Сақтандыру құқығы

Осындай баяндаулар желісіндегі елеулі әрі маңызды  сақтандыру шарттылықтарының мағынасын  түсіну үшін халықаралық сақтандыру практикасындағы сақтандыру шартын жасасу жәйттеріне назар аударсақ, аталмыш ауқымдағы: басталған кезінде  сақтандырушыны сақтандыру өтемін (сақтандыру төлемінің сомасын) төлеуге міндеттейтін оқиға; сақтандыру шарты қолданыста болатын аумақ; сақтандыру объектісі; сақтандыру сомасы; сақтандыру өтемін төлеу тәртібі және мерзімі; сақтандыру шарты қолданыста болатын мерзім; сақтандырушының міндеттемелер  бойынша жауапкершілігінің кезеңі; сақтандыру сыйлыкақысының (жарнасының) мөлшері және оны төлеу тәртібі; тараптардың сақтандыру шарты бойынша  міндеттемелерді орындамауы не тиісінше орындамауы жағдайының құқықтық салдарлары; шарт бойынша тараптар арасындағы дауларды реттеу тәртібі сияқты мән-жайлардың  елеулі болып танылатынын көреміз. Біздің ойымызша, Қазақстан Республикасының  аумағында жасасылатын сақтандыру шарттары бойынша аса елеулі жағдайларды  айқындау үшін, бірінші кезекте, сақтандыру ережелері мен сақтандыру шартының мән-жайларын қарастыру қажет.

Сақтандыру қызметтерін  көрсетуге орай сақтандыру шартын жасасу кезінде негізге алынатын сақтандыру ережелерінде Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 825-1-бабының 2-тармағына  сәйкес: 1) сақтандыру объектілерінің тізбесі; 2) сақтандыру сомасын анықтау тәртібі; 3) сақтандыру тәуекелдері; 4) сақтандыру жағдайларынан алып тастау және сақтандыруды шектеу; 5) сақтандыру шартынын қолданылу  мерзімі мен орны; 6) сақтандыру шартын жасасу тәртібі; 7) тараптардың құқықтары  мен міндеттері; 8) сақтанушының сақтандыру жағдайы туған кездегі іс-әрекеті; 9) сақтандыру жағдайының туғандығын және шығын мөлшерін растайтын құжаттар тізбесі; 10) сақтандыру төлемін жүзеге асырудың тәртібі мен шарттары; 11) сақтандыру төлемі немесе сақтандыру төлемін жасаудан бас тарту туралы шешімді қабылдаудың мерзімі; 12) сақтандыру шартын тоқтату талаптары; 13) дауларды шешу тәртібі; 15) қосымша талаптар болуға тиіс. Сонымен бірге осы баптың 4-тармағында «сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы келісім бойынша сақтандыру ережелерінің негізінде сақтандыру шартын жасасу кезінде анықталатын қосымша талаптарды көздейтін сақтандыру шарттары жасалуы мүмкін» деп айтылған.

Ал осы Кодекстің 826-бабының 1-тармағына орай сақтандыру шартында: 1) сақтандырушының атауы, орналасқан жері және банктік реквизиттері; 2) сақтанушының (егер ол жеке адам болса) тегі, аты, әкесінің аты (егер бар болса) және тұрған жері немесе (егер ол заңды  тұлға болса) оның атауы, орналасқан жері және банктік реквизиттері; 3) сақтандыру объектісін көрсету; 4) сақтандыру жағдайын көрсету; 5) сақтандыру сомасы мен сақтандыру төлемін жүзеге асырудың тәртібі  мен мерзімдері; 6) сақтандыру сыйлықақысының мөлшері оларды төлеудің тәртібі  мен мерзімдері; 7) шарттын жасалу күні және қолданылу мерзімі; 8) егер олар сақтандыру қатынасына қатысушылар  болса, сақтандырылған адам мен пайда  алушы туралы көрсету; 9) шарттың (сақтандыру полисінің) нөмірі, сериясы; 10) шарттың  талаптарына өзгерістер енгізу жағдайлары мен тәртібі; 11) сатып алу сомасын (жинақтаушы сақтандыру үшін) төлеудің шарты және оның мөлшері болуға тиіс.

Сақтандыру шарты  сақтанушы сақтандыру сыйлықақысын төлеген кезден бастап, ал оны бөліп-бөліп  төлеу кезінде алғашқы сақтандыру жарнасын төлеген кезден бастап күшіне енеді. Сақтандыру сыйлықакысы сақтандырушымен  сақтандыру шартын жасасқан тұлғасақтанушының  сақтандырушыға міндетті түрде төлейтін ақшалай сомасы болып табылады. Сақтандыру сыйлықақыларының мөлшері, оларды төлеудің тәртібі мен мерзімдері шарт жүзінде  белгіленеді. Сақтандырушы мен сақтанушы  сақтандыру шарты бойынша төленуге жататын сақтандыру сыйлықақысының мөлшерін айқындау барысында, сақтандыру объектісі мен сақтандыру тәуекелінің  сипатын ескере отырып, сақтандырушы әзірлеген сақтандыру сомасы өлшемінен  өндірілетін сақтандыру сыйлықақысының ставкасын белгілейтін сақтандыру тарифін қолдана алады. Сонымен  бірге сақтандыру шартында сақтандыру сыйлықақы-сын мерзімдік сақтандыру жарналары түрінде бөліп-бөліп  төлеудіңде көзделуі ықтимал [12].

Сақтандыру сомасы сақтандыру объектілері, сақтандырылушы адам (тұлға) сақтандырылған ақша сомасы болып табылады және ол сақтандыру жағдайы басталған кездегі сақтандырушының  сақтанушы алдындағы жауаптылығының шекті мөлшерін білдіреді. Сақтандыру сомасының мөлшері де шарт жүзінде  белгіленеді. Сақтандыру төлемі сақтандыру жағдайы туындаған кезде сақтандырушының  сақтанушыға (пайда алушыға) сақтандыру сомасының шегінде сақтандыру өтемі  ретінде төлейтін ақшалай сома болып  табылады. Сақтандыру төлемінің мөлшерін анықтау тәртібі, аталған төлемді  жүзеге асыру тәртібі мен мерзімдері сақтандыру шартында нақтылы белгіленеді.

Сөйтіп, сақтанушы  өзі жасасқан сақтандыру шартында белгіленген  мөлшерде, айқындалған тәртіппен  және нақтылы мерзімдерде сақтандыру сыйлықақыларын төлеуге, сақтандыру тәуекелінің  жай-күйі туралы сақтандырушыны хабардар етуге, сақтандыру жағдайының басталғандығы  жөнінде сақтандырушыға хабар беруге, сақтандыру жағдайы салдарынан туындайтын залалдарды азайту мақсатында шаралар  қолдануға, сондай-ақ сақ-тандыру жағдайының басталғандығы үшін жауапты тұлғадан талап қою құқығының сақтандырушыға өтуін қамтамасыз етуге міндетті болады. Ал сақтандырушы сақтандыру жағдайы  басталған кезде сақтандыру шартында белгіленген мөлшерде, айқындалған  тәртіппен және нақтылы мерзімдерде  сақтандыру төлемін жүзеге асыру, сақтанушыны  сақтандыру ережелерімен таныстыру, сақтанушыға (сақтандырылған адамға) сақтандыру жағдайы  басталған кезде оның залалдарын азайту мақсатында жұмсаған шығындарын өтеу, сақтандыру құпиясын қамтамасыз ету сиякты міндеттерін орындауға  ат салысады.

Бүгінде Қазақстан  Республикасы Азаматтык, кодексінің 809, 809-1, 810, 811, 812, 824-баптарына және 845-бабының 3-тармағына орай мынадай сақтандыру шарттары: 1) жеке сақтандыру шарты; 2) мүліктік сақтандыру шарты; 3) бас полисті  беру жолымен сақтандыру шарты; 4) жеке сақтандыру бойынша жинақтаушы сақтандыру шарты; 5) аннуитеттік шарт; 6) кәсіпкерлік  тәуекелді сақтандыру шарты; 7) зиян келтіргендігі үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру шарты; 8) сақтандыру шарты (шартты бұзу ықтималдығы) бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті  сақтандыру шарты; 9) кайта сақтандыру шарты; 10) өзара сақтандыру шарты  жасасылады. Осы орайда ескерілуге тиіс маңызды жәйт, сақтандырушы мүліктік сақтандыру шартын жасасқан кезде сақтандырылатын  мүлікті жан-жақты қарап тексеруге, бағалауға және қажет болған жағдайда оның шынайы кұнын анықтау мақсатында сараптама тағайындауға құқылы. Сонымен қатар, ол жеке сақтандыру шартын жасасуы кезінде сақтандырылатын тұлғаның (адамның) денсаулығы жай-күйінің нақтылы жағдайын айқыңдау үшін осы адамды медициналық тексеруден откізуге  құқылы.

Мүліктік сақтандыру шартын жасасқан сақтанушы қайтыс болған жағдайда сақтанушының құқықтары мен  міндеттері мұрагерлік тәртібімен тиісті мүліктерді кабылдап алған (иеленген) тұлғаға (адамға) ауысады. Сақтандырылған тұлғаның (адамның) пайдасына өзінің келісіміне орай жеке сақтандыру шартын жасасқан сақтанушы қайтыс болған жағдайда, аталмыш шартта айқындалған құқықтар мен міндеттер сақтандырылған адамға ауысады.

Сақтандыру шартының қолданылуы: 1) сақтандыру объектісінің болмысы тоқталған; 2) сақтанушы болып  табылмайтын сақтандырылған адамның  кайтыс болуына орай ол ауыстырылмаған; 3) шартта өзгеше көзделмесе, сақтандырушы сақтанушының ауыстырылуына қарсылық білдірген, сақтанушы мүліктік сақтандыру объектісін өз иелігінен шығарған; 4) өзінің кәсіпкерлік тәуекелін  немесе осы кызметіне байланысты азаматтық-құқықтық жауапкершілігін  сақтандырған сақтанушы белгіленген  тәртіппен кәсіпкерлік қызметін тоқтатқан; 5) сақтандыру жағдайының басталу  ықтималдығы жоққа сайылған және сақ-тандыру тәуекелінің болмысы  сақтандыру жағдайына қарағанда, өзгеше мән-жайлар бойынша тоқтатылған; 6) соттың сақтандырушыны мәжбүрлеп тарату туралы шешімі заңды күшіне енгізілген не уәкілетті мемлекеттік органның сақтандырушының ерікті таратылуына  рұқсат беру туралы шешімі күшіне енгізілген жағдайларда мерзімінен бұрын тоқтатылады.

Демек, аталған  жағдайларда сақтандыру шартын тоқтату  үшін негіз ретінде көзделген  мән-жайлар орын алған уақыттан бастап тиісті шарт мерзімінен бұрын тоқтатылған  болып есептеледі. Бұл орайда мүдделі  тарап дереу басқа тарапты  хабардар етуге тиіс. Сақтандыру шартының мерзімінен бұрын тоқтаты-луы сақтандырушының  кінәсіне орай шарт талаптарының орындалуына  байланысты көрініс тапқан жағдайда, сақтандырушы сақтанушының өзіне төлеген  сақтандыру сыйлықақысын не сақтандыру жарналарын оған толық, мөлшерде қайтаруға  міндетті. Сақтандырушының сақтандыру шартын кез келген уақытта бұзуға құқығы бар. Бұл ретте оған, егер шартта өзгеше көздел-месе, сақтандырушыға төлеген сақтандыру сыйлықақысының не сақтандыру жарналарының сомасы қайтарылмайды. Негізінен алғанда сақтандыру шарты, егер аталмыш шартта өзгеше көзделмесе, орын алған алғашқы сақтандыру жағдайы  бойынша сақтандыру төлемі жүзеге асырылған  кезден бастап өзінің қолданылуын тоқтатады.

Сақтандыру шарты  мынадай жағдайларда: 1) шартты жасасу сәтінде сақтандыру объектісі болмаса; 2) құқық қарсы мүдделер сақтандыру объектісі ретінде көрініс тапса; 3) сақтандыру объектісі соттың заңдық күшіне енген тиісті шешімінің негізінде  тәркіленуге жататын мүлік не қылмыстық жолмен алынған немесе қылмыстың заты болып есептелетін  мүлік болып табылса; 4) сақтандыру жағдайы ретінде басталу мүмкіндігі мен кездейсоқтық белгілерінен айырылған (ажыраған) және шарттың қолданылу  шегінде ықтималды әрі объективті болуға тиіс оқиға көзделсе осындай  мән-жай жөнінде тараптар немесе кем дегенде сақтанушы алдын  ала білген болса; 5) шарт жасасу кезінде  сақтанушы алдын ала заңсыз пайда  табу мақсатын нысаналаса, оның ішінде шарт сақтандыру жағдайы басталғаннан кейін жасасылса да; 6) кәсіпкерлік  тәуекелді сақтандыру шарты сақтанушыдан өзге тұлғаның мүддесіне немесе пайдасына  жасасылған болса; 7) шарт бойынша жауапкершілікті  сақтандыру кезінде сақтанушыдан басқа  тұлғаның жауаптылық тәуекелі сақтандырылған болса; 8) сақтандырылған тұлғаның келісімін  алу міндетті болатын жағдайларда  оның келісімі болмаса; 9) шарттың жазбаша  нысаны сақталмаса жарамсыз деп танылады. Сақтандыру шарты жарамсыз деп танылған жағдайда сақтандырушы сақтанушыға  одан алған сақтандыру сыйлықақыларын не сақтандыру жарналарын, ал сақтанушы (пайда алушы) сақтандырушыға одан алған  сақтандыру төлемін қайтаруға міндетті.

Сонымен, осылайша қысқаша сипатталған сақтандыру шартының негізінде ерікті сақтандырудың  барлық түрлері жүзеге асырылады. Осы  сақтандыру шартына байланысты соңғы  түйін ретінде ескерілуге тиіс маңызды  жәйт, Қазақстан Республикасындағы  міндетті сақтандыру тек заңнамалық, актілер негізінде жүзеге асырылатынына  қарамастан, тиісті міндетті сақтандыру барысында сақтандырудың осы  түрін реттейтін заңнамалық актіге әрі кәп жағдайларда Қазақстан  Республикасының Азаматтық кодексіне  сәйкес сақтандырушы мен сақтанушының арасында міндетті сақтандыру шарты  жасасылуға тиіс.

Бүгінгі таңда  Қазақстан Республикасының міндетті сақтандыру туралы заңнамалық актілеріне әрі Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексіне сәйкес сақтандырушы мен сақтанушының арасында міндетті түрде: жекеше нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты; өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру шарты; қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен байланысты объектілер иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін  міндетті сақтандыру шарты; аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін  міндетті сақтандыру шарты; міндетті экологиялық сақтандыру шарты; көлік кұралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандырудың стандартты шарты; көлік құралдары иелерінің азаматтық-кұқыктық жауапкершілігін міндетті сақтандырудын кешенді шарты; тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты; қызметкерінің еңбек (қызметтік) міндетгерін атқаруы кезінде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық, жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты; туроператордың және турагенттің азаматтық,-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру шарты жасасылады [13,29].

Бұл орайда мынадай  маңызды жағдаятты ашып көрсетуге  болады: міндетті сақтандыру міндетгі сақтандыру шартының негізінде сақтанушының есебінен жүзеге асырылады; міндетті сақтандыру шарты міндетті сақтандырудың нақтылы  түрі бойынша қызметті жүзеге асыру  құқығына лицензия алған сақтандырушы мен тиісті мүдделері не азаматтық-кұқықтық жауапкершіліктері міндетті сақтандырылуға жататын сақтанушы арасында жасасылады; міндетті сақтандыру шарты сақтандырушының  сақтанушыға сақтандыру полисін  беруі жолымен жазбаша нысанда  жасасылады; сақтандырушы тиісті сақтанушымен міндетті сақтандыру шартын жасасудан  бас тарта алмайды; сақтанушы  сақтандырушыны таңдауға ерікті.

Сонымен, сақтандыруды жүзеге асыру негізін қалыптастыратын  ерікті сақтандыру шарты тараптардың  ортақ шешімге келуін білдіретін келісім әрі сақтандыру құқықтық қатынасын туындататын заңи факті  ретінде қос тарапты, консенсуалды, ақылы, мерзімді және алеаторлы сипатымен  ерекшеленеді, сон-дайақ сақтандыру міндеттемесінің және азаматтық-құқықтық міндеттеменің пайда болуын негіздейді. Сақтандырушы мен сақтанушының арасында сақтандыру шартының жасасылғанын растайтын  факті сақтандырушының сақтанушы  беретін біржақты құжаты — тиісінше ресімделген сақтандыру полисі белгілі  бір сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылатын сақтандыру түріне (түрлеріне) байланысты туындайтын сақтандыру құқықтық, қатынасының шарттық негізін  білдіреді. Міндеттемелік құқықтық қатынас ауқымындағы (жүйесіндегі) сақтандыру шарты болмысының басты  мән-жайы сақтандыру міндеттемесінің  өтемдік сипатының сақталуын  нысаналайды. Осы орайда ескерілуге тиіс маңызды жәйт, тек тиісті заңнамалық актілер негізінде жүзеге асырылатын міндетті сақтандыру кезінде де сақтанушы  мен міндетті сақтандыруға лицензиясы бар кез келген (ол таңдаған) сақтандырушының  арасында міндетті сақтандыру шарты  жасасылады.

Сөйтіп, «Сақтандыруды  жүзеге асыру негізіндегі сақтандыру шарттары» ұлттық сақтандыру рыногының  салаларында өзіне тән сақтандыру қызметтерін көрсететін (сақтандыру өнімдерін сататын) мамандандырылған әрі лицензияланған сақтандырушы (сақтандыру ұйымы) мен өзінің сұранысы негізінде  қажетті сақтандыру өнімдерін (көрсетілетін қызметтерді) тұтынатын әлеуетті сақтанушының (жеке немесе занды тұлғаның) арасында Қазақстан Республикасының Конституциясына  негізделген Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексінің және тиісті заңнамалық актілердің ережелері мен принциптеріне  сәйкес ерікті немесе міндетті түрде  жасасылатын, аталмыш тараптардың  құқықтары мен міндеттерін белгілейтін, сақтандыру міндет-темелерін, оның ішінде азаматтық-құқықтық, және қаржылық құқықтық міндеттемелерді, сақтандыру қорғауының шегін айқындайтын, сондай-ақ шарттық  сипаттағы материалдық сақтандыру құқықтық қатынастарының туындауын  негіздейтін ресми жазбаша құжат  ретінде тиісті ережелер мен принциптерді білдіретін құқықтық нормалардың жиынтығынан  қалыптасатын сақтандыру құқығы жалпы  бөлімінің институтын кұрады.