Отан тарихы

      Отандық тарих ғылымы өткенге материалистік тұрғыдан, яғни қоғамдық меншік, жұмысшы табының жетекші рөлі, партиялық басшылық, адамды  адамның қанауы жойылғаны, ұлттардың гүлденуі мен жақындасуы, әрбір  мәдениеттегі екі қатпар тәрізді байламдардан қараудан арылғанмен, ұлттық реңкі қанық жаңа методологиялық, теориялық тұғырнамаға толық көшіп болған жоқ. Ал бұл  тұғырнаманың өзегін, тарихтың өзегін құрайтын факторларға адам мен оның әрекеті, табиғи-географиялық орта, ұлттың мінезі, менталитеті, құқықтық мемлекеттік билік пен билеуші тәрізді құндылықтар жатқызылуы керек. Ауыл-селоның интеллектуалдық әлеуеті мен этномәдени тағылымы тап осы құндылықтардың қисындылығын тиянақтауға шылбыр ұстатады. Тарихты жасаушы күш – адам,  адамдардың  нысаналы – мақсатты әрекеті. Ал  адамдардың әрекеті нәтижелі әрі уақыт  үдесінен шығып  жатуы үшін көп алғышарттар керек. Солардың  маңдайалдысы саналы іс-әрекет екені күмәнсіз. Бүгінде адамдардың әлеуметтенуіне (социализация) ықпал ететін  тетіктердің қатарында тарихи сана тұрғаны әбден  дәлелденген ақиқат. Ақиқат  биігінен,  үлкен  жауапкершілікпен әрі  бай деректік негізде жазылған тарихи зерттеу ғана адамдардың санасын  түлетіп,  өткеннен  тағылым алуға, жақсы менен жаманды ажыратуға, ағымдағы және болашақтағы  межелерді тануға  жетелейді. Мұнсыз ондаған жылдар бойы қоғамдық санаға  батпандап кірген социалистік идеядан арыла алмаймыз.

      Ауыл-селоның тарихы – қазақ ұлтының тарихы. Кеңес Одағы ыдырағанға дейін қазақтардың басым бөлігі ауыл-селоларда тұрып, аграрлық салада еңбек етті. Қазір де баршылық. Елбасымыз Н.Назарбаевтың 2003-2005 жылдарды ауыл  мұқтажын  шешуге арнауы тіпті кездейсоқтық  емес. Ендеше, ауыл-селодағы  интеллектуалдық әлеует пен  этномәдени даму тәжірибесін  тану -  қазақтануға жасалған талпыныс болса керек. Ғасырларға созылған отарлау мен  тоталитарлық  қыспақтан қазақтанудың мешел қалғанын жоққа шығара  алмаймыз. Осы міндетті атқаруға мемлекеттік  тәуелсіздік кең мүмкіндік  туғызғанда Отандық тарих ғылымы өз үлесін   қосқаны абзал.

      Диссертациядағы деректер, ойтүйіндер мен тұжырымдар Қазақстан тарихынан жинақтама еңбек жазғанда, жоғары оқу орындарында арнайы курстар оқығанда кәдеге жарайтыны сөзсіз.

      Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылған тұжырымдар:

      - Қазақстанның аграрлық тарихы әр қырынан зерттелгенмен интеллектуалдық әлеует пен этномәдени даму тарихнамасында ғылыми-теориялық оң шешімін тапқан мәселелерден гөрі партиялық, идеологиялық өктемдікпен шатастырылған немесе мүлде қарастырылмаған мәселелер көп. Айталық, соғыстан кейінгі жылдардағы ауыл-селоның әлеуметтік инфрақұрылымындағы кереғарлықтар, жұмысшы мен колхозшыға еңбекақы төлеудегі теңсіздіктер, бұлардың интеллектуалдық қарымға зияны кешенді зерделенген емес.

      - «Интеллектуалдық әлеует» ұғым-түсінігі ғылыми-техникалық және технологиялық ілгерілеу заманында бәсекеге қабілетті Қазақстанды қалыптастыру үшін қажет басты тетікті меңзейді. Өйткені оның мәнін адам, адамның жасампаз қабілетін ашу міндеті құрап отыр. Кешегі Кеңестік социалистік құрылыс тұсында «бәрі адам үшін, бәрі адам игілігі үшін» деген коммунистік ұран үздіксіз айтылғанмен экономикалық, саяси-идеологиялық детерминизм басымдыққа ие болғанын мойындауымыз керек.

      - Кеңестік дәуірде Қазақстан ауыл-селосы тұрғындарының ұлттық құрамы мен рухани өмір салтында орныққан азды-көпті жағымды өзгерістер әралуандыққа жол тартпай, түптеп келгенде бірізділікке (унификация), қасаңдылыққа (стандартизация), этникалық тегінен ажырауға (деэтнизация) өктемдікпен икемделді. Оның түпкі нәтижесі орыстандыруға саятынын жасырудың реті жоқ.

      - Соғыстан кейінгі ауыл-селоның құрылымы (экономикалық, әлеуметтік, мәдени, ұлттық, демографиялық, т.б. с.с.) мейлінше күрделі болғанмен олар бір-бірімен ажырағысыз байланыста еді. Мемлекеттік билік басындағы коммунистер осыларды үйлестіре дамытуға уәде бергенмен сөзінде тұра алмады. Жобадан тыс жоспарлау мен орталықтандыру үстемдік құрған елде, адамдардың шығармашылық, еңбек, кәсіби құлшынысы тежелген ортада басқаша болуы мүмкін де емес. Айналып келгенде, бірлік пен қарама қайшылық заңы бұзылғандықтан ауыл-селоның интеллектуалдық әлеуеті де, этномәдени дамуы да өз мүмкіндігінен көп төмен қалды.

      - Тарихты жасаушы халық екені күмәнсіз. Әйткенмен халықтың бойындағы жасампаздықты дұрыс арнаға түсірмесе, дер кезінде қолдау көрсетпесе, сезімталдықпен, сергектікпен, іскерлікпен үстемелеп отырмаса, ол да тоқырау тартады екен. Демек, зертеліп отырған кезеңдегі ауыл-селоның интеллектуалдық қарымын, рухани байлығын арттыруға дем беруші адам факторы болса, ең белсендісі мамандар мен оқығандар екенін жоққа шығара алмаймыз.

      - 1946-1991 жылдар  арасында Қазақстанның  аграрлық  экономикасы біршама ілгеріледі, материалдық-техникалық мүмкіншілігі артты. Дегенмен  ұжымшарлар мен  кеңшарлар өзінің түпкі мақсаты – халықты  сапалы да мол азық-түлікпен  қамтамасыз етуді  жүзеге асыра алмады. Өйткені өндірісті  ұйымдастыру мен  басқару адамдардың мүдделілігіне сәйкес келмеген еді.

      - Тарих өткенді білу үшін ғана жазылмайды. Ол бүгінгі ахуалды дұрыс түсінуге негіз қалайды, ертеңге болжам құруға қызмет етеді. 1946-1991 жылдарғы Қазақстан ауыл-селосының тағдыры мен тәжірибесі тәуелсіз еліміздің интеллектуалдық әлеуеті мен көпұлтты мәдениетіндегі іске қосылмай жатқан ресурстарды дөп басып тануға  мүмкіндік береді.

      Зерттеу жұмысының сыннан өтуі Зерттеу жұмысының негізгі мәселелері диссертанттың жарияланған ғылыми мақалаларында, Қазақстан тарихының өзекті мәселелеріне арналған Халықаралық, республикалық, облыстық және жоғарғы оқу орындары арасында өткен ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық конференцияларда көпшілік назарына ұсынылды. Диссертация бойынша 30-дан астам еңбек республикалық басылымдарда жарияланды. Зерттеу материалдары Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәні бойынша оқылатын лекцияларға, арнаулы курстар мен семинарларға пайдаланылады. Зерттеу жұмысы М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің Қазақстан Республикасы тарихы кафедрасының  мәжілісінде талқыланды.

      Диссертация құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндетінен туындайды. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 5 бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Жұмыстың  негізгі мазмұны

      Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, қазақстандық тарих ғылымында зерттелу деңгейі, зерттеудің басты мақсаттары мен міндеттері және ғылыми жаңалығы баяндалады. Хронологиялық шеңбері айқындалып, жұмыстың деректік базасы мен ізденушінің ұстанған әдіснамалық ұстанымдары сипатталады. Сондай-ақ зерттеу барысында қол жеткен нәтижелердің теориялық, ғылыми– практикалық маңызы ашылып, олардың сыннан өтуі көрсетіледі.

      Бірінші тарау – «Зерттеу жұмысының теориялық–методологиялық негізі, тарихнамасы және дереккөзі» деп аталады.

      Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін жариялауы арқасында ұлттық тарих ғылымы методологиялық ұстанымдарды түбегейлі жаңартуға мүмкіндік алды. Пікір алуандығы  орныққан  қазіргі таңда әр ғалым өз ұстанымын алға тартатыны сөзсіз.

      Тарихи  зерттеу  методологиясы  дегеніміз  ақиқатқа қол жеткізу үшін қолданылатын ғылыми әдіс-тәсілдердің  жиынтығы әрі кәсіптік, әмбебап ұстанымдарды басшылыққа алумен білік және деректі қисынды ұштастыру негізінде өткеннің болмысын, өрбу заңдылығын, тағылымын  шынайы да кешенді тану.

      Зерттеу жұмысында бірнеше методологиялық ұстаным басшылыққа алынды. Олардың маңдайалдысы – уақыт пен кеңістік аясындағы тарихи үрдіс.

      Тарих ғылымы үшін уақыттың атқарар міндеті оқиғаның, құбылыстың қайсы ерте, қайсы кеш болғанын көрсететінінде. Оқиғаның, құбылыстың уақытынан бұрын немесе кеш өтуі қоғамдық  қажеттіліктің қаншалықты  пісіп – жетілгенін ұғынуға септігін тигізеді, ол мыңдаған, тіпті миллиондаған  адамдардың тағдырын шешіп кетуі мүмкін, уақыттың тарихи таным мен практикадағы методологиялық әлеуетін ескермеу зерттеушіні ақиқаттан алыстатады.

      Кеңістік философиялық  категория  саналғанмен тарихи танымның  методологиясы қатарына кіруге лайықты ұстаным. Ол оқиғаның, құбылыстың қандай елді мекенде, мемлекетте, қай  ұзындық  пен  ендікте орын алғанын анықтайды. Кеңістіктегі нақтылық арқылы тарихи үрдіске алғышарттарды, себеп пен салдарды ұғынуға жол ашылады. Алып жатқан ауданы үлкен немесе кішілігіне қарамастан кеңістіктің кез келгенінде тарихи мәні зор өзгерістер дүниеге келе  береді.

      Уақыт пен кеңістікті категория, ұстаным дәрежесінен биіктетіп, зерттеу методологиясы ретінде алға тартқанда бұл екеуінің ауыл–селодағы интеллектуалдық әлеуетті, этномәдени өзгерістерді оң тануға тікелей қатысы бар екені қаперге алынған. Біріншіден, ауыл–селодағы өмір көп жағдайда еңбек үдерісінің маусымдық сипатына бағынышты. Екіншіден, ауыл–селодағы уақыт пен кеңістік қаладағыдай сығымдалмаған, сонысымен адамдарды бір– бірінен алшақтатпайды. Шашыраңқы қоныстану, шағын топтармен еңбек ету, мәдени–рухани сұраныстан ұсыныстың кемшін түсіп жатуы ауыл–село тұрғындарының аралас–құраласқа қажеттілігін арттырады, салт–дәстүрді ұзағырақ сақтауға негіз қалайды. Диссертант  ауыл–селолардағы ұлтаралық қатынастардың қанша әділетсіздікке тап болса да теке–тіреске, жанжалға ұласа бермегенін, Қазақстанға депортацияланған жүздеген мың басқа ұлт өкілдерінің өзінің екінші Отанын тапқанын осы негіздерге байланысты деген қорытынды жасайды.

      Зерттеу методологиясының келесі бір парасын – саяси-идеологиялық центризм деген ұғым-түсінікпен үкілеуді жөн көрдік. Коммунистер билеген кеңестік жылдарда елдің бар тыныс-тіршілігі идеологияға, нақтырақ келсек маркстік-лениндік ілім қағидатына бағынып, содан туындады. Идеология тіпті  экономиканың алдында жүрді. Мемлекеттік меншік монополиясы, ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру, нарықтық қатынастарды бекерлеу – КОКП иделогиясының жүзеге асқан нәтижесі. Өйткені К.Маркстан тартып қоғамдық меншік қана адамды адамның қанауына жол бермейді, ұлт тендігін орнатады, әлеуметтік үйлесім әкеледі деп есептеледі. Ал КСРО-да қоғамның бағыт беруші және ұйымдастырушы күші КОКП екені конституциялық баппен бекемделді.

      Зерттеу методологиясының танымдық қарымын арттыруға ғылыми ізденістің объективтілік, тарихилық, жүйелілік, детерминизм, даму, салыстырмалық тәрізді әмбебап ұстанымдар тобы жегілген. Зерттеу нәтижелерінің обьективтілігіне ауыл-селодағы интелектуалдық әлеуетке, этномәдени үдеріске тән болмыс-бітімді, байланыс пен арақатынасты бейнелейтін деректерді, құжаттарды, статистикалық мәліметтерді барынша кең кәдеге жаратумен қол жеткізді. Уақыт пен кеңістіктегі болмыс-бітім, байланыс пен арақатынас үздіксіз өзгерісте болатынын ескерумен жинақталған ақпаратқа сыни тұрғыдан қарау бір сәтке үзілген жоқ. Мұның сыртында кешегі кеңестік тоталитаризм тұсында өтірікті шындай қылып жазу үйреншікті жәйт еді. Өтіріктің үлкені 20 жыл ішінде коммунистік қоғам орнатуға уәде берген КОКП бағдарламасы десек асыра айткандык емес.

      Ауыл-селоның интеллектуалдық әлеуетін, мәдени болмысын жүйелілік принципі тұрғысынан зерттеу таным объектісін материалдық-заттай және әлеуметтік субъект жиынтығы ретінде ой елегінен өткізумен жүзеге асырылды. Интеллектуалдық әлеует, мәдениет қанша күрделі болғанмен оның басты факторы адам, бірінші кезекте ауыл-село мамандары мен оқығандары екенін дәйектеу жүйелілік принципінің карымын ашты.

      Тарихилық принципі ауыл-селодағы этномәдени ахуал мен интеллектуалдық әлеуеттің калыптасу жолдарын, кезеңдерін, соңғы екеуінің арасындағы тұтастык пен байланыс табиғатын анықтағанда, сандық өзгерістердің сапалық өзгеріске ұласуын зерделегенде көмекке келді. Ол интеллектуалдық әлеует, мәдениет өсіп-өнген тарихи ортаны, аграрлық экономикамен, рухани өмірмен, этномәдени үдерістермен ықпалдастықты объективті зерттеуге жетеледі.

      Тарихилық принципі даму принципімен ажырағысыз байланыста. Даму дегеніміз кешегі тұтас құбылыстың ішкі-сыртқы себептер әсерімен жіктеліп, жаңа мән-мағынаға, жаңа кұрылымға ие, бұрынғымен азды-көпті байланысы бар жаңа кұбылыстың немесе құбылыстардың дүниеге келуі. Даму принципін осы тұрғыдан колдану интеллектуалдық әлеуеттің табиғаты мен бастау көздерін ауыл-село өмірінің әлеуметтік дамуымен, адамдардың әрекетімен байланыстыра қарастыруға шылбыр ұстатып, сүбелі нәтижелер әкелді. Ол интеллектуалдық әлеует аграрлық экономикаға, әлеуметтік-мәдени кеңістікке ғана қатысты емес, диалектикалық сипаттағы кұбылыс екеніне көз жеткізді, интеллектуалдык әлеуетке баяу өсу де, секірмелілік те, икемділік пен қасаңдық да жат емес деген ой түйінге негіз калады. Осынау принцип зерттеу объектісінің қарама-кайшылығы мол орта мен уақытта қалыптасқанына дәйек берді.

      Детерминизм принципі интеллектуалдық әлеуеттің қалыптасу заңдылықтарын, оның материалдық-заттай және әлеуметтік келбетіндегі өзгерістер объективті түрде туындағанын, саяси-идеологиялық фактор ықпалы басым жатқанын ұғынуға шылбыр ұстатты. Ауыл-село мамандары мен оқығандарының, механизаторлары мен малшыларының интеллектуалдық, этномәдени тұрғыдан өсуі коғам сұранысына әркашан сәйкес келе бермегені, әсіресе этномәдени қажеттіліктің өтелуіндегі бұрмалаулар саяси-идеологиялық центризм өктемдігімен орын алғаны детерминизм принципінің қолданылуымен бекемделді.

      Салыстыра зерттеу методологиялық принципі ауыл-селоның интеллектуалдық әлеуетін, этномәдениетін әр қырынан қарастыруға мүмкіндік берді. Бұл жерде номотетикалық бағыт мәселені бай деректік ақпараттарға сүйенумен сипаттап қана қоймай, жалпылама баяндауға жеткізгенін ерекше айтуымыз керек. Номотетика зерттеу объектісін тұтас көруге, оған дарыған жалпы болмыс-бітімді анықтауға, басқаша айтсак, ауыл-селодағы интеллектуалдық әлеуетті, рухани өмірді макротарих дәрежесінде ұғындыруға әкелді.