Сақтандыру құқығы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Сақтандыру  құқық саласындағы құқықтық қатынастардың  түрлері

 

2.1 Өмірді  сақтандыру саласының құқықтық  негіздері

Бүгінде өмірді сақтандыру ұлттық сақтандыру рыногының  жеке сақтандыру бөлігінде қарқынды дамып жатқан сақтандыру саласының  бірі болып табылады. «Сақтандыру  қызметі туралы» Қазақстан Республикасы Занының 6-бабының 2-тармағында «өмірді  сақтандыру» саласының ерікті сақтандыру нысанындағы: өмірді сақтандыру, аннуитеттік  сақтандыру, өмірде белгілі бір оқиғаның басталуын сақтандыру және сақтанушының сақтандырушының инвестициялық  кірісіне қатысуына орай өмірді сақтандыру тәрізді сыныптарды (сақтандыру түрлерін) қамтитыны жөнінде айтылған. Қазақстандағы  сақтандыру компаниялары өмірді сақтандырудың  тиісті түрлерін тек «өмірді сақтандыру»  саласы бойынша берілген лицензия негізінде  жүзеге асыра алады. Осы орайда «өмірді  сақтандыру» саласына қоса адамның  өмірі мен денсаулығына тікелей  қатысы бар «жалпы сақтандыру» саласы бойынша екі сыныпты (жазатайым  жағдайлардан сақтандыру, ауыру жағдайларынан  сақтандыру) біріктіріп жүзеге асыруға  жол берілгенін ескеру қажет, «Сақтандыру  қызметі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 7-бабының 1-2, 2-1, 2-2, 3 және 4-тармақтарында  өмірді сақтандырудың, аннуитеттік  сақтандырудың, өмірде белгілі бір  оқиғаның басталуын сақтандырудың, сақтанушының сақтандырушының инвестиииялық  кірісіне қатысуына орай өмірді сақтандырудың, жазатайым жағдайлардан сақтандырудын, ауыру жағдайынан сақтандырудың  мәні-мазмұны сипатталған.

Ерікті сақтандыру нысанында жүзеге асырылатын өмірді сақтандыру сыныбы сақтаңдырылушы (сақтандырылған) қайтыс болған немесе ол сақтандыру мерзімі  аяқталғанға дейін не сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін  өмір сүрген жағдайда сақтандыру тәлемін  төлеуді нысаналайтын сақтандыры-латын  адамның (жеке тұлғаның) жеке басына қатысты  сақтандыру түрлерінің жиынтығын білдіреді. Бұл ретте өмірді сақтандыру затына сақтандырылған тұлғаның (адамның) өмірі, сондай-ақ. сақтандыру жағдайлары басталған  кезде өмір сүрудің белгілі бір  деңгейін кепілдендіретін кірістер жатады. Өмірді ерікті сақтандыру тараптардың  ерікықтиярына орай жүзеге асырылатын сақтандыру түрі (өнімі) болып табылады.

Өмірді сақтандыру объектілері ретінде сақтандырылған тұлғаның (адамның) өміріне, қайтыс болуына  байланысты және өзінің (не пайда алушының) тиісті сақтандыру жағдайы басталған  кезде белгілі бір кірісті  алуын нысаналайтын мүліктік мүдделері  көрініс табады. Өмірді сақтандыру жекелей не ұжымдық нысанда жұргізілуі ықтимал. Бұл орайда аталмыш сақтандыруға баланысты экономикалық. қызығушылықты (мүдделендіруді) туындату аса маңызды  рөл атқарады.

Өмірді сақтандыру субъектілері сақтандырушы, сақтанушы, сақтандырылушы (сақтандырылған) және пайда алушы болып табылады. Өмірді сақтандыру сақтандырушы әзірлеген  сақтандыру ережелеріне сай жүзеге асырылады. Өмірді сақтандыру шарты  сақтандырушының сақтанушыға сақтандыру полисін беруі жолымен жазбаша  нысанда жасасылады. Өмірді сақтандыру полисі, әдетте, шедулярлық. нысанда  болады әрі мынадай: 1. Басты бөлігі (сақтандыру компаниясының атауы, оның бас ұйымының адресі, телефондары, банктік  реквизиттері көрсетіледі). 2. Кіріспе  бөлігі (клиенттің өтініші негізінде  тараптар арасында жасасылатын сақтандыру шартының нақтылы типі жөнінде айтылады). 3. Жалпы шарттылықтары (мән жайлары) (сақтандырылатын тәуекелдерді, берілген кепілдендіру типін және тараптардың  өзара міндеттемелерін айқындайды). 4. Шедула (полистің жекелей бөлігі, өз кезегінде 7 бөлімшеден тұрады). 4.1. Полистін нөмірі. 4.2. Клиент жөніндегі ақпарат. 4.3. Сақтандыру сомасы. 4.4. Басталуына байланысты сақтандыру төлемінің сомасы төленуге тиіс сақтандыру жағдайларын айқындау немесе атап көрсету. 4.5. Сақтандыру сыйлықақысы (мөлшері, төлеу нысаны, төлеу тәртібі). 4.6. Сақтандыру шартының қолданыста болуының басталуы және аяқталуы датасы. 4.7. Арнайы қосымшалар (опциондар). 5. Айрықша мән-жайлар. 5.1. Кепілдендіруден шығарып тастау (шарт қолданысты болған бірінші жылы жүрек – қан тамыры ауруларынан  қайтыс болу; шарттың алғашқы екі  жыл ішінде қолданыста болуы кезіндегі  озіне-өзі қол жұмсау нәтижесінде  мерт болу; жұмыстан бос уақытта  демалыстың қатерлі нысандарымен айналысу нәтижесіндс қайтыс болу жәйттері). 5.2. Полисті редукциялау (полисті  сатып алу құнын айқындау, сақтанушының бұдан былай сақтандыру сыйлықақысын төлеу мүмкіндігінен айрылуына  орай сақтандыру сомасын азайту, өмірді сақтандыру полисі негізінде қарыздық жәйттер) мән-жайлары. 5.3. Сыйлықақыны  төлеу мерзіміне байланысты рұқсат беру. 6. Сақтандыру төлемін төлеу  шарттылыктары. 6.1. Сақтандыру жағдайының орын алғанын дәлелдеу. 6.2. Сақтандырылған адамның денесін ұқсастыру. 6.3. Жасын  дәлелдеу. 6.4. Полисті табыс ету. 6.5. Сыйлықақыны төлеу мән-жайларын орындау. 7. Шартты мерзімінен бұрын  бұзу мән-жайлары. 8. Шарттың юрисдикциясы (құзыры). 9. Тараптар қойған қолдар тәрізді  реквизиттерімен ерекшеленеді.

Сонымен, өмірді сақтандыру тәуекелді сипатта көрініс  табатын, сақтандыру объектісі сақтандырылатын  адамның өмірі болып табылатын  сақтандыру түріне жатады.

«Өмірді сақтандыру»  саласындағы сақтандырудың бір  түрі болып табылатын аннуитеттік  сақтандыру сақтандырылушы белгілі  бір жаска жеткен, (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты) еңбек ету қабілетін жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағ-дайларда немесе сақтандырылушының жекелей табыстарының кемуіне не одан айырылуына әкеп соққан өзге де жағдайларда шартта белгіленген мерзім ішінде немесе өмір бойы кезең-кезеңімен зейнетақы не рента түрінде сақтандыру төлемаерін жүзеге асыру нысаналанатын жинақтаушы сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып есептеледі. Бұл ретте жинақтаушы сақтандыру шартында белгіленген кезең тәмәмдалғанда не сақтандыру жағдайы басталғанда қайсысынық бұрын орын алуына орай сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейді [14,27].

Жинақтаушы сақтаңдыру апарты тек сақтандырылушы тұлғаның жеке басына байланысты жасасылуы ықтимал. Сақтандырушыны шартта белгіленген  мерзім ішінде пайда алушының пайдасына  мерзімді төлемдер түрінде сақтандыру төлемін жүзеге асыруға міндеттейтін аннуитеттік сақтандыру шарты жинақтау-шы сақтандыру шарттарының. қатарына жатады. Аннуитеттік сақтандыру сақтанушының не сақтандырылған тұлғаның көзделген  белгілі бір жасқа жетуіне  не сақтандыру шартында белгіленген  мерзімге жетуіне орай сақтандырушының  сақтанушыға (сақтандырылғанга) қатысты  сактандыру қорғауын (қамсыздандыруын) қамтамасыз ету мақсатында тиісті мөлшердегі сақтандыру төлсмдерін әр ай сайын (тоқсан сайын, жыл сайын да) жүзеге асыру  жөніндегі міндеттемелеріне байланысты болады. Аннуитеттік сақтандыру барысында  сақтанушы сақтандырушыға тиесілі (келісілген) сақтандыру сыйлықақысын бір уақытта әрі толық көлемде  немесе шартта белгіленген мерзім ішінде бөліп-бөліп төлеуге ат салысады. Осындай біруақытта төленетін сақтандыру сыйлықақысының сомасы не бөліп-бөліп  жүзеге асырылатын сақтандыру жарнасының сомасы сақтандыру сомасынан аз болады. Өйткені сақтандыру компаниясының  қарамағындағы сақтанлыру сомасының  қаражаттары қосымша кіріс алу  мақсатында инвестияланады. Осыған бай-ланысты  сақтандыру тарифі инвестияланған қаражаттардан  түскен кірістер шамасына азайтылады. Сақтандырылған тұлға сақтандыру компаниясы пайдаланып жатқан сақтандыру сомасынан  ұдайы төлемдер нысанындағы рентаны  алып отырады.

Аннуитеттік сақтандыру өзінін мәні-маңызы бойынша зейнетақылық сақтандыруға жақындайды. Себебі ол өзінің еңбегімен бұрынғыдай табыс таба алмайтын зейнеткерлк жастағы сақтандырылған тұлғаның кірістерін ұлғайту үшін пайдаланылады. Бұл ретте ренталық төлемдер қосымша  зейнетақы рөлін атқарады. Аннуитеттік  сақтандыруға қатысатын әрі осы  орайда сақтандыру шартын жасасқан барлықазаматтар белсенді еңбек ету кезеңінде тапқан табыстарының белгілі бөлігін сақтанлыру компаниясының қарамағына береді. Мұндай сақтанлыру жинақтаүшы сипатта көрініс табады. Олар (төленген қаражаттар) сақтанушының жекелей шоты бойынша есепке алынады. Жинақ-талған осындай сомаға дисконтталған табыс, былайша айтқанда салынған сомаға есептелетін кепілдендірілген процент қосылады.

Аннуитеттік шарттағы сақтандыру сомасы аталмыш шартта белгіленген  кезеңділікпен (ай сайын, тоқсан сайын  немесе жыл сайын) сақтандырушының  сақтанушыға (сақтандырылған адамға) төлеуге  тиіс аннуитеттің. сомасы болып табылады. Аннуитеттік сақтандыру жекелей  және ұжымдық нысанда жүзеге асырылады. Аннуитеттік сақтаңдыру шартында сақтанушының сақтандыру жарналарын төлеуі жөніндегі  әр түрлі мән-жайлардың орын алуы ықтимал. Осыған орай аталған шарттық  қолданыста болу мерзімі бойынша  сақтандыру жарналарын төлеу кезеңін (он жыл және одан әрі), күту кезеңін  сондай-ақ, аннуитеггерді төлеу кезеңін  атап көрсетуге болады.

Баяндалған осындай  жағдаяттарға қоса Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 826-1 және 826-2-баптарындағы ережелерді қарастырып өтелік. Аталған  Кодекстің 826-1-бабына орай сақтандыру жарнасын (бірінші жарнадан басқасын) жинақтаушы сақтандыру шартында белгіленген  мерзімде алмаған сақтандырушы тиісті сақтандыру жарнасын төлеу қажеттілігі  жөнінде сақтанушыны хабардар етуге  міндетті. Осы хабарламада сақтандыру жарнасын төлейтін кезең (сақтандыру сыйлықақысын төлеу мерзімін ұзарту кезеңі), сақтандыру жарнасын төлеу мерзімін өткізіп  алғаны үшін есеппұлдың мөлшері, сақтандырушының  сақтандыру сыйлықақысының мерзімін ұзарту кезеңі ішінде сақтандыру жарнасы уақтылы  төленбеген жағдайда шарттың қолданылуын  біржақты тәртіппен тоқтату құқығы көрсетілуге тиіс. Бұл орайда сақтандыру сыйлықақысының мерзімін ұзарту кезеңі отыз күнтізбелік күннен кем болмауға тиіс. Жинақтаушы сақтандыру шарты  бойынша сақтандыру сыйлықақысының төлену мерзімін ұзарту кезеңінде сақтандыру жағдайы басталса сақтандырушы берешек  соманы ұстап қалып, сақтандыру төлемін  жүзеге асыруға міндетті.

Сонымен қатар, осы  Кодекстің 826-2-бабына сәйкес: «Егер  жинақтаушы сақтандыру шартының қолданылуы сақтанушының сақтандыру жарнасын төлемеуі негізіндегі тоқтатыла тұрса  немссе тоқтатылса, сақтанушы: 1) жинақтаушы сақтандыру шартының қолданылуы тоқтатылған  кезде алынған сатып алу сомасын; 2) мерзімі өтіп кеткен сақтандыру жарналарын; 3) сақ-тандыру жарналарын осы Кодекстің 353-бабында көзделген мөлшерде төлеуші  мерзмін өткізіп алғаны үшін өтемпұлды  төлеген кезде сақтандырушы шарттың  қолданылуын қалпына келтіруге міндетті». Осы баптық 2-тармағы бойынша: «Сақтанушы шарттың қолданылуы тоқтатылған немесе шарт тараптарының өз мінлеттемелсрін орындауын тоқтата тұрған күннен бастап бір жыл ішінде жинақтаушы сақтандыру шартының қолданылуын қалпына келтіруге құқылы». Осындай ережелер төңірегіндегі ескерілуге тиіс манызды жәйт, жинақтаушы сақтандыру шарты осы Кодекстің 841-бабының 1-тармағының 6) тармақшасында көрсетілген жағдай бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылған кезде сақтанушыдан алынған сақтандыру жарналары оған толық көлемде қайтарылуға тиіс.

«Өмірді сақтандыру»  саласынлағы сақтандыру өнімінің жаңа түрі адам өмірінде белгілі бір оқиғаның басталуын сақтандыру болып табылады. Өмірде белгілі бір оқиғаның басталуын  сақтандыру сақтандырылған адамның  өмірінде алдын ала ескерілген оқиға (неке қию, үйлену) немесе баланың (нәрестенің) дуниеге келуі) басталған жағдайда тіркелген (келісімді) сомада сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделінетін жинақтаушы сақтандыру түрлерінің жиынтығын  білдіреді. Қандай болмасын адамның  өмірінде орын алуы ықтимал белгілі  бір (күткен, күтілетін) оқиғаның басталуын, былайша айтқанда балалардың тұрмыс кұруына орай неке қиюға әрі уйлену тойын өткізуге немесе ерлі-зайыпты  не жалғызілікті тұлғалардың өмірінде күтілетін нәрестенің дүниеге келуіне (баланың туылуына) байланысты іс-қимылдары  сақтандыру тиісті ата-аналардың, туған-туысқандардың  не таныс адамдардың (сақтанушылардың) тарапынан жүзеге асырылады, Сақтандырудың  осы түрі сақтандыру жағдайының басталуы сәтіне белгілі бір мөлшердегі қаражаттың сақтаңдырылғанның пайдасына жинақталуын  нысаналайды. Әдетте, аталмыш сақтандыру түрі бойынша сақтандырылғандарды  жазатайым жағдайлардан сақтаңдыру да көзделінеді.

Өмірде белгілі  бір оқиғаның басталуын сақтандыру бойынша сақтандыру сомасының мөлшері  сақтандыру шартын жасасушы тараптардың  келісімі негізінде белгіленеді. Ал төленуге жататын сақтандыру сыйлықақысының мөлшері сақтанушы мен сақтандырылушының  жасына, сақтандыру сомасына, сақтандыру мерзіміне және шарттын басқа  да елеулі мән-жайларына байланысты айқындалады [15,30]. Сақтандырудың осы  түрі бойынша сақтандыру жағдайлары ретінде: сақтандырылған баланың сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру мерзімі  аяқталғанға дейін өмір сүруі; сақтандырылған баланың неке қиюы (үйленуі, тұрмыс құруы); күткен (күтілетін) оқиғаның орын алуы – баланың (нәрестенің) жарық  дүниеге келуі (туылуы) есептелінеді. Бұл орайда сақтандырылған тұлғаға  сақтандыру шартында көзделген сақтандыру төлемінің сомасы төленеді. Ал сақтандырылған тұлға қайтыс болған жағдайда сақтандыру шарты тоқтатылып, сақтандыру компаниясына төленген сақтандыру жарналарының сомасы сақтанушыға қайтарылады.

Сақтанушының  сақтандырушының инвестициялық  кірісіне (табысына) қатысуы жолымен өмірді сақтандыру да жинақтаушы сақтандырудың жаңа түріне жатады. Сақтанушының сақтандырушының инвестициялық. кірісіне қатысуы жолымен өмірді сақтандыру инвестициялық қызмет нәтижесінде қосымша сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру не сақтандыру сомасын ұлғайту арқылы сақтандыру ұйымы алатын табысты сақтанушының (сақтандырылушының, пайда алушының) қатысуы талап етіле отырып, сақтандырылушы (сақтандырылған адам) қайтыс болған немесе ол сақтандыру мерзімі аяқталғанға дейін не сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін өмір сүрген жағдайда тіркелген (нақтылы) сомадағы сақтандыру төлемін немесе зейнетақы не рента түріндегі сақтандыру төлемдерін төлеу нысаналанатын жинақтаушы сақтандыру түрлерінің  жиынтығы болып табылады.

Өмірді сақтандырумен  айналысатын сақтандыру ұйымдары осы  сақтандыру түрінің ұзақ, мерзімді сипатын ескере отырып сақтанушыларды өздері алатын пайдаға (кіріске) қатысуға тартады. Осыған байланысты ашып көрсететін маңызды жәйт, сақтандыру ұйымы өзінің активі мен пассивіне жыл сайын  бағалау жүргізуі барысында инвестициялық  қызметінен алынған пайдасының бір  бөлігін сақтандыру шарты бойынша  сақтандыру сомасын ұлғайтуға бағыттайды. Осы қосымша сома бонус деп  аталады әрі ол сақтандыру жағдайы  басталған кезде немесе сақтандыру шартының қолданыста болу мерзімі аяқталған  кезде сақтанушының пайдасына төленуге жатады. Бонустарды есеп-теудің жыл  сайынғы бонустар және тәмамдаушы бонус  сияқты нысандары болады. Кіріске  қатысу аркылы өмірді сақтандыру шарты  бойынша сақтандыру сыйлықақыларының мөлшері жоғары болғанымен, көптеген жағдайларда клиентгердің, мүдделілігін арттыру үшін жыл сайын есептелетін  бонустар жыл сайынғы сақтандыру сыйлықақылары мөлшерін азайту мақсатында пайлаланылады.