Сақтандыру құқығы

 Бүгінде Қазақстан  Республикасының сақтандыру құрылысын  және сақтандыру құқығын қоғам  өмірінің өскелең талаптарына  сай өркениетті, ұтымды, тиімді және  мүлдем жаңаша дамыту процестері  осы құқық саласы ретіндегі  сақтандыру құқығының қайнар  көздерін жетілдіруді нысаналап  отыр.

Сонымен, сақтандыру құқығы Қазақстан Республикасының  құқықтық жүйесіндегі аса маңызды  құқық саласы ретінде өзіндік  дербес құрылымымен ерекшелене отырып сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметіне  байланысты туындайтын қоғамдық қатынастардың  айрықша топтарын, былайша айтқанда сақтандыру қатынастарын реттеуге ат салысады. Сақтандыру қатынастары өздері бағдарланатын (нысаналайтын) объектілеріне  және сақтандыру құқығының тиісті (материалдық  немесе ұйымдастыру) нормаларына орай негізінен алғанда материалдық, сондай-ақ ұлттық сақтандыру рыногы мен  сақтандыру жуйесін құруға байланысты ұйымдастыру сақтандыру қатынастары  болып бөлінеді.

Бұл орайда осындай  сақтандыру қатынастарын реттейтін  сақтандыру құқығының (құқықтық реттеу) әдістерін тандау аталмыш қатынастардың  материалдық (мүліктік) және ұйымдастыру  элементтерінің ұштасуы әрі нақтылы  көрініс табуы дәрежесіне байланысты болады. Осы ретте сақтандыру ісін және сақтандыру қызметін жүзеге асыру  барысында туындайтын әрі сақтандыру құқығы нормаларымен реттелетін кешенді  сипатты (материалдық және ұйымдастыру  мазмұнды) қоғамдық қатынастар сақтандыру құқықтық қатынастары болып табылады.

Өзіне тән заңи және экономикалық белгілерімен былайша  ерекшеленіп, сипатталатын сақтандыру кұкықтық қатынастары:

1. сақтандыру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізі сақтандыру құқығының, сондай-ақ конституциялық, азаматтық, қаржылық және әкімшілік құқығы нормаларымен реттелген экономикалық әрі ұйымдастыру мазмұнды сақтандыру қатынастары болып табылады.
2. сақтандырушының сақтанушы алдындағы азаматтық-кұкықтық және қаржылық-құкықтык сақтандыру міндеттемелерінің көлемін, заңдық әрі шарттық негіздерін айқындайды.
3. азаматтардың, шаруашылық жүргізу субъектілерінің және мемлекеттің еріқықтиярына әрі нысаналанған мүліктік мүдделеріне сай ерікті, сондай-ақ, міндетті сипатта туындайды.
4. мәнін - мазмұнын сақтанушылардың, сақтандырушылардың, уәкілетті мемлекеттік органның, ұлттық сақтандыру рыногы кәсіби қатысушыларының құқықтары мен міндеттері, сақтандырылған тұлғаның (азаматтық не занды тұлғаның), пайда алушының, жәбірленушінің, құкықтары білдіреді.

5) материалдық және ұйымдастыру сипатты сақтандыру қатынастарының құқықтық нысаны ретінде көрініс табады.

6. сақтанушының сақтандырушыға төлеген сақтандыру сыйлық ақылары (не жарналары) есебінен арнаулы сақтандыру қорын (оған қоса сақтандыру резервтерін) қалыптастыруға, сондай-ақ сақтандыру жағдайы орын алған кезде сақтандырушының сақтанушыны (сақтандыру төлемдерін төлеуі, етеуі арқылы) сақтандыру қорғауымен қамтамасыз етуіне орай материалдық мәнімен ерекшеленеді.
7. мемлекет тарапынан қорғау функциясының жүзеге асырылуы және қорғау құкықтық нормаларынын қолданылуы мән-жайларына орай құқықтық қорғаудың бір түріне жататын сақтандыру қорғауының тиісінше әрі толығымен іске асырылуын тікелей қамтамасыз етеді.
8. сақтандыру шартында нысаналанатын сақтандыру мақсатына қол жеткізуге – сақтанушыны ыктимал залалдан сақтандырумен қамсыздандыруға ат салысады.
9. субъектілеріне ерікті және міндетті сақтандыру шарттарын жасасқан сақтанушы мен сақтандырушы жатады.

10) негізгі ауқымындағы  сақтандыру міндеттемелерінің мән-жайлары  тараптардың (сақтанушы мен сақтандырушының)  ортақ келісімге келуіне байланысты  қалыптастырыл атындықтан шарттық  қатынастар болып табылады.

11) тиісті заңнамалық  актілерге, ерікті немесе міндетті  сақтандыру шарттарына, ықтимал  сақтандыру жағдайының орын алуына, сақтандыру төлемінің (өтеуінің) жузеге асырылуына байланысты  туындайды, өзгертіледі не тоқтатылады.

Сөйтіп, сақтандыру институтының болмысы сақтанушылардың  сақтандыруға деген материалдық  қызығушылығын туындататын сақтандыру мүддесіне байланысты болғандықтан ол сақтандыру құқықтық қатынасындағы  сақтанушынын (заңды немесе жеке тұлғаның) нақтылы мүліктік мүдделерін білдіреді. Осы орайда сақтандыру құқықтық қатынасының  мән-жайы аза-маттық-құқықтық және қаржылық-құкықтық сипатты сақтандыру міндеттемелері бойынша сақтандырушының ықтимал  сақтандыру тәуекеліне сәйкес зиянды салдарлы сақтандыру жағдайы басталған  кезде сақтанушының сақтандыру мүддесін оған сақтандыру өтеуі (телемі) немесе сақтандыру қамсыздандыруы сомасын  төлеу жолымен іске асыруы барысында  айқындалады.

1.3 Сақтандыру  заңнамасы және сақтандыруға  қатысы бар өзге де заңнамалық  актілер

Сақтандыру заңнамасы  және сақтандыруға қатысы бар өзге де заңнамалық актілер сақтандыру ісі  мен сақтандыру қызметі аясында  туындайтын қоғамдық қатынастарды реттеуге ат салысатын нормативтік құқықтық актілер, былайша айтқанда Қазақстан  Республикасының Зандары болып  табылады. Бұл жерде сақтандыру заңнамасы  тек сақтандыру саласын және сақтандыру қатынастарын тікелей әрі жан-жақты  реттеу мақсатында қабылданған сақтандыру туралы арнайы зандардың жүйесін  білдіреді. Сақтандыруға қатысы бар  заңнамалық актілерге Қазақстан  Республикасынын басқа құкық  салалары ауқымындағы қоғамдық қатынастарды регламенггеуге әрі реттеуге арналғанымен құрамында сақтандыру құқығының  нормалары (кездесетін) бар кодекстер, заңдар жатады.

Алайда, «заңнама»  ұғымының, заң жүзінде нақтылы  ашып көрсетілмеуі айтарлықтай проблема туындатып отыр. Мәселен, «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан  Республикасы Заңының 1-бабы 2) тармақшасында  «зандар – белгіленген тәртіппен  қабылданған нормативтік-құқықтық актілердің жиынтығы», ал 1) тармақшасында  «нормативтік құқықтық акт – референдумда қабылданған не уәкілетті орган  немесе мемлекеттің лауазымды тұлғасы  қабылдаған, құкықтық нормаларды белгілейтін, олардың қолданылауын өзгертетін, тоқтататын немесе тоқтата тұратын белгіленген  нысандағы жазбаша ресми құжат» деген айқындама берілген. Демек, бұл ретте заңнама кодекстерден, заңдардан, лауазыды тұлғалардын –  министрлер мен орталық мемлекеттік  органдар басшыларының, ҚР Үкіметінің, Қазақстан Ұлттык Банкінің және т.б. органдардың нормативтік қаулыларынан, нормативтік құқықтық. бұйрықтарынан, нормативтік құқықтық қаулыларынан б.а. заңға тәуелді нормативтік  құқықтық актілерден де тұрады деп  айтуға болады.

Осы орайда қаржыгерлер  мен заңгерлер ескеруге тиіс маңызды  жәйт, бүгінде көптеген заңтанушы  ғалымдар мен практик мамандар «заңнама»  терминалдық мағынасын заңдардын  және оларға сәйкес қабылданған (қазіргі  кезде «заңға тәуелді» деп аталған) нормативтік құқықтық актілердін жиынтығы деп түсіндіреді. Осындай көзқарастың  бұрыс екендігін, біздің ойымызша, бірнеше  тұрғыдан дәлелдеуге болады. Біріншіден, «заңнама» термині қолданылмай  тұрып қандай болмасын заңнын орысша мәтінінде «законодательство» деп  аталған жерінде «заңдар» деген  сөзді қолданатынбыз (мәселен, гражданское  законодательство – азаматтық заңдар, финансовое законодательство – қаржылық заңдар, налоговое законодательство – салықтық заңдар). Екіншіден, мемлекетгегі бірден-бір заң шығарушы орган (законодательный орган) Қазақстан Республикасының, Парламенті болып табылатындықтан әрі қандай болмасын заңнамалық акті бірінші кезекте Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделетіндіктен заңи күші мен иерархиясына қарай заң өзіне сәйкес қабылданған (подзаконные) нормативтік құқықтық актілермен бір қатарда тұра алмайды. Бұл орайда заңнама тек салалық кодекстерді және зандарды, былайша айтқанда салалық заңнамалық, актілерде ғана қамтуға тиіс. Үшіншіден, заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер ағымдағы (қолданыстағы) зандардың негізінде әрі олардың атқарылуын нысаналап шығарылатын нормативтік құқықтар актілер болғандықтан заңнамалық актілер (бұл ретте заңдар) қатарына жатқызылмайды. Сондықтан «заңдама» құрамында заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер көрініс таппайды. Төртіншіден, сақтандыру заңдары мен заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер сақтандыру кұкығының сыртқы нысаның (қай-нар көздерін, негіздерін) қалыптастыратындықтан, осындай мән-жайды сақтандыру заңнамасымен шатастыруға болмайды [10,17].

Сонымен, сақтандыру заңнамасы Қазақстан Республикасының  Конституциясына негізделген сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасы арнайы зандарының жүйесінен құралады. Бүгінгі таңда  Қазақстан Республикасының сақтандыру заңнамасы сақтандыру қызметін ұйым-дастыру, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының  қызмет бағытын, құқықтык мәртебесін, органдарын айқындау, мемлекеттің, азаматтардың және шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделерін қаржылық, әлеуметтік және өзге тәуекелдерден қорғаудың тиімді тетігі, сондай-ақ. ұзақ мерзімді ішкі инвестициялардың сенімді көзі –  сақтандырудың рөлін нығайтуға  бағытталған ұлттық, сақтандыру индустриясын тиісінше дамытудың құқықтық, экономикалық және ұйымдастыру негіздерін ұтымды қалыптастыру, сақтандыру рыногына жаңа сақтандыру өнімдері мен технологияларды  енгізу, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қызметтер көрсетуі (сақтандыру өнімдерін сатуы) сапасын  жақсарту, сақтандыру рыногының субъектілері мен кәсіби қатысушыларын қадағалау  тиімділігін арттыру мән-жайларын регламенттейтін әрі осы орайда туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін, сақтандырудың салалары мен түрлерінің нормативтік құқықтық базасын қалып-тастыратын сақтандыру заңнамалық актілерінің, былайша  айтқанда сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі туралы заңдардың жиынтығынан  тұрады.

1.4 Сақтандыруды  жүзеге асыру негізгі сақтандыру  шарттары

Сақтандыру сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының уәкілетті  мемлекеттік органның лицензиясы негізінде  әрі сақтандыру шартын жасасу жолымен  сақтандыру жағдайы орын алған кезде  сақтанушы жеке немесе заңды тұлғаның мүліктік мүдделерін сақтандыру қорғауымен қамтамасыз етуіне (сақтандыру төлемін  төлеуіне), былайша айтқанда сақтандыру рыногының экономикалық негізін  кұрайтын сақтандыру өнімдері рыногында  сақтандыру шартын жасасу арқылы сақтанушыға (тұтынушыға) сақтандыру қызметтерін  көрсетуіне байланысты кешенді сипатты  қоғамдық. қатынастарды білдіреді. Бұл  ретте бірден байқалатын жағдаят, қандай болмасын сақтандыру өнімін сатуға байланысты сақтандыру қызметтерін көрсету, былайша  айтқанда сақтандыру тек сақтандыру шартының негізінде жүзеге асырылады. Осы орайда Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 803-бабына назар  аударсақ, онда «1. Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе шартта белгіленген сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді. 2. Сақтандыру сақтандыру шарты негізінде жүзеге асырылады» деп көрсетілген [11,211].

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің, аталған бабының  ережелерін былайша түйіндеуге болады: сақтандыру шарты тек қос тараптың — сақтанушы мен сақтандырушының  арасында көбінесе пайда алушының не үшінші тұлғаның пайдасына жасасылған келісім ретінде көрініс табады; сақтандыру шарты нақтылы сақтандыру түрі бойынша сақтандыру міндеттемесінің  туындауын негіздейді; сақтандыру шартының негізінде сақтандыру қорғауы қамтамасыз етіледі; сақтандырудың қандай болмасын түрі (сақтандыру өнімі) сақтандыру шартының негізінде жүзеге асырылады.

Демек, сақтандыру рыногындағы сақтандыру салалары бойынша  сақтандыру өнімдерін сатуға орай сақтандыру қызметтерін көрсету негізіндегі  сақтандыру шарты осы ауқымда  туындайтын қоғамдық қатынастарды нақтылы  – жекелей реттейтін құқықтық. құрал болып табылады. Сонымен  қатар, ол заңи факті ретінде сақтандыру міндеттемесін туындатады. Сақтандыру шарты қос тарапты, тараптардың  келісіміне қарай консенсуалды, сақтандыру корғауын нысаналауына орай сақтандыру сыйлықақысының және сақтандыру төлемінің  төленуіне байланысты ақылы, сондай-ақ сақтандыру сыйлық ақысы мен сақтандыру төлемінің ақша түрінде жүзеге асырылуына қарай ақшалай шарт сипатында  ерекшеленеді.

Сақтандыру шартын жасасу мақсатында сақтанушы (жеке немесе заңды тұлға) өзіне белгілі мәнжайларды  және сақтандырылуға тиіс мүдделерін көрсете отырып сақтандырушыға жазбаша  нысандағы өтінішін табыс етеді. Бұл ретте сактандырушының міндетіне  сақтанушыны сақтандыру ережелерімен таныстыру, сақтанушының сақтандыру шартын жасасу жөніндегі тілегін білдіретін өтінішін қабылдап алу және тараптар (өздері) келіскен мерзім ішінде сақтандыру шартын жасасуға болатындығы немесе болмайтындығы жөнінде шешім  қабылдау жатады. Осы орайда сақтандырушы белгіленген нысандағы сақтандыруға алу туралы өтінішті сақтанушыға  оның толтыруы үшін ұсынуы ықтимал. Сақтанушы  жасасылатын шарт бойынша сақтандырушыға сақтандыру жағдайының орын алуы ықтималдығын әрі оның салдарынан келтірілетін ықтимал  залалдар мөлшерін айқындауға мүмкіндік  беретін барлық жағдаяттар, олардың  ішінде, әсіресе, елеулі маңызы бар  мән-жайлар және осы сақтандыру түріне орай жасасылған басқа да сақтандыру шарттары жөніндегі мәліметтерді табыс етуге міндетті.

Қос тарап сақтандырудың  барлық. мән-жайлары бойынша ортақ  келісімге қол жеткізген (келген) жағдайда сақтандыру шартын жасасу туралы шешім қабылданады. Бұл ретте  сақтанушы мен сақтандырушы тиісті заңнамалық не өзге де нормативтік  кұкықтық актілерде аса елеулі мән-жайлар (шарттылықтар) ретінде танылатын  жағдаяттар бойынша келісімге келуді нысаналайды. Осыған байланысты айта кететін  жәйт, өкінішке орай Қазақстан Республикасының  сақтандыру заңнамасында аса елеулі мән-жайлар тізілімі берілмеген. Тек  Қазақстан Республикасы Азаматтық  кодексінің 832-бабының 1-тармағының 2-абзацында  «Қандай болғанда да сақтандырушы әзірлеген  сақ-тандыру ережелерінде немесе шарт жасасу кезеңінде сақтанушыға жіберілген сақтандырушының жазбаша сауалына нақты айтылған мән-жайлар елеулі деп  танылады» деген ереже көрініс  тапқан.