Д.А. Қонаев заманхаттарында Кеңестік Қазақстанның әлеуметтік - саяси жағдайдың көрініс табуы

           Әр бұрышта ресми мәлімделген жариялылық жағдайында, жала мәлімдемелерге тойтарыс беруге менде түкте мүмкіндік болмады.  Теледидар мен баспа мен үшін тарс қылып жабылған» [7, 294-300 б.]. Қонаев тұрған үйге  жоламау кезеңі де  болған: біреу аяғын тосты, біреу өз лауазымына алаңдады, ал біреулерді оған мүлдем жібермеді. Оның ішінде журналисттер мен шет ел  тілшілері де бар.

           Бұрынғы ондаған жылдар бойы алмаспай  басқарған Кеңес Одағының ең ірі мемлекеттерінің бірінің басқарушысының зейнеткерлік өмір жылдары ең жақын адамдарының – туғандарының, азадаған адал достары мен қызметтестерінің ортасында өтті. Бірақ Дінмұхамед Ахметұлына деген халық сүйіспеншілігі  бұрынғыдай болып қала берді ,  ол оны қиын-қыстау кезеңінде, яғни  50 жылдан астам уақыт бірге өмір сүрген жұбайы Зухра Шарипқызы қайтыс болған кезде ел аралаған сапарларында сезді және көрді.

           Бұл Дінмұхамед Ахмедұлы Қонаев өмiрiндегi сөтке бойы тыңдауға алынған, телефон үнсіз қалған ең қиын-қыстау  кезең  болды. 

           Бәрі ақылға  сыймайтын: ОК-нің КОКП Ок-нің   бірінші хатшысына Саяси бюросының мүшесіне деген ұлы құрметтен бейбастақ шектен шыққан мінегіштікке дейін ол өз бақытсыздығын қатты уайымдады, ешкіммен бөліспей, өзінің жақын жақтастары мен көмекшілерін тұтқындағанда, өз ішінде сақтады. Бұның бәрі оның денсаулығына әсер етпеуі мүмкін емес еді. КОКП ОК-нің басшыларының Қонаевты  мойындамауын байқап Орталық және жергілікті баспалардың қара ниетті  журналшылары Қонаевтың атын ұятқа қалдыратын, өтірік фактілерге негізделген әртүрлі мақалалар жазды. СССР  Прокуроры,  ерекше маңызды істер тергеушісі Калиниченко, оның негізгі нысаны  Қонаев екенін жасырмады. «Рашидовшылдық», «Медуновшылдық», «Қонавшылдық», «Алиевшілдік» жайлы газеттер жарыса жазды.

           «Литературная» газетінде 12 сәуір 1989 жыл Щекочихинмен бірге Калининченко өзінің Қазақстанда, көрші Өзбекстанда іске асқан процессін ұйымдастыра алмағанына қатты өкініш білдірді. «Қазақ ісі» болмады және болуы да мүмкін емес еді. Біздің баспа жайлы айтқанда, сол кезде оның көп жақсы және пайдалы  біздің халықтың құраған  дүниенің маңызын жойғанын айта кетпеуге болмайды. Қонаев таң қалатын: «қайдан шыққан осыншама жауыздық? Көптеген мақалаларда біздің бұрынғымызға және жақын бұрынғымызға деген өшпенділік  анық байқалады. Көптеген ірі қайраткерлер, өз өмірлерін халқына арнап  тарихта  маңызды рөл атқарған, әшкерленген және ұрысып тасталған» [7, 302 б.].

           Олар  бірін-бірі  тоспай сатқын политикандар мен жазушы сымақтарды  біздің және мақтауға тұтарлық басшыларымызды  өмірімізді күнннен күнге қаралаған асыра мақтады. Соынң ішінде Қонаевты  кадрлармен жұмыста рушылдық принципін  орнатты деп кінәләді.

          Бұның толығымен сандырақ екенін көру үшін  номенклатуралық қызметкерлердің тізімін көрсе болады: онда  иық тіресіп бірге қазақ, орыс, неміс, ұйғыр, шешен, өзбек, еврей жұмыс атқарған.

           Асанбай Асқаров есіне түсіріп,  былай дейді: «Д.А. Қонаев  маған неше мәрте  өзінің «қайта құру»  кезеңінің алғашқы жылдарында  басынан кешкенін ашық әңгімелейтін. Оған келуге ешкімге рұхсат етілмеген, оның үйіне жасрын бақылау қойылған. Ал баспасөзде не істелді?  Қонаевшылдық төңірегінде ақылға сыймайтын шуыл болды. Жасы ұлғайған шағында мұндайға шыдау үшін қандай жігер керек десеңізші?

           Үлкен жеккөрушілік пен жиіркенішпен  Қонаев партиялық және басқа хамелеондарға қарайтын.  Бұл барлық бүгінгі демократтар - Горбачевтар, Ельциндер, Якоблевтер және оларға ұқсастар кеше ғана КОКП съездерінің шешімдерін ынтыға насихаттаған, ал бүгін өз арларына қарсы Кеңес өкіметі жетістігі мен  партияның барлық істерін сынайды.

           Адам қоғамда қандай орын алса да, өз жұмысында қателіктерден  кепілденбеген. Дінмұхаммед Қонаев  өзінің көптеген жағымды қасиеттеріне қарамастан, бұл жалпы ережеден тыс қалмады. Кейде Қонаев басқарған КОКП ОК –нің  бюро жұмысында  кадрларды іріктеу және орналастыруда  қәтеліктер жіберілген. Ол өзі атап айтқандай , кадрларды басқару жұмысына ұсынылғанда кейде оның іскерлік және адамгершілік қасиеттеріне аз назар аударылатын.  «Партия Кеңес органдарының ресбуликалық және облыстық басқарушылар арасында  жауапкершілігі аз, принципсіз адамдар болған. Кейінде менің көзім  осы адамдардың шығармашылық пен кең көлемді ойлай алмайтынана көзім жетті.

          Олар  өз ойларын жасырған, кәдімгі екіжүзді , тұрақсыз адамдар еді. Және олар ұзақ уақыт жауапты қызметтер атқарып, наградалармен марапатталған. О.С. Мирошкин мен С.М. Мұқашев осындай адамдардың  типті өкілдері» [7, 284 б.].

          Бұл адамдар, әсiресе жаңа шарттарда, өз мақсаттарына жету  үшiн өте бiржақтылық көрсетіп,  тiптен азғантай маңызсыз кемшiлiктерді  ұлғайтты. Олар өткенде болғанның барлығын ғайбаттап, оларды қара бояуымен былғап, өздерін жаңа реформаторлар ретінде көрестуге тырысты. Олар басқаша сөйлеп,  басқаша әрекет жасайтын  адамдар. «Өтіріктің аяғы бір тұтам» деп айтпақшы, мұндай адамдар іске келгенде шынай бет-бейнелері тез танылып қалады.

           Д.А. Қонаевтың  мінезі жайдары, сенгіш адам болған, тіптен кей жағдайда осы қасиетінен  өзі де  талай жапа шеккен.

           1990 жылдың басында барлық ақиқат анықталып, жалған айыптаулар теріске шығарылды.  Ең бастысы, сол қиын – қыстау кезеңде Д.А.Қонаев ешкімге ызаланбай, сағын сындармай, шадамдылық таныта білді.

           Д.А.Қонаев былай деп айтқан: «Қазірде бұр көрініс мүлдем басқаша. Менің үйімде жүздеген адамдар болады. Олар ғылым және өнер қайраткерлері мен белсенділері. Колхоздар мен совхоздарға шыққанда кәсiпорындардағы  адамдармен әрдайым құшырлана кездесемiн.

          Сонымен бiрге  үйдегi сирек қонақтарымның бірі  шетелдiктер, оларға да iлтипат таныттым. Сөзге келсек, барлық менiң қонақтарым Қонаев орталықтың тапсырысы бойынша жазылғандай қандай болмасын ерекше сарайларда мекендемейтiніме  көздері жеттi.., бiздегі  үй жағдайы – кәдiмгi, мен немере інім Диарымның жанұясымен  бірге өмiр сүремiн.  Сұрау салулар ол хандікіндей  емес». Барлық сыншылар  азырақ тынышталғанмен, кейін  репортаж немесе очерктер жазуға сұхбат алу үшiн оның пәтерiне ағылып келді. Және бір  таң қаларлығы, Димаш Ахмедұлы өзі туралы не айтып, не жазса да барлық келген журналистерге кешіріммен қарап,   оларды әдеттегiдей құрметпен қабылдады [7, 284 б.].

         1985 жылдың сәуiрiнде М.С.Горбачев қайта құру және елдiң экономикалық және әлеуметтiк дамуын тездету мақсатында алға қойған жоспарын  ұсынған КПСС ОК-нің пленумі болып өттi. Жаңа бағдарламаның мәнi де осы еді. Бірақ кейіннен "тездету" сөзі жоғалып, тек "қайта құру"  ғана қалды. Бір ескере кететін жәйт, барлық шығынға қарамастан, Одақтың құрамында  жүрген барлық республикалар экономиканың бұрынғы өсуi дегенмен халық шаруашылығын барлық саланы жоғары көтеріп және халықтың әл-ауқатын едәуiр жақсартуға мүмкiндiк бердi. Бұл КСРО-дің 60 жыл толу күніне орай, енді елімізде артта қалған республикалар мен аймақтар жоқ деп айтуға негіз болды. Және бұл расында да солай болды: мысалы, Қазақстан, мықты индустриялы, қарқынды ауыл шаруашылық өндірісімен, интеллигенцияның ғылыми-техникалығымен қабiлеттi дайын тұрған әскерімен бұдан әрi жоғары қарқынды елдiң экономикасының барлық саласын жетiлдiрiп, халықтың материалдық әл-ауқат және мәдени деңгейiн көтерілді.

           Д.А. Қонаев, барлық кеңестік республикалар ары қарай дамуға дайын деп санайды. Бірақ бұл процесс бiр сағаттық, жабайы капитализмнің мерзiмiндегі артта қалған қоғам қисынсыз тәжiрибеге және адамға қарсы нәрселермен душар қылатын болады.

         «Тағдырын шешуші» (Судьбоносная) қайта құру теория жағынан Горбачев ойлап таппаған болатын. Оның қасындағылар да оны тактикалық тұрғыдан дайындамады. Ұйымдастыру және материалдық жағынан да қамтамасыз етілмеді.

           Горбачев мұның бәрін бiр ғана  сермеумен алуды шештi. Бiрге. Әрине, бұл іске аспай құлатты. Ел ұлттық апатқа душар болды.

          80-ші жылдардың ортасынды елде  халықтың қажеттілік заттарының, азық-түліктің тапшылығы орын ала бастады. Қоғам өмiрiнде басқа да негативтi құбылыстар пайда бола бастады. Ең маңызды себептердiң бiрi жоспардың дұрыс бекітілмегендігінде, сонымен қатар бірнеше жыл егістік жерлердегі орын алған құрғақшылықтары болды.

           Горбачев қайта құруы және Ельциннiң нарықтық экономикасының кезінде қоғамдық өмiрiнде оларға қарсы наразы адамдар шыға бастады, басшылыққа көңілі толмаған адамдар критика көтеріп елге бұрынғы капитализмді қайтару болды. Олар салыстырмалы түрде КСРО-ді оңай ақсатып және әлеуметтік қоғамдарды қирата алды,бірақ 15 жыл бойы маңызды ештеңе құрастырмады.

           КСРО ыдырауынан кейін бұрынғы  барлық республикаларда (енді  тәуелсіз мемлекеттер) экономика,  мәдениет, қаржы жағдайы апатты  күйге дейін жетті. Негiзгi өнеркәсiптiк  кәсiпорындар жұмыс iстемедi немесе  шетелдiктерге сатылып кетті.  Ауыл шаруашылығы iске қосылып, азықтардың бағасы және бiрiншi қажеттiлiктерге деген баға шарықтау шегіне дейін ұдайы жоғарылады. Халықтың әл-ауқаты, оның тұрмыс дәрежелерi жылдан жылға төмендей берді. Жұмыссыздық өркендеді, негiзгi халықтың көпшілігі бейшаралық күй кеше бастады. Сынағыштықтың жүгенсiздiгi, "Жариялылық"   деп аталатын,  қоғам жағдайына адамгершiлiк-саяси күйiнде терiс жағынан айтылды. Қылмыстылық өстi, әсіресе жастар арасында көп болды. Мұның барлығы бұрынғы сынағыштық мақсатымен жекеленген меншікті қателесулерді яғни есепті жабу мақсатында болды.

            Ал осы кезеңде Республика  басында Д.А. Қонаев отырғанда,  Кеңес Одағын Л.И. Брежнев басқарған уақытта мұндай «тоқырау» болмады. Д.А. Қонаев өз естеліктерінде бұл сөздер бірнеше рет дәлелдi түрде терiске шығарды. Керісінше, осы кезеңде республиканың экономикасы және Кеңес одағы елдерінің экономикасы жоспарлы түрде жоғары қарқынмен дамыды. Халықтың шаруашылығы ендігі кезеңде жаңа деңгейге ауысты. Жаңа қазiргi деңгейге халық шаруашылықты өткелде болды. Осыған орай, сенiмдi растаулар бұдан алдыңғы тарауларда келтірілген.

           80-шi жылдардың екiншi жартысында  қайта құру елдiң әлеуметтiк-экономикалық  дамуында  не қалдырды деген  сұрақ әрбірінің алдында тұрды?  Д.А.Қонаев бұған былай деп  жауап бердi: «Елдің жағдайы қайта құру жылдарындағы экономикалық көрсеткіштер бойынша нарықтық қатынастарға ауысқан кездегі қабылданған шараларды дұрыс ойламағандығы және оның сол қабылданған жоспар бойынша жүзеге аспағандығынан күрт төмендеді. Өнеркәсiптiк өндiрiсiнiң өсуiн он екiншi бес жылдығында алдыңғы жылға  қарағанда 2,4 пайызға жетті деп көрсеттi».

            Көпшілік қауым терең дағдарыс  басталып, барлығы үрейленіп, көтерілді.  Бірақ неге бұлай болды? Дағдарысты  қалай жеңуге болады? Анық жауаптар  болмады. 

            Осы тұрғыда  Д А.Қонаев өз көзқарасын айтты. Ол тағы да басып айтты, мұның барлығы басшылықтың олақ істеген істерінің арқасында осындай хәлге жеттік. Барлық жетекшiлер, көп жылдар бойына шаруашылықты басқару құрылымын қалыптастырып оны кейіннен бұзылған және сындырылған шағында қайтақалпына келтіруде қайтармымы ретінде ештеңе жасамады. Тiптi, керiсiнше, экономиканы апатқа алып келді. Ал халық болса Қайта құрудан кейін күй-жайларының тезiрек жақсаруын үмітпен күткен еді, бірақ «кереметтей алға жылжу» болмады.  Иә бұл әрине түсiнiктi жағдай, өйткенi қайта құрудың өзі солай жүрді ме, ақыры соңы да қандай бағытпен жүзеге асып жатқаны анықталмады [7, 306-307 б.].

Бiрақ бiр шеткiлiктен басқасына тұрақты жалтарулары  орын алды. Иә ең б        асты қателердiң бiрiн Д.А. Қонаев былай деп көрсетеді: «Қайта құру тұжырымдамасы анықталмады, не нәрседен бас тарту керек немесе неге ұмтылу керектігі анықталмаған». Бұл сөздердiң әдiлдiгiмен көнбеске болмас. Қайта құру жылдардағы болғанның барлығы дерлік экономиканың қиратылуына, қоғамның бөлiнуiне алып келді. Нәтижесінде, Кеңес адамдардың көп ұрпақтарынан айырылған кезі осы жылдар болатын.  Бiздiң көп ұлттық мемлекетiмiз барлық  жағынан төменнен жоғарыға дейiн көбiрек және күштiрек сылқылдап, кикілжіңмен иiрiмге, даулар және тәртiпсiздiктерге қатысып, iлгерлемелi дамытуға тұрақтылық, қабiлеттiлiктi жоғалта бастады. Мұның бәріне қорытынды ретінде Д.А. Қонаев қайғылы және қаралы деп баса айтты [7, 306 б.].  Қазір елде экономика жайлағанда демек, бұның Шығысқа да, батысқа өмiр деңгейінде ұтылады. Біз бәріміз есепсiз қиыншылықтардың құзының үстiндеміз. Оларды кінәләудің қажеті шамалы, себебі «толқындардың ерігі бойынша» яғни халық тығырыққа тіреледі.

«Утопиялық» «өрнектеулер»  дегеннің бәрі «Горбачевтың бастауымен барлығы сабындай көпіршіп көкке ұшты». Ол барлығын алдап соқты. Халық пен партияның сенімін ақтамады.

           Статистика бойынша бас кезінен-ақ бастамасы қорқынышты болған еді. Елдiң өнеркәсiптiк өндiрiсiнiң құлдырауы 1991 жылдың I тоқсанымен  салыстырғанда 1990 жылмен 13% құрады, мал мен құсты сатып алу, сүт, жұмыртқалар үштен бiрлерге қысқартылды. Ең алдымен, шығарылымды көбейту мақсатында өнімді қиял-ғажайып түрде жетілдіретін, қағаз ақшаны өлшеусiз жасау отыру керек болды. Елді басқарып отырған президент яғни халықтың қалауынсыз сайланған барлық рекордтарды ұрып отырды. Ақшалар бағаларының аяқ астынан өсуiнен адам айтқысыз арзандап кетті.

Олар 1991 жылға 137 миллион  рубль жіберді, бұл өткен бұрынғы 30 жыл ішіндегі жіберілген ақшадан көбірек болатын. 

            Барлық халық тұтынатын шаруашылық салаларында ешқандай да  жоғары сапалы өнiм шығаратын өндiрiстік технология жасалмады ешқандай жаңадан жаңалық енбеді. Елдің  әр түрлi аймақтар арасындағы шаруашылық байланыстары үзілді. Материалдық-техникалық жабдықтау жүйесіне «ұзақ өмір сүру» бұйрығы берілді. Нәтижесінде барлық дерлік қаралған бағыттағы позициялар қала берді. Ресей Академиясының әлеуметтiк-саяси зерттеулерiнiң институтының басшысы академик Г.В.Осипов: «Ел қуатты индустрияны құрды және оны жасады», - деп атап көрсеткенін Д.А. Қонаев абсолютті өте жақсы айтқанын атап өтті.  Бiздiң өнеркәсiп Қайта құру басталғанға дейін әлемдегі ең ірі өнеркәсіптің бірі болды. Егер осы бұл потенциалды дер кезінде қиратпай, ақылмен қолданғанда 80 жылдардың екінші жартысына дейін тез арада алға жылжып дамып кетуі де мүмкін еді.  Сонда бiзде барлық қажет тұтынатын заттарымыздың барлығы қолымызда болып, басшылық шетелге қол жайып ештеңе сұрамас еді.