Сақтандыру құқығы

31. Заемдарды ерікті сақтандыруға;
32. Ипотеканы ерікті сақтандыруға,
33. Кепілдіктер мен кепілгерліктерді ерікті сақтандыруға;
34. Басқа да қаржылық шығындардан ерікті сақтандыруға;
35. Соттағы шығыстардан ерікті сақтандыруға;
36. Өзара ерікті сақтандыруға;
37. Міндетті әлеуметтік сақтандыруға;
38. Міндетті экологиялық сақтандыруға;
39. Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыруға;
40. Жекеше нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруға;

41. Қызметкерінің еңбек (қызметтік) міндеттерін атқаруы кезінде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтык-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруға;

42. Туроператордың және турагенттің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруға;
43. Көлік кұралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруға;
44. Тасымаддаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетгі сақтандыруға;
45. Аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруға;
46. Қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен байланысты объектілер иелерінін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруға;
47. Судьяларды және олардың мүлкін мемлекеттік міндетті сақтандыруға байланысты материалдық сипатты объективті сақтандыру қатынастары сақтандыру құкығының реттеуші әлеуетімен камтылады.

Сонымен, сақтандыру құкығы Қазақстан Республикасындағы  сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметін, ұлтгық сақтандыру рыногын және сақтандыру жүйесін ұйымдастыру, сондай-ақ оларды бүгінгі мемлекетгік саясат басымдықтарына және халықаралық сақтандыру стандарттары ережелеріне сай дамыту, өмірді және мүліктік сақтандырудың жаңа түрлерін, аннуитеттік, міндетті және ерікті, оның ішінде мемлекеттің каблдауы мен  міндетті сақтандыруды жүзеге асыру, мақсатты сақтандыру қорларын кұру, мемлекеттік  және жекеше (жеке меншік) сақтандыру резервтерін  қалыптастыру және олардың қаражаттарын сақтандыру жағдайларының орын алуына байланысты сақтандыру қорғаумен қамтылуға  тиіс нақтылы тұлғалар (сақтанушылар) және аумақтар бойынша бөлу, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының, сақтандыру рыногы субъектілері мен өзге де қатысушыларының  қызметін мемлекеттік кадағалау  және реттеу барысында туындайтын кешенді  сипатты қоғамдық қатынастарды реттейтін  құқықтық нормалардың жиынтығы болып  табылады [8,52].

Осы айтқанымызды кысқаша түйіндегенде сақтандыру құқығы елдің сақтандыру кұрылысын қалыптастыру, оның ауқымындағы сақтандыру ісі  мен сақтандыру қызметін ұйымдастыру, сақтандыру (қайта сақтандыру) компанияларының  ұлттық сақтандыру рыногында ерікті және міндетті нысандағы сақтандыру қызметтерін көрсетуі, сондай-ақ сақтандыру резервтерін кұру және бөлу, сақтандыру рыногы мен сақтандыру ұйымдарын  мемлекеттік реттеу әрі қадағалау  барысында туындайтын кешенді сипатты  қоғамдык қатынастарды реттейтін құқық  саласы ретінде көрініс табады.

Сақтандыру құқығы өзі құрған арнайы сақтандыру құқықтық реттеу режимімен қамту арқылы ұйымдастыру  және материалдық сақтандыру қатынастарына  реттеуші ықпалын тигізеді. Осы орайда сақтандыру құқығы өзінің пәнін құрайтын қоғамдық қатынастарды, былайша айтқанда олардың қатысушыларының мінез-құлықтары  мен іс-қимылдарын реттеу мақсатында белгілі бір құқықтық тәсілдер мен  амалдардың жиынтығын пайдаланады. Осындай құқықтық реттеу әдістері өздері қамтитын аукымдағы қоғамдық қатынастардың  ерекшеліктері мен қалыптасу, даму сипатына және өзге де мән-жайларына  қарай сақтандыру құқығының реттеуші әлеуетінің басымдықтарын айқындай түседі.

Көп жағдайларда  сақтандыру құқығын құқық саласы ретінде айқындаудың (қосымша) критериі рөлін атқаратын құқықтық реттеу әдістері рұқсат беру, тыйым салу, міндет жүктеу (міндеттеу) және тану әдістері арқылы көрініс табады. Құқықтық реттеу әдістері сақтандыру құқығы құзырындағы  қандай бол-масын реттеудің заңи режимінің мәнін-мағынасын және күшін білдіреді. Қоғам мен мемлекеттің, сондай-ақ азаматтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің сақтандыру құқығы ауқымындағы мүліктік әрі өзге де мүдделеріне тән ерекшеліктері құқықтық реттеу тәсілдерін, құралдарын және амалдарын мұқияттандауға ыкпал етеді. Бұл ретте айта кететін маңызды жәйт, сақтандыру құқығының құқықтық реттеу әдістері оны құқтық саласы ретінде сипаттай отырып, оның тиісті құқықтық реттеу пәнінің (қоғамдық қатынастардың) ерекше белгілерін (мәселен, кешенді сипатын) ашып көрсетеді. Демек, қоғамдық қатынастардың осындай кешенді мәні-мазмұнына орай бірнеше сақтандыру  құқықтық реттеу әдістерін пайдалануға болады.

Сонымен, сақтандыру құқығында, негізінен алғанда, мынадай  құқықтық реттеу әдістері: императивтік (әмірлі) – мемлекеттік биліктік кұкыктық реттеу әдісі және диспозитивтік (келісімді) – шарттык құқықтық реттеу әдісі пайдаланылады. Қазақстан  Республикасының ұлттық сақтандыру рыногы ауқымында заң жүзінде  және лицензиялар негізінде жол  берілген кәсіпкерлік (экономикалық) кызметтің  бір түрі сақтандыруды сақтанушы  мен сақтандырушы арасында жасасылған ерікті сақтандыру шартына орай жүзеге асыру барысында туындайтын қоғамдык қатынастарды реттейтін басты әрі  бірден-бір кұқықтық реттеу әдісі  диспозитивтік әдіс болып табылады. Мәселен, «Сақтандыру қызметі туралы»  Қазақстан Республикасы Заңының 6-бабынын 2-тармағы мен 3-тармағына сәйкес «өмірді сақтандыру» және «жалпы сақтандыру» салалары бойынша сақтандыру түрлері ерікті нысанда жүзеге асыруды  көздейтіндіктен осы салада қалыптасып, дамитын қоғамдық қатынастар тек  диспозитивтік құқықтық реттеу әдісімен қамтылады.

Ал «мемлекеттік-биліктік»  әрі әмірлі императивтік құқықтық реттеу әдісі, негізінен, ұлттық сақтандыру рыногы ауқымындағы сақтандыру ісі мен  сақтандыру кызметін ұйымдастыру, мемлекеттік  әлеуметтік сақтандыру қорын құру, сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорын құру, міндетті сақтандыру түрлерін, оның ішінде мемлекеттік міндетті сақтандыру түрлерін жүзеге асыру, өсімдік шаруашылығын міндетті сақтандыруды мемлекеттік  қолдауға байланысты «Ауыл шаруашылығын қаржылык қолдау коры» АҚ жұмыс істеуі, сондайақ сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының және сақтандыру рыногы кәсіби қатысушыларының қызметін инспекциялау, мемлекеттік реттеу және қадағалау  кезінде олардың субъектілері үшін міндетті мінез-құлық және іс-қимыл  ережелерін белгілеу барысында туындайтын қоғамдык қатынастарды реттейді.

Осындай құқықтық реттеу әдістерінің құрамында көрініс  табатын әрі ұдайы іске асырылатын рұқсат беру, тыйым салу, міндеттеу  және тану әдістері жөнінде мынадай  жағдаяттарды атап өтуге болады. Мәселен, «Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін  атқарған кезде оның өмірі мен  денсаулығына зиян келтір-гені үшін жұмыс  берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін  міндетті сақтандыру туралы» Қазақстан  Республикасының Заңы жұмыс берушілердің өз қызметін жүзеге асыруына байланысты олардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін  ерікті нысанда косымша сақтандыру жөніндегі құқығын шектемейді, шаруашылық және өзге де қызметтің экологиялық  қауіпті түрлерін жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалардың азаматтық-құқықтық, жауапкершілігі міндетті экологиялық  сақтандырылуға жатады; иесінде көлік  құралдары иелерінің жауапкершілігін  міндетті сақтандыру шарты болмаған жағдай-да көлік кұралын пайдалануға  жол берілмейді; сақтандыру жағдайы  сақтанушы үшінші тұлғалардың зиянды өтеу жөніндегі талаптарын негізді  деп таныған күні басталған болып  есептеледі.

Сөйтіп, сақтандыру салалары бойынша мүдделердің сақтандыру қорғауымен қамтылуы ауқымындағы әділдіктің әрі тараптар теңдігінің көрінісі диспозитивтік  әдістің кеңінен пайдаланылуымен  қатар, бүгінгі танда нарықтық даму, қоғамдық өмір және әлеуметтік мемлекет талаптарына сай императивтік (әмірлі) әдістің де жиі қолданылуы егеменді Қазақстанның өркениетті демократиялық  ел ретінде дамуының айтарлықтай  қарқынын көрсетіп отыр. Осы орайда ескеруге түратын маңызды жәйт, «нарықтық  қатынастарда мүмкіндігінше сирек  қолданылуға тиіс» деген қағида-пікірлерге қарамастан императивтік құқықтық реттеу әдісі қоғамдық, қатынастардағы қоғамның, мемлекеттің, азаматтардың және ұйымдардың өзара мүдделерін тануға, сондай-ақ мемлекеттік әкімшілендіру органдары  мен азаматтардың және занды тұлғалардың  сақтандыру саласындағы ынтымақтастығын  ұйымдастыруға орасан зор септігін тигізеді.

Сақтандыру құкығының. жүйесі оның. ұлттық, сақтандыру рыногында  сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметін ұйымдастыруға және жүзеге асыруға  орай шынайы дамып жатқан кешенді  сипатты коғамдық қатынастарға сай  объективті қалыптасатын (қалыптасқан) ішкі кұрылысын білдіреді. Сақтандыру құқығының ішкі құрылысы (кұрылымы) кұқықтық реттеу мақсаттарының, міндеттерінің, пәнінің, принциптерінің және әдістерінің  ішкі біріңғайлығы негізінде біріктірілген, сондай-ақ нақтылы ірі бөлімшелерде орналастырылған әрі өзара байланыстырылған кешенді мазмұнды құқықтық нормалар жүйесінен тұрады.

Демек, сақтандыру құқығының жүйесі сақтандыру ісі  мен сақтандыру қызметін ұйымдастыру, сақтандыру рыногы инфрақұрылымын дамыту, сақтандыру қызметтерін көрсететін (сақтандыру өнімдерін сататын, өткізетін) және сақтандыру өнімін сатып алатын (тұтынатын) субъектілердің, сондай-ақосы  ауқымдағы кәсіби қатысушылардың құқықтары  мен міндеттерін белгілеу, сақтандыру қызметі аясын мемлекеттік реттеу және кадағалау барысында пайда  болатын әрі шынайы дамып жатқан кешенді сипатты белгілі бір  қоғамдык қатынастарды негіздеу, регламенттеу, реттеу мән-жайларына орай өзара  тығыз байланысқан, өзара тәуелді, біріктірілген және тиісті бөлімдерде орналастырылған сақтандыру құқықтық нормаларының жүйесі, былайша айтқанда сақтандыру құқығының ішкі құрылымы болып табылады.

Сақтандыру құқығының  нормаларын осылайша іштей жүйелендіру  олардың мақсаттарының, міндеттерінің, принциптерінің және функцияларының бірыңғайлығына орай шартталады. Бұл ретте аталмыш  нормалар жалпы принциптерге, мән-жайларға, идеяларға және нақтылы сақтандыру қатынастарының түрлеріне байланысты өте ірі әрі нақтылы бөлімдерде орын алуымен (жиынтықталуымен) ерекшеленеді. Сақтандыру құқығы табиғатының ерекшелігі оның құрылымдық институттарының ерекшеленуіне  ықпалын тигізеді. Сонымен бірге  сақтандыру құқығы институттарының  объективті қалыптасатын біртекті қоғамдык қатынастарды реттеуге бағытталуы сақтандыру құқыктық нормаларының заңды әрі  тиімді қолданылуын, сондай-ақ сақтандыру құқығының реттеуші және қорғаушы функцияларының тиісінше орындалуын қамтамасыз етуге  мүмкіндік береді. Осы орайда нақтылы  институттарды құрайтын сақтандыру құқығының өзара байланысқан  нормалары оның жалпы және ерекше бөлімдерінде топтастырылады.

Осы орайда сақтандыру құқығының қайнар көздері ұлттық сақтандыру рыногы ауқымында жүзеге асырылатын сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметін ұйымдастыру, сақтандыру (қайта  сақтандыру) ұйымдарының сақтандыру қызметтерін көрсетуі, ерікті және міндетті сақтандыру, қайта сақтандыру, өзара сақтандыру салаларын қоғам  мен мемлекет, азаматтар мен шаруашылық жүргізуші субъектілер сұраныстарына, мүдделеріне сай дамыту, сондай-ақ сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын  және сақтандыру рыногының кәсіби қатысушыларын  мемлекеттік қадағалау өрі олардың  қызметін реттеу барысында туындайтын кешенді сипатты қоғамдық қатынастарды негіздейтін, толығымен сақтандыру құқығы нормаларынан тұратын не жекелеген  сақтандыру құкығы нормалары бар  нормативтік құкық-тық актілер, былайша айтқанда оның көрінісінің сыртқы нақтылы нысанының жүйесі сипатында ерекшеленеді.

Бұл ретте құқық  саласы ретіндегі сақтандыру құқығын  қалыптастыратын кешенді сипатты  қайнар көздер сақтандыру құқығы нормаларының ресми айқындалған сыртқы нысандарын (сақтандыру құқығының мәні-мазмұнының сырттай нысандарын) білдіреді. Сақтандыру құқығының кайнар көздері Қазақ-стан Республикасының Конституциясынан [9], тікелей сақтандыру заңдарынан, тиісті тарауларында, баптарында, параграфтарында  сақтандыру құқығының нормалары  бар өзге де заңнамалық актілерден, заңға тәуелді нормативтік сақтаңдыру құқықтық актілерінен, оның ішінде Қазақстан  Республикасы Үкіметінің, Қазақстан  Ұлттық Банкінің, Қаржы рыногы мен  қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау  жөніндегі агенттіктің нормативтік  құқықтық актілерінен, халықаралық  құқық нормаларынан және халықаралық  шарттардан тұрады.

Осы орайда сақтандыру құқығының қайнар көздері жүйесінің  иерархиялық кұрылысы мынадай көрініс  табады:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.

2.  Қазақстан  Республикасының Азаматтық кодексі.

3. Қазақстан Республикасының  Әкімшілік құқық бұзушылықтуралы  кодексі.

4. Қазақстан Республикасының  Салық кодексі.

5. Қазақстан Республикасының Орман кодексі.

6. Қазақстан Республикасының «Сақтандыру қызметі турлы» Заңы.

7. Қазақстан Республикасының «Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы» Заңы.

8. Қазақстан Республикасының «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» Заңы.

9. Қазақстан Республикасының «Қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен байланысты объектілер иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы.

10. Қазақстан Республикасының «Міндетті экологиялық сақтандыру туралы» және т.б.

Осындай сақтандыру құқығының қайнар көздері ішінен сақтандыру құкықтық нормаларын конституциялық құқықтық нормаларға негіздей отырып белгілейтін әрі оларды заңи күшіне енгізетін, қазіргі кезде Қазақстан Республикасының кеңістігінде (аумағында), уақыт және тұлғалар бойынша қолданылып жатқан республикалық заңнамалық актілер, олардың ішінде кодекстер мен заңдар ерекшеленуде. Себебі, заңдар сақтандыру кұқықтық нормаларын белгілеудің кеңінен таралған нысаны болып табылады.

Сонымен қатар, жоғарыда көзімізді жеткізгендей сақтандыру құқықтық нормаларын белгілейтін нысандарға Қазақстан Республикасының атқарушы билік органдары мен атқарушы билік жүйесіне кірмейтін уәкілетті мемлекеттік органдардың (мәселен, Қазакстан Ұлттық Банкінің, Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі агентгіктің) сақтандыру қызметі мен сақтандыру жөніндегі заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілері (қаулылары, ережелері, нұсқаулықтары және т.б.) жатады. Бұл орайда уәкілетті мемлекеттік органдардың сақтандыру құқығын кұруға орай, оның нысаны ретінде заңдарды, қаулыларды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді қабылдау жөніндегі тікелей қызметі сақтандыру кұқығының мәнімазмұны көрінісінің сыртқы нысанын қалыптастырумен тығыз байланыста болады. Демек, сақтандыру құқығының сыртқы нысаны (қайнар көздері) сақтандыру құқықтық нормаларын белгілеу тәсілдері ретінде көрініс табады. Сөйтіп, сақтандыру құқығының қайнар көздері ұлттық сақтандыру рыногы ауқымындағы тиісті субъектілердің мінезқұлық әрі ісқимыл ережелерін бекітудің және оларды айқын көрсетудің ресми нысандарын білдіреді.