яе сярэдзіну ўлазіў чалавек і рабіў выгляд. быццам едзе вярхом на кані, "конь" жа танцаваў, яго вадзіў "цыган", які пахваляўся "канём", расказваў пра здарэнні, "лячыў каня" нарэшце прасіў грошай на корм. "Мядзведзя" вадзіў хлопец, які прымушаў яго паводзіць так, як ранней сапраўдны мядзведзь у скамарохаў⁶. Калі хадзілі з "канём" або "мядзведзем", песень не спявалі, а суправаджалі пэўныя іх рухі прыгаворкамі, жартамі павадыроў, якія прымушлі іх камічна танцаваць. Даследчыкі лічаць, што пераапрананне людзей у жывёл генетычна ўзыходзіць да старажытных часоў, калі чалавек забяспечваў ежу паляваннем. Маскіроўка дазваляла незаўважна наблізіцца да жывёлы, звера. Калядныя прадстаўленні з маскамі першапачаткова ігралі сакральую ролю, якая грунтавалася на магіі, пазней жа ператвараліся ў тэатралізаваную пацеху⁷.

У тэматычнай разнастайнасці зместу калядак і  шчадровак вылучаецца як галоўная тэма земляробчай  працы ідэалізацыя  і паэтызацыя яе плёну. У песні "За сяньмі. сяньмі там за новымі"⁸ жыта, яго ўрадлівасць сімвалізуецца "цёмнай хмаркай"; у песні "А ў нядзелю ранюсенька"⁹ ухваляецца праца гаспадара: у яго "жыта каласіста", "Да паедзем у поле жыта зажынаті, //Як раз разнём – капу нажнём //Другі разнём – сто коп нажнём"… Калядоўшчыкі запрашалі гаспадара паглядзець у гумне на вынік працы:

Што ўтваім гумне сам Бог ходзіць,

Сцірты лічыць і цябе клічыць,

Цябе клічць, дар табе даць:

Табе самому- сто коп жыта…¹⁰

(песня "Пане гаспадару, ці спіш, ці ляжыш")

Шчодрасць Бога паказваецца і ў песні "Пане гаспадар, Бог цябе заве", дзе ён даруе гаспадару валоў і каней: "валы паруе", "коней стайлуе, стайлуе коні на тры стайненькі, а вараны яды й на чатыры"¹¹.

У шматстрофнай песні "- Ой, чые ж то пастушкі"¹² у кожнай страфе як пыпеў гучыць пажаданне калядоўшчыкаў гаспадару:

За пана Бога прахалі

Дай яму, Божа, дай

Шчасця у  полі,

Здароўя у дому,

Дай яму, дай.

У велічальных  песнях калядоўшчыкі славяць і ідэалізуюць  перш за ўсё гаспадара і яго  жонку, надзяляюць із незвычайнай прыгажосцю і багаццем, усхваляюць таксама працавітасць і красу іх дачкі, паэтызуюць сына - хлопца-малайца, здольнага пераняць вопыт бацькі і замяніць яго на полі і ў гаспадарцы, выявіць свой розум, мудрасць у грамадстве. Закранаецца  ў калядных песнях і тэма шлюбу.

Тэма кахання  і шлюбу адлюстравалася ў папулярнай каляд-най гульні "Жаніцьба Цярэшкі" і ў шматлікіх песнях, якія вы-конваліся  пры гэтым. Гэтай гульні прысвечаны асобны том зво-да БНТ (выйшаў у свет у 1993 г., падрыхтавала Л.М.Салавей). Асаблівае  распаўсюджанне гульня атрымала на поўначы, паўночным захадзе і на Магілёўшчыне. Грунтоўна апісана гуль-ня ў зборах Е.Р.Раманава, П.В.Шэйна. Добрае ўяўленне аб гэ-тай гульні даецца ў манаграфіі А.І.Гурскага "Зімовая паэзія бела-русаў" (1980).

Моладзь выбірае  хату, гаспадары якой згаджаліся іграць ро-лю бацькі і маткі. Спачатку гулялі, танцавалі, спявалі, жартавалі. Апоўначы пачалі патрабаваць "жаніць Цярэшку". "Матка" падбірала пары, прымаючы пад увагу жаданні хлопцаў  і дзяўчат. Аб'яднаныя ў пары хлопцы і дзяўчаты спявалі песні-цярэшкі, танцавалі. Падыходзілі да "маткі" за благаслаўленнем. Яна ўсаджвала  іхпобач і жартаўліва бласлаўляла  на шлюб, папярэдж-вала: "Не бяры тую, што знаеш праз дзверы, а бяры тую, якую знаеш з качэлі", "...Жонка  не рукавіца - з белай ручкі не скінеш і за пояс не заткнеш".

У час "жаніцьбы" некаторыя хлопцы ("дзяды") спрабавалі ўцячы ад вылучанай дзяўчыны ("бабулі"). На гэта пелі: 'Не ўцякай, дзядулечка, я  ж твая бабулечка. хоць жа я ножку зламлю, а свайго дзядульку злаўлю". Пасля "лоўлі дзядоў' па-ры станавіліся адна за адной, жартоўныя спевы і танпы пра-цягваліся, частаваліся. Разыходзіліся перад світаннем. ужо хлопцы "лавілі" бабулек, і, як адзначаў у VII выпуску "Беларускага зборніка" Е.Р.Раманаў, вынікі часам эаканчваліся стратай "нявіннасці" дзяўчынай, што вымушала хлопца браць шлюб з "бабулькай". Па сваёй структуры песні-цярэшкі невялікія, змест іху болыласці звязаны з гульнёй. Вось два прыклады:

Пайду я Цярэшку  жаніць,

Аж мая галоўка  й баліць,

Аж мае ручкі  лянуць,

Не магу на дзеда глянуць.

 

- Дайся, дзядулька,  дайся, 

На чужых  не спадзявайся.

Як у лузе асінка горка,

Так табе чужая  жонка.¹³

 

Цярэшка - Цярэшанька,

Цераз бор дарэжачка,

Бітая, таптаная,

Я ж ў мужа каханая.¹⁴

Розныя варыянты гульні "Жаніцьба Цярэшкі" і яе вытокі раз-глядае В.Дз.Ліцвінка ў кнізе "Святы і абрады беларусаў" (1997, С.170 - 175). Ён падтрымлівае аднаўленне гульні фальклорнымі калектывамі Віцебшчыны.

Да пераходнага  часу ад зімы да вясны адносяць Масленіцу, якую святкавалі за тыдзень перад  сямітыднёвым постам перад Велікаднем. На Масленіцу праводзілі зіму і сустракалі вясну. Многія даследчыкі лічылі, што  ў беларусаў святкаванне Масленіцы  адбывалася больш сціпла, чым у  Расіі, з невялікай колькасцю  песень. Але ў апошнія гады гэта сцвярджэнне абвяргаецца вялікай  колькасцю сабраных матэрыялаў. Для  Масленіцы, як і для Купалля, характэрны разгул удзельнікаў, не абмежаваны звычайнымі маральнымі нормамі. Масленіцу любіла моладзь, нецерпяліва яе чакала, як гэта адлюстроўвалася ў папулярнай песні:

Мы маслінку дажыдалі,

Сырам гару набівалі,

I маслам палівалі;

А ад сыру гара крута,

Ад масла  гара ясна;

Нас масленка спадманіла:

На большый  пост пасадзіла,

На кіслую капусту,

На салодкую саладуху,

На горкую рэдзьку.¹⁵

На масленіцу  вадзілі карагоды, танцавалі, спявалі  вясёлыя песні, удзельнікі гульняў  імкнуліся на нейкі час пазбавіцца дамастроеўскіх правіл паводзін, адчуць сябе свабоднымі. Па словах П.Бяссонава, у гэты час усе рвуцца на вуліцу, "узмоцнена рвуцца", ахопленыя  страсцю "адзінай, бязмежнай, амаль  адчаяннай... У карагодзе хоць і  снег растае, зябнуць ногі, а страсць  разбірае і прама вылятаюць з  карагода пары, мінута - і затым ра-зарвана  свяшчэнная сувязь, або заведзена  новая і сарваны "зялёны вяночак".¹⁶ У многіх гумарыстычных масленічных песнях гучаць эратычныя матывы. Маладая жанчына, ап'янеўшы, просіць "дзевяратка" завесці яе "памалюсеньку цераз сені, цераз хатачку да ў новую краватачку" або дазваляе суседу: "Хоць ты мяне на мя-жы палажы, толькі майму мужу не кажы"¹⁷. У гэтых песнях выяўляецца сімільная магія: эратызмам удзейнічаць на язычніцкіх багоў для паляпшэння матэрыяльнага становішча. Ю.М.Сакалоў пісаў аб гэтым так: "Полавая свабода на мас-ленічных гульнях (у Еўропе на карнавалах), якая дапускалася традыцыяй, мела прамыя адносіны да закляцця на прыплод як сям'і, так і жывёлы. 3 эратычнымі момантамі ў абрадах звязан і эратызм слова, які даходзіў часта да цынізму, што нельга пера-даць у друку. Масленічныя песні, прыгаворкі, дражнілкі амаль усе такога характару."¹⁸