Сақтандыру құқығы

Мазмұны

 

Кіріспе.............................................................................................................................3

1 Қазақстан Республикасының  сақтандыру құқығының және сақтандыру  құрылысының жалпы сипаттамасы.............................................................................7

1.1 Сақтандыру  ісі, сақтандыру рыногы және  сақтандыру ұйымдары....................7

1.2 Сақтандыру  құқығы құқық саласы ретінде.........................................................25

1.3 Сақтандыру  заңнамасы және сақтандыруға  қатысы бар өзге де заңнамалық  актілер...........................................................................................................................34

1.4 Сақтандыруды  жүзеге асыру негізгі сақтандыру  шарттары..................................35

2 Сақтандыру  құқық саласындағы құқықтық қатынастардың  түрлері..................43

2.1 Өмірді сақтандыру  саласының құқықтық негіздері...........................................43

2.2 Жалпы сақтандыру  саласының құқықтық негіздері..........................................49

2.3 Өзара сақтандырудың  құқықтық негіздері.........................................................57

2.4 Қайта сақтандырудың  құқықтық негіздері.........................................................62

2.5 Сақтандыру  брокері, агенті, актуарий және  аудиторлық ұйым қызметінің құқыктық негіздері.......................................................................................................65

2.6 Сақтандыру  қорын және сақтандыру резервтерн  басқарудың құқықтық негіздері........................................................................................................................73

Қорытынды...................................................................................................................81

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..............................................................................83

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қандай болмасын мемлекет ауқымындағы экономикалық қатынастардың, оның ішінде сақтандыру қатынастарының жан-жақты дамуы арнайы құқықтық реттеушінің, бұл орайда, сақтандыру құқығының болуын объективті түрде шарттайды. Осы сақтандыру құқығының құзырындағы сақтандыру ісі (сақтандыру) азаматтардың, шаруашылық жүргізу субъектілерінің және мемлекеттің мүліктік мүдделерін материалдық қорғау жүйесі ретінде казіргі заманғы қоғамның аса кажетті элементі болып табылады. Бұл ретте сақтандырудың басты мақсатына азаматтардың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің және мемлекеттің мүліктік мүдделерін кенеттен туындайтын, қауіпті әрі залалды, қоғамдық өмірдің материалдық деңгейін күрт төмендетіп жіберетін төтенше табиғи құбылыстар мен техногендік апаттар сипатындағы кездейсоқ сақтандыру жағдайларынан (ықтимал, басталуы әбден мүмкін тәуекелдерден) қорғау жатады. Демек, сақтандыру нысанасындағы негізгі жағдаят ретінде материалдық зиян келтіретін сақтандыру жағдайының басталуын негіздейтін қауіпті әрі залалды ықтимал сақтандыру тәуекелдері және сақтанушының (заңды немесе жеке тұлғаның) заңға қайшы келмейтін мүліктік мүддесіне келтірілген зиянды сақтандырушының ақшалай нысанда өтеу жөніндегі міндеттемесі (сақтандыру қорғауымен қамтамасыз ету мән-жайы) көрініс табады.

Сақтандыру заңнамасы  нормаларына негізделетін сақтандыру қорғауы мемлекеттің қорғау функциясымен әрі қорғау құқықтық нормаларымен тығыз  байланысты болады. Сақтандыру институтының болмысы сақтанушылардың сақтандыруға деген материалдық қызығушылығын  туындататын сақтандыру мүддесіне  байланысты болғандықтан ол сақтандыру құқықтық қатынасындағы сақтанушының (жеке немесе заңды тұлғаның) нақтылы  мүдделерін білдіреді. Сақтандыру мүддесі  бірінші кезекте сақтанушының (сақтандырылған адамның, азаматтың, жеке тұлғаның) конституциялық құқықтары мен бостандықтарына  қатысты айқындалатын мән-жайларды көздейді. Сонымен бірге сақтандыру қорғауымен қамтылатын бірден-бір мүліктік мүдделерге жеке тұлғаларға, олардың  сақтандыру шартында көзделген жасқа  жетуіне не осы шартта көрсетілген  мерзімнің немесе сақтандыру жағдайының басталуына орай сақтандыру ұйымы төлейтін сақтандыру төлемі де жатады.

Бүгінде өркениет тарихында жинақталған әрі сынақтан өткен сақтандыру ісінің тәжірибесін  және қалыптасқан сақтандыру құқығының  механизмін қоғамдық-мемлекеттік мүдделерге орай тиімді пайдалану мән-жайы қазіргі  нарықтық даму кезеніндегі шаруашылық жүргізу және өндірістік қатынастар деңгейіне, меншік нысандарына, басқа  елдермен экономикалық байланыстарды  жандандыру дәрежесіне, қоршаған табиғи орта жағдайына, сақтандыру заңнамасы  саласында жүргізіліп жатқан реформаларға және т.б. факторларға байланысты Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жүйесіндегі  сақтан-дыруды және сақтандыру қызметін өркендетуге, ұлттық сақтандыру рыногын  түрлендіруге, міндетті сақтандыру жүйесін  құруға, құқық саласы ретіндегі сақтандыру құқығының реттеуші әлеуеті ауқымын  кеңейтуге, сақтанушының (сақтандырылушының) мүліктік мүддесін қорғауды тиісті заңнама және сақтандыру шарттары негізінде кепілдендіруге, ықтимал сақтандыру тәуекелдерінің алдын алу арқылы сақтанушыға, сақтандырылған тұлғаға, үшінші тұлғаларға немесе қоршаған ортаға келтірілетін зиянды (залалды) шектеуге мүмкіндік беріп отыр.

Ұлттық сақтандыру рыногының және онын тиісті салаларындағы  сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының  тиісінше жұмыс істеуі және олар сүйенетін  нормативтік құқықтық базаның үзбей  реформалануы осындай түйінді өркениеті  шешу тұрғысынан сақтандыру құқығының  әлі де болса даму үстінде екендігін  айқындай түседі. Сақтандыру құқығының  ұйымдастырушы — реттеуші құзырындағы  сақтандыру қызметін қоғам мен мемлекет, нарық, өркениет, экономиканың объективті зандары талаптарына сай түрлендіру аспектісі сақтандыру заңнамасын жетілдіру, сақтандыру жүйесіне халықаралық сақтандыру стандарттары ережелерін енгізу, әлеуметтік-психологиялық  сақтандыру климатынын. қалыптасуына, б.а. халыктың сақтандыру мәдениетінің өсуіне ат салысу, сондай-ақ сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қаржылық орнықтылығы мен төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мән-жайларын ұштастырады [1,28].

Бүгінгі танда  сақтандыруға және қайта сақтандыруға қойылатын нарықтық-экономикалық талаптар сақтандыру құқығы мен сақтандыру заңнамасының тиімділігін әрі икемділігін, төтенше  табиғи кұбылыстарға байланысты және техногендік ортада орын алуы ықтимал  сақтандыру жағдайларының, сондай-ақ сақтандыру тәуекелдерін бағалаудың мән-жайларын, сақтандыру тарифтеріне, актуарийлік  есептеу мен қорытынды жасауға  қатысты мәселелерді жетілдіруді, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының  сақтандыру рыногындағы қызметін экономикалық колдауға тең құқыктық жағдай жасау  деңгейін қамтамасыз етуді және т.б. нысаналауда.

Баяндалған осындай  мән-жайларға қарап сақтандыру рыногының  орнықты өсіп, сондай-ақ ұлттық сақтандыру заннамасының тиісінше дамып жатқанын байқауға болады. Әйтсе де, бұл ретте  айта кететін манызды бір жайт, қандай болмасын отандық сақтандырушының  ірі тәуекелдерді сақтандыруға қабылдауына  әрі осы орайда оған экономикалық қолдау көрсетуге мүмкіндік беретін  қайта сақтандыру және ортақ сақтандыру институттарын дамытып, қалыптастыру процестері өте кешеуілдеп отырған  сыңайлы. Сонымен бірге ұлттық сақтандыру рыногының тиісті салаларында сақтанушы  мен сақтандырушының арасында жиі  туындайтын даулы жағдайлардын, көбінесе сот арқылы шешілуі әлеуетті сақтанушынын (халықтың) сақтандыру бизнесіне деген сенімділігін төмендетуге әкеп соғуы ықтимал. Осыған байланысты өркениетті дамыған және бәсекеге барынша қабілетті елдердегідей белгілі бір дауларды соттан тыс шешетін механизмді сақтандыру омбудсменін кұру қажет. Осындай жағдяттар құқық саласы ретіндегі сақтандыру құқығының жаңа институттарын қалыптастыруды және ұлттық сақтандыру рыногының заңнамалық базасын жетілдіруді талап етеді.

Тақырыптың өзектілігі: ұлттық сақтандыру рыногы салаларындағы  өмірді ұзақ мерзімге сақтандыру және міндетті сақтандыру түрлерін ел экономикасының түрлі аялары мен салаларына қарай  дамытуды мемлекеттік реттеу және қадағалау  сақтандыру құқықтық қатынастарының тиімді қалыптасуына септігін тигізеді. Осы  сақтандыру қызметтерін көрсету  рыногын (ұлттық сақтандыру рыногын) құқықтық реттеу теориясы мен сақтандыру практикасы арасының алшақтауы заңи ғылым мен  экономикалық ғылым арасындағы ғылыми зерделеу, зерттеу бағыттарының бөлек  жүргізілуіне байланысты орын алып отыр. Дегенмен, сақтандыру ісі мен сақтандыру қызметтін даму зандылықтары және сақтандыру заң намасы мен сақтандыру құқықтық қатынастары жөніндегі ғылыми зерделеу нәтижелері сақтандыру құқығының, экономиканың сақтандыру секторының және мемлекеттің  сақтандыру саласындағы саясатының өзара заңи, сондай-ақ экономикалық байланыстармен шырмалған әрі объективті-субъективтік факторларға қарай байламданған түйін (сақтандыру құқығынын теориялык  проблемалары) екенін дәйектеуде.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Осы жұмыстың мақсаты, Қазақстан Республикасындағы сақтандыру саласындағы заңдарына сараптама жасап, оларды әрі қарай жетілдіру. Нарық заманына сай сақтандыру жүйесін жасау және оларды жүзеге асыруда туындайтын қарым-қатынастарды зерттеу.

Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылды:

- Қазақстан Республикасының  сақтандыру құқығының және сақтандыру  құрылысына жалпы сипаттама беру;

- сақтандыру  ісінің, сақтандыру рыногының және  сақтандыру ұйымдарының құқықтық  аспектілерін қарастыру;

- сақтандыру  құқығын құқық саласы ретінде  зерттеу;

- сақтандыру  заңнамасын және сақтандыруға  қатысы бар өзге де заңнамалық  актілерді талдау;

- сақтандыруды  жүзеге асыру негізгі сақтандыру  шарттарына сипаттама беру;

- сақтандыру  құқық саласындағы құқықтық қатынастардың  түрлерін келтіру.

Зерттеу жұмысының объектісі. Қазіргі таңдағы сақтандыру құқығының теориялық және қолданбалы проблемалары, сонымен қатар, сақтандыру құқығының және сақтандыру ісінің дамуының мәселелері.

Зерттеу жұмысының пәніне сақтандыру ісіне қатысты ұлттық заңнамалар, отандық және шетелдік заңгер ғалымдардың еңбектері жатады.

Дипломдық зерттеудің теориялық негізі – зерттеу тақырыбына байланысты немесе оған қарайлас тақырыптарда жарыққа шыққан монографиялық және диссетрациялық зерттеулер, басылымға шыққан мақалалар, оқулық әдебиеттер болып табылады. Сонымен қатар құқық нормаларын тану және оларды қоғамдық өмірге енгізу барысында қолданылатын құқықтық жалпы теориясы, сақтандыру құқығы, азаматтық құқық және әлеуметтану ғылымдарының ілімдеріне сүйенеді.

Зерттеудің  методолигиялық негіздерін ақиқат болмысын тану жолында қолданылатын жалпы ғылыми әдістер құрайды. Зерттеу барысында салыстырмалы талдау, сараптамалық бағалау, қисынды-заңдылық, статистикалық талдау, тарихи және нақты-социологиялық әдістер қолданылды.

Зерттеудің  практикалық маңыздылығы. Жұмыс нәтижесінде жасалған теориялық қорытындылар мен тұжырымдар осы мәселеге қатысты ғылыми зерттеулерді жұргізуге, сонымен қатар нарық жағдайында қалыптасып келе жатқан сақтандыру жүйесін реттеп, әрі қарай жетілдіруге әсер етеді. Зерттеу барысында сақтандыру қызметін реттейтін заңдарына талдама жасап алынған ұсыныстар мен тұжырымдар студенттердің біліктілігін көтеру курстары шеңберінде қолданылып, құқық саласындағы мамандар мен ғалымдарға кезекті құнды мәліметтер ауына көмек береді.

Жұмыстың  құрылымы: кіріспеден, он бөлімшеден тұратын екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Қазақстан  Республикасының сақтандыру құқығының  және сақтандыру құрылысының  жалпы сипаттамасы

 

1.1 Сақтандыру  ісі, сақтандыру рыногы және  сақтандыру ұйымдары

Нарықтық. даму жағдайындағы сақтандыру ісі (сақтандыру) қандай болмасын қоғамдық-экономикалық формацияларда  тиісінше дамып қалыптасатын және асқан  қажеттілігімен ерекшеленетін әрі  тиісті сақтандыру салалары бойынша  жұмыс істейтін, қоғамдық пайдалы  шаруашылық жүргізуге, тұлғалардың  еңбек (қызметтік) міндеттерін атқаруына, қоршаған ортаға байланысты орын алуы ықтимал (орын алатын) тәуекелдерге орай қатысушылары (сақтандырушылары, сақтанушылары, сақтандырылғандары, пайда алушылары) нақтылы айқындалып, құқықтары мен  міндеттері белгіленген материалдық  мазмұнды коғамдық қатынастар ауқымында  мақсатты сақтандыру қорын және сақтандыру резервтерін кұруды, сондай-ақ ұлттық сақтандыру жүйесінде өтеу (өтеттіру) механизмін іске қосатын сақтандыру жағдаяттары (оқиғалары) туындаған  кезде тиісті заңнама және шарт негізінде  сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру  жолымен сақтандыру корғауының камтамасыз етілуін нысаналайтын кәсіпкерлік  сипатты – бағдарлы экономикалық институт болып табылады.

«Сақтандыру кызметі  туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 18 желтоқсандағы Заңының  «Сақтандыру ісі және сақтандыру қызметі» деп аталатын 4-бабының 1-тармағында: «Сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы  немесе өзге де оқиғалар туындаған  кезде жеке немесе занды тұлғанын занды мүліктік мүдделерін қорғауға байланысты қатынастар кешені» деген  түсіндірме берілген [2,2]. Демек, сақтандыру белгілі бір тәуекелдерге орай орын алуы ықтимал сақтандыру жағдайы (оқиғалары) басталған кезде занды немесе жеке тұлғаның мүліктік мүдделерін (сақтандыру мүдделерін) арнайы қалыптастырылған мақсатты ақшалай сақтандыру қоры есебінен сақтандыру корғауы-мен қамтуды  қамтамасыз етуге байланысты сақтандырушы (мамандандырылған ұйым) мен сақтанушы (сақтандырылушы), пайда алушы арасында туындайтын қоғамдық қатынастарды білдіреді. Сақтандыру сақтанушының мүліктік мудделеріне  келтірілген зиянды ақшалай нысанда өтеуге ат салысады. Сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы сақтандыру қатынастары сақтанушының, өз қарамағындағы (меншігіндегі) мүліктерін немесе өзге де мүліктік мүдделерін сақтандыру қорғауымен қамтамасыз етуге байланысты сақтандыру мүддесінің болмысына орай туындайды.