Италиядағы фашистік диктатура

Капитализмнің уақытша тұрақты кезеңінде Италияда экономикалық жағдай қарқынды тұрде дамыды. 1928 жылы 1920 жылмен салыстырғанда 60% өсті. Муссолини әлемдік қауымдастықты Италияда болып жатқан экономикалық дамуды фашистердің "дана" басқаруының нәтижесінде деп сендіруге тырысты. Италиядағы фашизм кезеңінде экономикалық өсудің өзіндік ерекшеліктері болды. Экономикалық өсудің қарқыны жылдам болмағанымен, Италия индустриалды аграрлы елге айналды. Өндіріс тең тұрде дамымады. Муссолини Италияны Рим империясы кезіндегі жағдайға айналдыру мақсатын жүзеге асыруға тырысты. Африкадағы кеңі аумақты территорияны, Франциядан Наццаны және Савойды, Балканды өзінің ықпалына айналдыруды көздеді. Жерорта теңізін римдіктер сияқты біздің теңіз -" more kostum" деп атады. Дуче бұл фантастикалық мақсатты жүзеге асыру үшін үлкен соғыстың және өндірістің дамуы қажеттігін түсінді. Жалпы Италиядағы фашистік кезеңдегі экономикалық өсуді піл аруымен теңестіреді, яғни бір бөлігі өсіп жатса, екінші бөлігі сол күйінде қалып жатты.

Экономикалық өрлеу  жылдарында жұмысшыларды қанау өсті. 8 сағаттық жұмыс күні алынып тасталды. Ауылды жерлерде үкімет помещиктердің мүддесін қорғады. Ауыл шаруашылығы өнімі елдің қажеттілігін өтей алмады. Нанның бағасы 40%-ға өсті.

КПИ және ИСП  жаңа жағдайдағы саясаты. Муссолинидің билікке келуінен кейінгі Коминтерннің ІҮ конгресі итальян сұрағына көп мән берді. В.И.Ленин КПИ-дің бірнеше делегаттарымен Грамши және Бордигамен сұхбаттасы. Конгресс ИСП сектанттарының жүйеден бас тартуын, жұмысшыларымен бірігіп фашистерге сапалы тұрде қарсы шығуын үсынды.

Алайда Бұл шындықты жүзеге асыру іске аспады. Италияның жұмысшы қозғалысы қиын кезеңді бастан кешіп жатты. 1923 жылы КПИ орталық комитетінің және ИСП мүшелері барлығы дерлік тұтқындалды. Екі партияның мүше саны азайды. Партияның мүшелігіне өту қауіпті жағдайға айналды.1923 жылы КПИ және ИСП мүшелері 10 мыңнан 12 мыңға дейін-ақ болды. Бордига сектанттық жүйені ұстады. Бұл социалистік партиядан шеттелуіне және партияның әлсіреуіне әкеліп соқты. Бордигандыктар мен туриндіктер арасында өткір келіспеушілік туды.

Грамши ИККИ-нің  мүшелігіне өтіп бір жылдан астам Мәскеуде тұрды. В.И.Лениннің еңбектерін зерттеді. Италияға 1924 жылы келген Грамши КПИ-дің ұстанымына көңілі толмады. Социалистік партиямен бірігу жүзеге аспады. Тек қана бірнеше мүшелері Серрати басшылығымен КПИ мүшелігін қабылдады.

1923 жылы фашистік үкімет компартия мүшелерін тұтқындауымен партияны әлсіретті. Алайда коммунистік және социалистік партияның газет және журналдары жиі шығып тұрды. 1924 жылы коммунистер «Унита» (Бірлік) газетінің негізін қалады. Парламентте жұмысшы топтардың дауыстары шығып жатты.

Фашистік  режим енді ғана қалыптасып келе жатқан болатын. Олардың тірегі болатын жетекші әскери армиясы болмады. Ескі армияға сенуге жарамады. Ал фашистік милиция енді ғана орныққан болатын.

Фашистер жұмысшылардың демократиялық кұкытарын аяққа таптауы, ірі капитал иелерімен сыбайластығы, сыртқы саясаттағы авантюралары жұмысшы тап өкілдерінін, шаруалардың, ұсақ қала буржуаздарының наразылығын тудырды. Елде стачкалар, көше демонстрациялары, ауыл шаруашылық толқулары болды. Фашизмге карсы қозғалыстың өртін тұтандырушы коммунистер болатын.

1923-1924 жылдар  арасында компартия басшылығында  маркстік-лениндік ядро қалыптасты. (А.Грамши, П.Толятти, М.Скочимарро, У.Террачини және т.б.) Олар Бордига партиясының сектанттык сипатын сынады.

Жалпы қозғалыстың  ықпалымен католиктер және либералдық партия өкілдері Муссолини үкіметіне карсы оппозиция кұрамына өтті. Социалистік партияда Серратти бастаған топ пайда болды. Олар коммунистік партиямен қосылу идеясын алға тартты. Бұл топ 1924 жыл^і компартияға қосылды. ВКТ бұрынғыдай фашистік партиямен күресуді қолдады.

1924 жылы сәуірде Италияда парламенттік сайлау өтті. Фашистер коммунистерді және тағы да басқа солшыл партиялардың ізіне түсті. Фашистер сайлаушыларды  сатып алды,  корқытты. Алайда оппозиция партиясы (католиктер, социалистер, коммунистер) 2,5 млн дауыс жинады. Коммунистік партияға 270 мың дауыс берілді. Фашистік партия 4,5 млн дауыс жинады. Муссолини парламенттік сайлау өтпес бұрын қитұрқы сайлау заңын қабылдаған болатын. Ол бойынша ең көп дауыс жинаған партия парламентте 2/3 орын алатын.

Парламент сайлауындағы фашистердің зорлығы парламенттегі қитұрқы алдауы, махинациясы халықтын үлкен наразылығын тудырды. 1924 жылы депутат социалист Джаномо Матеотти фашистік іс-әрекетті сынап, парламентте сөз сөйледі. Нәтижесінде 1924 жылы 10 маусымды фашистер Матеоттиді тұтқындап, аяушылықсыз өлтірді. Елдің барлық аумағында демонстрациялар мен митингілер өтіп жатты. Фашистік партияның құрамынан алданған жұмысшылар және ұсақ буржуазия шыға бастауы байқалды. Фашистік режим дағдарыс жағдайында тұрды.

1924 жылы маусымда социалистер, католиктер, либералдар және т.б. оппозициялық топтар парламенттен кете бастады. Олар оппозицияның Франция комитетін құрды. Ол Авентиндік блок деп аталды. Бұл комитет Муссолинидің үкіметті тастап кетуін және фашистік парламентті таратуын талапт етті. Коммунистік партия алғашында Авентин блогына кіріп, оны фашизмге қарсы қоюға әрекет жасады. Компартия бүкіл халықтың ереуілін ұйымдастырды. Ал антифашистік депутаттар жиналысын «антипарламент» деп атауды ұсынды. Бірақ Авентин блогының басшылығы компартия ұсынысын қабылдамай тастады. Авентин блогының басшылығы халықтың наразылығынан қорықты және фашистік диктатураны конституциялық әдістермен жеңуге тырысты. Бұл жағдай фашистерге парламент оппозициясын талқандауына мүмкіндік берді. Коммунистер парламентке антифашизмдік трибунаны пайдалану үшін келді. 1924 жылдағы шілденің ортасында коммунистер бүкілхалықтық антифашистік ереуілдер ұйымдастырды. Бұл ереуілге 500 мыңнан астам жұмысшы қатысты. Алайда тек компартияның ықпалын әлі де болса аз еді. Авентин блогының әрекетсіз отыруы Муссолиниге парламент оппозициясын талқандауына мүмкіндік берді. Елдегі барлық толқуларды басып фашистер демонстрацияның буржуазиялық қалдықтарын жоюға кірісті.

1925-1926 жылдары  итльяндық фашизм өзінің жаңа  даму кезеңіне өтті. Парламент өз мәнін жояды. Итальяндық фашизм-тоталттарлық фашистік диктатура сипатына ие болды.

1925 жылы фашистік заң қабылдады. Ол бойынша үкімет басшысы тек қана корольдің орнына жауапты болды. 1926 жылы қаңтарда үкімет парламенттің келісімінсіз хандарды жаңартуға және оның іс-әрекетке келуіне мүмкіндік алды 1926 жылы сәуірде кәсіподақ туралы риакциялық заң қабылданды, яғни фашистік емес кәсіподақтар таратылды.

Жұмысшылардың мүддесін қорғау фашистік ұйымдардың мүддесіне берілді. 1926 жылы қарашада Муссолиниге қастандық жасалынғаннан кейін фашистік емес партиялардың барлығы таратылды. Саяси қылмысқа өлім жазасы кесілді. Осы заң қабылданысымен елдегі антифашистік ұйымдардың жетекшілерін жаппай қуғын-сүргінге ұшырата бастады. 1926 жылы қарашада ең алғашқы болып осы қуғын-сүргінге ұшыраған коммунистік партияның көсемі Антонио Грамши болды. Грамшиді жазаға тартқан трибуна оған ешқандай да нақты айып таға алмады. Алайда Грамшиді 20 жыл және 4 ай бас бостандығынан айырды. Бұл өлім жазасымен тең еді. Барлық оппозияциялық партиялар 1926 жылы қарашада өз жұмысын тоқтатып, ВКТ басшысы Д.Арагон қызметінен кетіп, фашистік партияның құрамына енді. Социалистік партияның басшылары эммиграцияға ұшырады. Тек қана әлеуметтік партия ғана өз құрамын сақтап қалды және фашистермен күресті. 1926 жылы қарашада партияның шетелдегі орталығы құрылды. Оның басшысы Тальмиран Тольятти болды. 1927 жылы сәуірде фашистік парламент  «еңбек хартиясы» құрылды. Бұл жұмысшылардың құқығын шектеді. 1928 жылы парламенттік режимді құлатқан бірнеше заңдар қабылданды. Парламенттік сайлаудың жаңа тәртібі қабылданды. Парламентке кандидаттарды фашистік партия үстемдік етті. Мемлекеттің және фашистік партияның органы - үлкен фашистік кеңес болды. Оның құрамына фашистік партияның директорлары және парламент депутаттары енді.

Фашистік үкіметтің халыққа қарсы саясаты. Ватикан тарапынан қолдау алды. Папа Пий XI Муссолиниді «жаратушы елшісі» деп жариялап, демократиялық қозғалыстармен бірге күресті. 1929 жылы ақпанда Муссолини Папамен латерандық келісімге қол қойды. Ол бойынша Италия мен Ватикан арасында ескі қырқысулар тыйылды. Келісім бойынша Римнің бір бөлігіне папалық мемлекет құрылды. Католиктік шіркеулер итальян корольдігінің құдайға жалбарынуы тиіс болды [17].

Дүниежүзілік экономикалық дағдарыс Италия және империялық елдер арасында келіспеушілік тудырды. Италияның монополиялық каптилы тұтынушы рыногын және колоннияларды қажет етті. Бұл фашистік партияның жедел қарулану жағдайына ықпал етті. Экономикалық дағдарыс жылдарында Италияның әскери-теңіз қару-жарағы жедел дамыды. 1924-1930 жылдары бұл салаға 30 мың бөлінсе, 1930-1931 жылдары 43 мыңға жоғарылады. Осымен бір мезетте қомақты қаржы фашистік Италияның әуе күшүтерін дамыту үшін жұмсалды.

1933-1934 жылдары Германияның Австрияны жаулап алу әрекеті Дунай бассейніндегі Италия-Германия қарым-қатынасын шиеленістіріп жіберді. 1934 жылы шілдеде Венада ұлттық-социалистік путч болған кезде, Муссолини әскерді Австрия шекарасына орнықтырды. Осылайша Германияның Австрияны жаулап алуына кедергі келтірді. 1934 жылы Муссолини Австрия және Венгриямен саяси, экономикалық келісімге қол қойды. Бұл Италия басқаратын Дунай мемлекеттері тобына, аталған екі мемлекеттің кіруін білдірді. 1935 жылы Италияның сыртқы саясатында өзгеріс байқалады. Батыс державалары мен Германия арасындағы келіспеушілікті пайдаланған Италия Шығыс Африкаға, ең бірінші Эфиопияға агрессия жасайды.

1934 жылы желтоқсанда Италия басшылығынын ұйымдастыруымен Сомало-Эфиопия қарулы қақтығысы болды. 1935 жылы Ген де Боно Шығыс Африкадағы Италия қарулы күштерінің басшысы болып тағайындалды. Сөйтіп Эритреяға келді және Италияны Самолиге орнықтыру басталды.

1935 жылы күзге қарай Шығыс Африкада, Эфиопияның Оңтүстік-Шығыс шекарасына 30 мыңға жуық итальян әскери күші орналасты. 3 қазанда Италия әскері Де Бононың басшылығымен соғыс жарияламастан Эфиопияға басып кірді. Алайда соғыстың алғашқы сәттерінде Италия әскері кейбір сәтсіздіктерге ұшырады. 1935 жылы Ген де Боно қызметінен кетіп, орнына Ген Бадольо келді. Қазанның басында Лига кеңесі Италияны агрессор деп жариялады. Алайда бұл санкция шындығына Италияны әлсірету үшін емес, қоғамдық пікірді шиеленістіріп алмау үшін жасалды.

1935-1936 жылдары  фашистік Италия озық техниканың арқасында бірқатар жетістіктерге жетті. Фашистер уландыратын заттарды тек Эфиопия содаттарына қарсы емес, сонымен қатар қарапайым халыққа да қарсы пайланды. Эфиопияның феодалдық көсемдерінің арасында бірлік болмады. Италия әскері мұны дер кезінде пайдалана білді.

Алайда Эфиопия  халқы окупанттарға қарсы партизандық  соғыс жүргізді. Фашистік Италия бәрі бір бүкіл елге гегмондығын орната алмады. Италия әскері өз қолында тек қана маңызды пункттерді және коммуникацияны ғана ұстап тұра алды.Италияның Эфиопияны жаулап алуы Англия мен Францияның теңіз сауда жолдарының жабылуына әскеп соқты. Бұл Италияның стратегиялық жағдайын жақсартқанымен, Англия және Франциямен конфликт туды. Батыс елдерінің Жерорта теңізіндегі өз позицияларын қорғауда әлсіздік танытуы Муссолиниді жаңа жаулап алушылыққа итермеледі.

1936 жылы 18 маусымды Испанияда Республикалық үкіметін құлату үшін Испания генералдарының іс-әрекеттері басталды. Алғашқы күннен бастап халықаралық фашизм Испаниядағы көтерілісті өз мүддесіне пайдаланатындығы байқалады.

Италияның әскери ұшақтары көтерілісшілердің әскер әскелуіне көмектесті. Итальяндық порттардан қару-жарақ тиелген кемелер аттанды. Екі айдың ішінде Испанияға 66 мың порходқа тиелген әскери техникалар келіп жетті. 18 қарашада Италия басшылығы Испаниядағы ұлтшылдық үкіметтің басшысы етіп Франконы тағайындайды. Бірнеше күннен кейін Франкомен достық туралы келісімге қол қойылды және соғыстан кейінгі уақыттарда бірге іс-әрекет етуге келісті.

1936 жылы күзде  Франконың Мадридке алғашқы жорығының сәтсіз аяқталуы, Муссолинидің Франкоға беретін жәрдемін жылдамдатты. Желтоқсанда Кадиске еріктілердің үлкен тобы келіп жетті. Оны Генем. Роатто басқарды. Бұл әскер нағыз экспансиялық сипатта болды.Италияның барлық әскері Мадридке шабуыл жасау үшін Испания астанасының солтүстік бөлігінде орналасты.

Төңкеріс  жасаудың алдында көтерілістің басшылары  тек Италиядан емес, Германиядан да көмек сұрады. Алайда Германия Муссолини сияқты Испанияға ірі жаяу әскерді жібермеді. 1936 жылы қыркүйекте Римге келген Гитлердің елшісі: "Жерорта теңізі нағыз Италияның теңізі екендігін және Германияның Бұл жерде еш мүддесі жоқтығын" мәлімдеді. Осылайша Германия Италиямен бәсекелеспейтіндігін білдірді. Гитлердің ондағы мақсаты Испания жерінде болып жатқан оқиғаны қызғанышпен бақылап отырған Англияны Италиямен соғыстыру болатын. Алайда Англия және Италияның соғысының болуы екіталай еді. Себебі Англияның үкіметі Франконы қолдайтын еді. Ал Муссолини мұны білді.

Франция өзінің аралспайдындығын жоққа шығарғаннан  кейін Англияның позициясы маңызды роль атқарды. Тіпті Испаниядағы Италияның әскерлерінің құрамы еріктілерден тұрса да оны теріске шығаруға мүмкіндік бар еді. Өйткені еркітілердің қарулануды Италия қаржысының есебінен болды. Алайда Англия үкіметі бұл мәселеге көзжұма қарады. Франция Гитлер мен Муссолнидің Испаниядағы іс-әрекетіне кедергі келтірмеді.Капиталистік елдер басшылығының агрессорларға жағдай жасауының түпкі мақсаты Кеңес Одағының Ұлттар Лигасындағы барлық ұсыныстарын қабылдамай тастау болатын. КСРО Испанияның заңды үкіметіне қолдау көрсету туралы Ұлттар Лигасына ұсыныс жасаған болатын. Капиталистік елдердің агрессорларға кедергі келтірмеуі Испаниядағы франкистік режімнің қалыптасуына қолайлы жағдай туғызды.

Испаниядағы азаматтық соғысқа фашистік елдердің араласуы елдегі жұмысшы табының және әлемдегі барлық еңбекшілердің наразылығын тудырды. Италия халқының бір бөлігі Испанияға республикандықтардың жағында соғысуға ынталы болды. 1936 жылы тамызда «Арагон майданына» әділдік және еркіндік қозғалысының жақтастары келіп жатты. Бірнеше күннен кейін Бұл топқа «Гастоне Соцци» отряды келіп жетті. Бұл отрядты коммунистерден құрды. Қазан айында Испанияға ерікті антифашистерден тұратын батальон келіп жетті. Бұл батальон Гарибальди деп аталды. Италиядағы барлық антифашистік қозғалыстар Испаниядағы әрекеттері фашистерге қарсы қарулы көтеріліс, соғыс ашуға мүмкіндік деп санады. Франция, АҚШ, КСРО тараптарынан еріктілер келді. Италия еріктілері ең көп санды құрады. Сондықтан Италияның кейбір еріктілері республикандық Испанияның қарулы күштерінде лауазымды қызмет алған итальяндықтар да болды. Коммунист Л.Лонго және социалист П.Ненни интернацианалдық бригаданың генералды коммисары болды. В.Видали көтерілістің негізгі ұйымдастырушыларының бірі кейін саяси коммисары болды. Итальяндық испан армиясының подполковнигі болды. 13-і майоры болды. П.Тольятти Испанияның коммунистік партиясының жанындағы коминтерн делегациясын басқарды.