Сақтандыру құқығы

Қазіргі кезде  сақтандыруды, оның ішінде жинақтаушы сақтандыру түрлері мен аннуитеттерді  ұсыну жүйесін дамытудын аса  қажетті факторы ретінде елдегі сақтандыру мән-жайлары жөніндегі  статистикалық және өзге ресми деректердін  ауқымды әрі толыққанды базасын  калыптастыру көрініс тауып отыр. Сақтандыру тарифтерін және сақтандыру резервтерін есептеу сапасын  жақсарту жөніндегі іс-шараларды  тиісінше іске асыруға, былайша айтқанда оларды есептеу жөніндегі бағдарлама-лық  өнімді әзірлеуге және қолданысқа енгізуге, актуарийлік есептеулер жүргізуге  аса қажетті осы деректемелер базасы халықтың жалпы өмір сүру ұзақтығы, халықтың жалпы өлімі-жітімі, халықтың жекелеген санатының (мәселен, жинақтаушы зейнетақылық жүйеге қатысушылардың және тұрақты түрде зейнетақылық жарналарды төлеушілердің) өлімі-жітімі, мүгедектердің  өлімі-жітімі туралы мәліметтерді, мүгедектіктен  қалпына келу (сауығу) көрсеткішін, мүгедектіктің, жарақат алудын және т.б. артуы көрсеткіштерін қамтиды. Сонымен қатар, сақтандыру статистикасының  базасы сақтандыру тәуекелдерінің орын алу ықтималдығын және қандай болмасын міндетті сақ-тандыру түрін енгізу мақсаты жөніндегі мәселелерді  қарау барысында олар келтіретін ен көп мөлшердегі зиянды бағалауға  да септігін тигізеді.

Қандай болмасын елдегі сақтандыруды ұйымдастырудың манызды  элементтері, әсіресе ірі тәуекелдерді сақтандыруға орай сақтандыру рыногының  катысушылары актуарийлер, сақтандырушы делдалдар сақтандырушы брокерлер  мен сақтандырушы агенттер  сюрвейерлер  авариялық комиссарлар аджастерлер  және басқалар болып табылады [5]. Сақтандыру рыногының аталған қатысушылары сақтандырылатын тәуекелдерді және сақтандыру жағдайының орын алуы салдарынан келтірілген зиянның (шеккен залалды) мөлшерін нақтылы (каржылық, техникалық) бағалауға, сақтандыру кызметтерін  көрсету сапасын әрі оларды тұтынушыларға  жеткізілуі мән-жайын жақсартуға, сондай-ак сақтандыру брокерлерін міндетті сақтандыру схемасына (онын ішінде ірі тәуекелдерді сақтандыруға байланысты түрлері бойынша) тартуға ат салысады. Сақтандыру рыногының  инфрақұрылымын дамыту мақсатында, бүгінде: сақтандыру делдалдығының мәселелері бойынша қолданыстағы заңнаманы  жетілдіру, сақтандыру брокері мен  сақтандыру агенті қызметінің нақтылы  талаптарын (мәнжайларын) белгілеу, сақтандыру рыногының әрбір қатысушының қызмет ауқымы мен өкілеттігін заң жүзінде белгілеу; экспорттық кредиттер мен инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорациясының отандық экспорттаушылар мен инвесторлардың мүдделерін саяси және кәсіпкерлік тәуекелдерден сақтандыру корғауымен қамтуына байланысты қызметін дұрыс жолға кою, сондай-ак аталмыш корпорацияның одан әрі дамып, қалыптасуы үшін кешенді іс-ша-раларды жүзеге асыру; ипотекалық сақтандыру тиісті заемшының ықтимал төлемге қабілетсіздігі орын алған кезде кредиттік тәуекелді төмендету құралы болып табылатындықтан оны жүзеге асыру принциптерін заңнамалық акті деңгейінде белгілеу, сондайақ сапалы және тартымды ипотекалық сақтандыру рыногының калыптасуына ықпалын тигізетін сақтандыру ұйымдарының төлем қабілеттілігі мен қаржылықорнықтылығы деңгейін жоғарылату; сақтандыру рыногындағы өзін-өзі реттейтін ұйымдарды дамыту әрі оларға тиісті көлемде өкілеттік беру қажет.

Сонымен, сақтандыру рыногын дамытуға әрі өркендетуге  нысаналанған іс-шараларды жузеге асыру: ұлттық сақтандыру индустриясының тұрақтылығын әрі сенімділігін нығайтуға; елдегі жеке сақтандыру саласын дамытудың  бастапқы негізін қолдауға; міңдетті сақтандырудың тиімді жүйесін құруға септігін тигізетін ұлттық экономиканың басымды салаларының қажеттіліктерін  және халықты әлеуметтік қолдауды ескере отырып міндетті сақтандыру саласында  іске асырылатын ұзақ мерзімді мемлекеттік  саясатты; сақтандыру рыногының толыққанды инфрақұрылымын құруға қолдау көрсетуге  және сақтандыру саласындағы кадрлік  әлеуетті жақсартуға; жаңа сақтандыру өнімдері мен технологияларды енгізуді жандандыруға, сақтандыру қызметтерін  көрсету сапасын жақсартуға және оның тізбесін (ассортиментін) кеңейтуге; сақтандыру рыногы субъектілерінің  қызметін қадағалау және реттеу жүйесін  жетілдіруге, оның заңнамалық негіздерінің халықаралық сақтандыру стан-дарттарына сәйкестігін қамтамасыз етуге; ұлттық сақтандыру рыногын халықаралық  сақтандыру рыноктарына интеграциялау  процестерін тереңдетуге мүмкіндік  береді.

Сөйтіп, сақтандыру рыногы болмысының экономикалық және құқықтық негіздерін осы сақтандыру рыногының ассортиментінде бар  және сұранысқа ие сақтандыру қызметтерін  көрсетуді жалпы сақтандыру туралы заңға және сақтандырудың әрбір  саласына байланысты нормативтік құқықтық актілерге әрі жасасылған сақтандыру шарттары мен берілген лицензияларға  сүйене отырып бәсекелестік жағдайында жүзеге асыратын мамандандырылған сақтандыру ұйымдары (сақтандырушылар) мен олардан  сақтандыру тауарларын (өнімдерін) сатып  алушы жеке немесе занды тұлғалар (сақтанушылар) арасында туындайтын қоғамдык қатынастар құрайды. Демек, сақтандыру рыногының толыққанды жұмыс істеуі сақтандыру қызметтерін көрсетуге (сақтандыру өнімін беруге) деген сұранысты әрі қоғамдық мұқтаждықты қанағаттандыруға кабілетті сақтандыру ұйымдарына (сақтандырушыларға) байланысты болады. Осы орайда сақтандыру өнімі (сақтандыру түрі) сақтандыру ұйымы мен сақтанушының (занды немесе жеке тұлғаның) арасында (ерікті сақтандыру бойынша) жасасылған шарттың не заңнамалық актінің (оған сәйкес жасасылған міндетті сақтандыру шартының) негізінде беріледі (сатылады).

Осы сақтандыру рыногынын әлеуетті қатысушысы сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы коммерциялық, ұйым болып табылады және өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына  негізделген «Сақтандыру қызметі  туралы» Қазақстан Республикасының  Заңы мен Қазақстан Республикасының  өзге де нормативтік актілеріне сәйкес жүзеге асырады. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ұйымдық-құкықтық нысаны акционерлік  қоғам болып табылады, сонымен  бірге оның құқықтық мәртебесі занды  тұлғаның әділет органдарында сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы ретінде  мемлекеттік тіркеуден өтуіне және уәкілетті мемлекеттік органның сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына берілген лицензиясына орай айқындалады.

Сақтандыру ұйымын кұруға рұқсат алу үшін уәкілетті  органға мынадай кұжаттар: сақтандыру (қайта сақтаңдыру) ұйымын құруға рұқсат алуға өтініш; нотариат куәландырған және заңдарда белгіленген тәртіппен  ресімделген құрылтай құжаттарының (жарғы, құрылтай шарты) үш данасы; сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құру туралы шешім қабылданғанын дәлелдейтін  құжаттар; құрылтайшылар – заңды  тұлғалар туралы мәліметтер (ондай  кұрылтайшылар болған жағдайда), оған заңды тұлға ретінде олардың  мемлекеттік тіркеуден өткені туралы нотариат куәландырған куәліктің көшірмесі; нотариат куәландырған құрылтай құжаттарының көшірмесі; аяқталған соңғы екі  қаржы жылының аудиторлық ұйым растаған қаржылық есептілігі, құжаттар табыс  ету алдындағы соңғы тоқсанның  аяғындағы бухгалтерлік баланс және кірістер мен шығыстар туралы есептеме; құрылтайшылар – жеке тұлғалар (мұндай құрылтайшылар болған кезде) туралы мәліметтер, сонын ішінде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құру үшін пайдаланылған ақша көздерінің сипаттамасы  мен сомасы, сондай-ак эко-номикалық  қызмет саласында жасаған қылмысы, сыбайлас жемқорлык және мемлекеттік  қызмет пен мемлекеттік басқару  мүдделеріне қарсы өзге де қылмысы  үшін белгіленген тәртіппен өтелмеген  немесе алып тасталмаған сотталғандығы жоқтығы туралы аныктама; актуарий растаған және «жалпы сақтандыру» саласында құрылатын сақтандыру (кайта сақтандыру) ұйымдары үшін таяу үш жылға және «өмірді сақтандыру» саласында құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары үшін бес жылға арналып әзірленген бизнес-жоспар; заң талаптарына сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының, басшы қызметкерлері лауазымдарына ұсынылатын адамдардың, соның ішінде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы басқармасының кемінде үш мүшесінің құжаттары; өтініш берушінің құрылтайшылар атынан өтініш беру өкілеттігін растайтын нотариат куәландырған құжаттабыс етіледі.

Осы орайда бизнес-жоспарда мынадай мәселелер: сақтандыру (қайта  сақтандыру) ұйымын құрудың мақсаттары, негізгі қызмет бағыттарының қысқаша  сипаттамасы және құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы бағдарланатын  нарықтық сегмент, құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы туралы және рыноктағы үлесі туралы ақпарат, өнімдер мен көрсетілетін кызметтер  түрлері, оларды сату тәсілдері, маркетингтік зерттеулер, сақтандыру андеррайтингі, баға стратегиясы, соның ішінде сақтандыру тарифтерін есептеу тәртібі және олардың экономикалық негіз демесі, өнімдерді жылжыту стратегиясы, сақтандыру өнімдерін бөлу, қаржылық жоспар, соның ішінде шығындылық коэффициенттерінің болжамы, құрылатын сақтандыру (қайта  сақтандыру) ұйымы жүргізуге ниет етіп отырған инвестициялық саясат пен қайта сақтандыру саясаты, құрылатын  сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ұйымдық құрылымы, директорлар кеңесі, мамандардың болжамды білім деңгейі  көрсетілуге тиіс.

Сақтандыру (қайта  сақтандыру) ұйымының акцияларын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының ірі  катысушысы мәртебесіне сәйкес келетін  мөлшерде сатып алу ниеті бар  тұлға осындай тізбектеліп көрсетілген  құжаттардан басқа, «Сақтандыру  қызметі туралы» Казақстан Республикасы Заңының 26-бабында көзделген құжаттар мен мәліметтерді де табыс етеді. Қазақстан Республикасының резиденті  емес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтайшысы өз мемлекетінің тиісті сақтандыруды қадағалау органының  өзіне Қазақстан Республикасы резидентінің – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларын сатып алуға  рұқсат етілгенін растайтын құжатты  не тиісті мемлекеттің зандары бойынша  мұндай рұқсат талап етілмейтіні  туралы мәлімдемені табыс етуге  міндетті. Қазақстан Республикасының  резиденті емес құрылтайшының шетелдің мемлекеттік органы берген құжаттары  Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген тәртіппен заңдастырылуға жатады.

Сақтандыру (қайта  сақтандыру) ұйымын құруға рұқсат беру тәртібі мен шарттары, сондай-ақ аталған Заңның 27-бабы 1-тармағының 4-6 тармақшаларында көрсетілген  құжаттардың мазмұнына, соның ішінде сақтандыру тарифтерін есептеу тәртібі  мен олардың экономикалық негіздемесіне  қойылатын талаптар уәкілетті мемлекеттік  органның нормативтік құқықтық актілерінде  айкындалады. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға берілген рұқсаттың, ол берілген күннен бастап, алты ай бойына занды күші болады. Сақтандыру (қайта  сақтандыру) ұйымын құруға берілген рұқсатты уәкілетті орган занда көзделген  негіздер бойынша мерзімінен бұрын  кері қайтарып ала алады.

Бұл ретте ескеретін  тағы бір маңызды жәйт, аталмыш  рұқсат-ты сақтандыру (кайта сақтандыру) ұйымы өзіне сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензия берілген кезде уәкі-летті органға қайтарады. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға рұқсат беру туралы өтінішті уәкілетті  орган өтініш беруші аталмыш 27-баптың 1 тармағына сәйкес уәкілетті орган  сұратқан соңғы құжатты табыс  еткен куннен бастап уш ай ішінде қарауға  тиіс. Уәкілетті орган өтініш берушіге қабылданған шешім туралы оның өзі  көрсеткен жеріне (тұрғылықты жеріне) жазбаша хабарлайды.

Сақтандыру (қайта  сақтандыру) ұйымын құруға рұксат беруден: табыс етілген құжаттардың тиісті занның талаптарына сәйкес болмауы; құрылтайшының акцияларға төлем  жасауға қажетті қаражатының  жеткіліксіз болуы; уәкілетті органға  құрылатын ұйым мен онын құрылтайшыларына қатысты жалған акпараттың берілуі; құрылтайшының аяқталған соңғы  екі қаржы жылындағы қызметінен залал шегуі; құрылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының басшы  қызметкерлері лауазымдарына кандидаттардың заңның тиісті талаптарына сай келмеуі; уәкілетті органның сақтандыру (қайта  сақтандыру) ұйымының ірі қатысушысы мәртебесін алуға рұқсат беруден  заң жүзінде көрсетілген негіздемелер бойынша бас тартуы; құрылтайшыларының  жеке тұлғаларда экономикалық қызмет саласында жасаған қылмысы, сыбайлас жемқорлық және мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне  қарсы өзге де қылмысы үшін белгіленген, заң тәртібімен өтелмеген немесе алып тасталмаған сотталғандығы  болуы негіздері бойынша бас  тартылуы мүмкін.

Бұл орайда уәкілетті  орган үш ай ішінде өтініш берушіге бас тарту негізін көрсете  отырып, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға рұқсат беруден бас  тартқаны туралы жазбаша түрде хабарлайды. Сонымен бірге уәкілетті орган  сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын құруға берілген рұқсатты: оның жалған мәліметтер негізінде берілгені  анықталған; сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы ретінде тіркелген заңды тұлға сақтандыру қызметін жүзеге асыру құқығына лицензия алғанға дейінгі кезенде сақтандыру ісін және сақтандыру ісіне байланысты қызметті жүзеге асырған, сондай-ақ, уәкілетті орган сақтандыру (қайта сақтандыру) уйымын қуруға берген руқсаттың мерзімі өтіп кетіп, сол мерзім ішіңде ол әділет органдарында тіркелмеген немесе сақтандыру қызметін жузеге асыру құкығына лицензия алу ушін уәкілетті органға өтініш бермеген жағдайларда кері қайтарып алуға құқылы. Әділет органдары сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымын мемлекеттік тіркеуді уәкілетті органның оны құруға берген рұқсаты және оның құрылтай құжаттарының уәкілетті органмен келісімделгенін растайтын деректер болған жағдайда жүзеге асырады. Осы ретте сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтайшылары оны құруға уәкілетті органның рұқсатын алған күннен бастап екі айдан кешіктірмей әділет органына оны мемлекеттік тіркеу үшін өтініш жасауға міндетті. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтай құжаттарына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар мемлекеттіктіркеуден (қайта тіркеуден) өткізілгенге дейін уәкілетті органмен міндетті түрде келісілуге не әділет органдарына хабарлануға тиіс. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының құрылтай құжаттарына өзгерістер мен толықтырулар енгізуді алдын ала келісу тәртібі уәкілетті органның нормативтік құкықтық актілерінде белгіленеді.

Қазақстан Республикасының  резиденті – сақтандыру (қайта  сақтандыру) ұйымы уәкілетті органның келісімінсіз, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы директорлар кеңесі шешімінің  негізінде Қазақстан Республикасының  аумағында да, одан тыс жерде де өзінің оқшауланған бөлімшелерін –  филиалдарын және өкілдіктерін ашуға  құқылы. Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы өзінің филиалының немесе өкілдігінің  әділет органдарында есептік тіркелген  күнінен бастап он төрт жүмыс күні ішінде: сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы филиалының және өкілдігінің  есептік тіркелуі туралы куәліктің  нотариат куәландырған көшірмесін; тіркеген әділет органының белгісі мен  мөрі қойылған филиал немесе өкілдік  туралы ереженің нотариат куәландырған көшірмесін, сондай-ақ, филиалдың немесе әкімдіктің бірінші басшысына берілген сенімхат-тың нотариат куәландырған көшірмесін қоса тіркей отырып, олардың  ашылғаны жөнінде уәкілетті органды  жазбаша хабардар етуге міндетті.