Дүние жүзінің табиғат ресурстары

№1 Шұбарқұдық мектеп - гимназиясы

 

 

 

М Ә Н Ж А З Б А

 

 

 

 

 

 

 

Тақырыбы: Дүние  жүзінің табиғат ресурстары

Орындаған: Мақсым Мадина

Тексерген: Орынбасар Даулет

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2013 - оқу жылы

 

 

Дүниежүзінің  табиғат ресурстары

 

      Дүниежүзінің табиғат ресурстары Ресурстарға шаруашылық баға беру. Дүниежүзіндегі елдердің табиғат ресурстарымен қамтамасыз етілу дәрежесі әркелкі. Табиғат ресурстарымен қамтамасыз етілу көрсеткіші алуан түрлі ресурстардың қор мөлшерінің арақатынасымен және оның пайдаланылу ауқымымен байланысты. Дүниежүзілік шаруашылықтың күрделі жүйесінде және еңбектің халықаралық үлестірілуінде экономикасы дамыған елдер, негізінен, тұтынушы болса, ал дамушы елдер — шикізат ресурстарын өндіруші әрі экспорттаушы болып табылады. Дегенмен көптеген жоғары дәрежеде дамыған елдер де ресурстардың ірі қорына ие, олар кейбір ресурс түрлерін өндіруден әлемдік жетекші болуы да мүмкін. Жалпы алғанда, осы айтылғандай дүниежүзілік экономикада мамандану бір жағынан, дүниежүзіндегі елдердің тарихи және әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен, екінші жағынан, жекелеген ресурс түрлерінің Жер шарындағы таралу ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Ресурстардың көпшілігі дамушы елдердін, аумақтарында орналасқан. Дүниежүзіндегі табиғат ресурстарының тендестіғі, олардың корлары, жағдайы және пайдалану болашағы қосымшадағы 4-кестеде көрсетілген. Осы кестеде теңдестіктің маңызды құрамына жеке-жеке тоқталамыз. Энергетикалық ресурстар. XIX ғасырдың басына дейін негізгі энергетикалык ресурс түрі — ағаш болып келді. Содан соң оның маңызы біртіндеп темендей бастады да, көмірді кеңінен пайдалану байкалды. Дегенмен көмірдің басымдылығы ұзаққа созылмады, себебі оның орнына мұнай мен табиғи газ игеріліп пайдаланылды. Қазіргі замандағы жалпы дүниежүзілік отын корлары бірінші кезекте көмір корьшан (жылу өндіру мүмкіндігінің 60%-ьша дейін), мүнай мен газдан (шамамен 27%) түрады (2-косарбеттегі картаны караңдар). Жалпы әлемдік өндірісте сұраныс баскадай: көмірге шамамен 30%, ал мұнай мен газға 67%-дан артык. 2000 жылы дүниежүзіндегі шынайы мұнай қоры 140 млрд т (жалпы барланғаны 250—300 млрд т) деп анықталған. Оның ішінде ОПЕК (мүнай экспорттаушы елдер ұйымы) елдерінің үлесіне өндірілген мүнай корыньщ 77%-ы тиесілі болды. Дүниежүзілік табиғи газ коры 146 млрд м3 деңгейінде анықталған. Оның ішінде ОПЕК елдерінің үлесіне табиғи газ корының 41%-ы тиесілі (косымшадағы 14-кестені караңдар).

Егер артық айтсақ дүниежүзілік мұнай қоры 200—300 жылға жетеді, ал шындығында колда бар мұнай қоры тек бірнеше жылға ғана жетуі мүмкін. Өйткені мүнай өндіру көлемі жыл сайын артып отыр. Мысалы, 1960 жылдары мүнай мен газ конденсатын өндіру мелшері шамамен 1 млрд т, ал табиғи газ ендірісі 5 трлн м3 болған. Ал 2000 жылы бүл көрсеткіштер тиісінше 3,5 млрд т жонө 23 трлн м3-ге жеткен (косымшаны карандар).        Мұнай өндірудің анықталған қоры казіргі кезде дүниежүзі деңгейінде жалпы 40 жылға жетеді деп болжам жасалуда. Бұл көрсеткіш ОПЕК елдері бойынша орташа есеппен 77 жылды күрайды. Сонымен қатар аса ірі ендіргіш елдерде керсеткіш қорлардың қамтамасыз етілуіндегі орташа деңгейінен жоғары. Мысалы, бұл көрсеткіш Сауд Арабиясында шамамен 80 жыл Кувейт пен Біріккен Араб Әмірлігінде 100 жылдан астам және т.б. Көмірдің сапалық кұрамы айтарлықтай маңызға ие, оньщ ітттінде кокстелетін көмір ерекше бағаланады. Мұндай көмірдің үлесі Аустралияда, Германпяда. Қытайда және АҚШ-та аса мол. Көптеген елдердегі экологиялык проблемалардың шиеленісуіне және табиғат қорғау шараларының қатаңдануына байланысты кемірдің күкірттілігіне басты назар аударылуда. Дүниежүзіндегі тас көмір өндіру, шамамен, 3,5 млрд т деңгейінде. Соңғы жылдары біркатар өндіріс жағдайы нашар және ендірілетін кемірдің айтарлықтай белігінің күкірттілігі жоғары елдерде таскөмір өндірісі күшті дағдарыска ұшырады, соның нөтижесінде бұл елдер көмірді сырттан сатьш алуға кешті. Көмір экспорттаушы аса ірі елдер катарына Аустралия, Канада, ОАР, Колумбия сияқты мемлекеттер кіреді.                                                                                               Қоңыр көмірдің барланған қорынын басым бөлігі және оны өндіретін өнеркәсіптің көпшішгі дамыған елдерде шоғьгрланған. Қоңыр көмір коры жөнінен АҚШ, Германия және Аустралия алдынғы орында. Қоңыр көмір өндірудің арзандығы (тек қана ашық әдіспен), онын төмендігіне қарамастан, салыстырмалы түрде арзан электр энергиясы ввжфуге мүмкіндік береді. Тас- көмір өндірісімен салыстырғанда қоңыр көмір өндіруде дағдарыс байқалған жоқ.                                                                                                            Дамушы елдердің көпшілігінде не мұнайдың, не көмірдің ірі қорлары жоқ, ол елдер сондықтан өндірістік-энергетикалық ресурстардың импортына тәуелді. Ал аса дамымаған елдерде отынға деген сұраныстың айтарлықтай бөлігі ағаш отын және биомассаның өзге түрлері(сабан, көк) есебінен қамтамасыз етіледі. Энергетикалык ресурстардың шектеулі монополиялы сипат алуы XX ғасырдың 70-жылдары энергетикалық ресурстардың жетіспеушілігіне, әсіресе мұнайдың, ш рілуіне, соньщ салдарыная әлемдік жүзілік экономика дамуыньщ каркыалы өзін-өзі жоғалтты. Энергетикалық қорларының есімінен асып түсті, төмендей бастады. Экологиялық проблемалардың шиеленісуі де айтарлықтай деңгейге жетті. Дәл осы кезде алғашкы өлемдік ресурстардың саркылуы жөнінде қоркынышты болжамдар өмірге келді. "Ресурстық жомарттьщ" дәуірінен әнергияны тиімді пайдалану дәуіріне өту басталды. Минералдық ресурстар. Минералдық ресурстарға металдар, металл емес, пайдалы қазбалар, техникалык, кұрылыс материалдары жатады (10-сызба- нұсқаны жөне косымшаны карандар).

Пайдалы казбалардың ішінде темір кені үлкен маңызға ие. Оның жер кыртысындағы қоры 600 млрд т мөлшерінде бағаланып отыр. Дамыған елдерде  соңғы жылдары темір кенін  өндіру қысқарған. Бұл болат балқытудың азаюына және металл сынықтарын кайта  ендеуге байланысты. Сонымен қатар  болатты езге материалдармен алмастыруға  да болады. Темір кені дүниежүзінің көптеген аймақтарында өндіріледі (оларды картадан анықтаңдар). Марганец кенін өндіруден ТМД өзге елдерден айтарлықтай алдыңғы орында (Аустралиядан 1 млн т, Бразилиядан 990 мың т, Үндістаннан 400 мың т артық). Қазақстанның жер қойнауынан пайдалы қазбалардың көптеген түрлері табыл- ған. Еліміз вольфрамның барланған қоры бойынша дүниежүзінде 1-орында, уран, фосфор және хромит кендерінен 2-орында, ал молибден мен қорғасыннан 4-орында. Батыс аймақтарда мұнай мен газдың мол қоры шоғырланған. Кен орындары өзге де пайдалы казбаларға бай. Алайда кеннен пайдалы өнім алу дөрежесі темен (темір 25—50%, мыс 0,3—0,6%, никель 1,3%, селен 0,1— 0,2%). Өнім өндіру барысында аса көп мөлшерде үйіндіге айналатын қалдықтар пайда болады. Сондықтан табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың негізгі принциптері мынадай болуға тиіс:

• толық алу;
• кешенді ендіру;
• қайта пайдалану;
• үнемді пайдалану

Қазақстандағы табиғат ресурстары

Табиғат ресурстарын  қазір қолға алған жөн.  
Мысалы: Ауаның ластануы, ормандардың құрып бара жатқаны, жануарлар 
Ауаның, судың, топырақтың ластануы, қалпына келмейтін табиғи ресурстардың 
1. Табиғат ресурстары және оларды тиімді пайдалану мәселелері  
Табиғат ресурстары және олардың жіктелуі  
Табиғат ресурстарына адам пайдаланатын және материалдық игіліктерді жасау 
Ресурстардың жіктелуі. Табиғат ресурстарын бірнеше белгілері бойына жіктейді. 
- Сарқылуына байланысты табиғат ресурстарының жіктелуі  
Ресурстардың сарқылуы бойынша жіктелуінің маңызы — ол адамды 
Сарқылатын ресурстарға жақын кезеңде немесе болашақта қорының сарқылу 
Сарқылмайтын ресурстарға шексіз ұзақ уақыт пайдалануға болатын ресурстар 
Ресурстардың ішінен судың орны ерекше. Су ластану нәтижесінде 
Табиғат ресурстарының сарқылу мәселесі Жылдан-жылға өзекті мәселеге айналып 
Бұл олардың мөлшерінің шектеулілігіне және оларды пайдаланудың артуына 
Б. Скиннердің (1989) мәліметтері бойынша халық санының қазіргі 
Көміртегінің қосылыстарынан тұратын ресурстарды аайдалану жылдамдығы ерекше назар 
Қазіргі кезде табиғатта миллиондаған жылдар барысында жиналған жанғыш 
Ең көп пайдаланылатын металдарға қатысты (темір мен алюминий) 
Алюминийді қорыту өндірістің энергия сыйымдылығының жоғары болуымен сипатталады. 
2. Ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаның ластануы  
Қоршаған ортаиың ластануы дегенде біз оған тән емес 
Ластануды жүйенің тепе-теңдігін бұзатын кез келген агент ретінде 
Ластану әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі:  
• шығу тегі бойынша:  
табиғи және жасанды (антропогенді);  
• пайда болу көзіне байланысты:  
а) өндірістік, ауыл шаруашылық, транспорттық және т.б.;  
э) нүктелік (өнеркәсіп орнының құбыры), объектілі (өнеркәсін орны), 
• әсер ететін ауқымына байланысты: ғаламдық, аймақтық, жергілікті;  
• қоршаған ортаның элемёнттері бойынша: атмосфера, топырақ, гидросфера 
• әсер ететін жеріне байланысты: қала ортасы, ауыл 
• әсер ету сипатына байланысты: химиялық (химиялық заттар 
• әсер етудің периодтылығына байланысты: бірінші ретті (өнеркәсіп 
Неғұрлым ластаушы зат тұрақты болса, оның қоршаған ортада 
Өндірілетін ресурстардың тек 2—3%-ы ғана пайдалы өнім ретінде 
Адам қызметінің көңіл аударарлық нәтижесіне қоршаған ортаға оған 
Жер бетіндегі адам мекендейтін кеңістіктің болуы (құрлықтың жалпы 
Табиғат ресурстарын пайдалану жылулық ластанумен, яғни жер маңы 
Биосфераның жылулың балансының бұзылуын атмосфераның шаңдануының артуы, өсімдік 
3. Қазақстанның қазба байлықтары  
Қазақстан минералдың ресурстарға өте бай. Қазақстан дүние жүзінің 
Қазақстан жерінде хромиттің әлемдік қорының үштен бір, уран 
Қазақстанда барланған тас көмір және қоңыр көмірдің қоры 
Қазір Қазақстан көмірсулардың қоры бойынша дүние жүзіндегі ірі 
Қазақстанның жер қыртысы мұнай мен табиғи газдарға бай. 
Арал маңында да мұнай мен газдың үлкен қоры, 
Темір кендерінің қоры 8 млрд. тоннадан астам. Оның 
Алатау темір-марганец бассейнінде шамамен 500-дей кен орындары мен 
Ұлытаудағы Қарсақатай темір кен орындарында 500 млн. тонна 
Шагын теміркен орындары Кеңтөбеде (Қарағанды), Атансарда (Көкшетау), Қаратаста 
Марганец кендері Атасу темірмарганец, бассейнінен басқа Сарыарқада, Ұлытауда, 
Хромит кендері негізінен Ақтөбеде табылған. Көмиірсай массивінде шамамен 
Хромит кендері Қостанайдағы Жетіқарада, Құндыбайда, Аққарғада, Ақтауда, Семейде 
Ваннадий кендері Қаратау мен Жабағылтауда табылған. Кендегі ваннадийдің 
Титан кендері Қостанайда, Көкшетауда, Ақмола мен Ақтөбе облыстарында 
Қазақстан түсті, бағалы және сирек металдардық көптүрлілігімен, байлығымен 
Алюмииий кендерінің ішінде бокситтер ерекше орын алады. Келешегі 
Алюминий шикізатының бокситтен басқа түрлері де барланған.  
Никель және кобальт кендері Ақтөбе, Қостанай, Жезқазған, Қарағанды, 
Мыс кендері Қазақстанның көптеген территорияларында таралған. Алтай тауларынан 
Мысты кендерден, сонымен қатар, қорғасын, цинк, молибден, күкірт 
Қорғасын-мырыш (полиметалл) кендері Кенді Алтайда, Сарыарқада, Қаратау мен 
Полиметалл кендерінің құрамында қорғасын мен мырыш немесе мыс 
Сарыарқада Атасу тиіндегі полиметалл кендері Қарағанды және Жезқазған 
Қаратауда Ащысайдан басқа Аралтау, Ақсоран, Байжансай кен орындары 
Шу мен Іле тауында да полиметалл кен орындары 
Алтын мен күміс ертеден Қазақстанның шығысымен солтүстігінде өндіріліп 
Көкшетау жақын жылдары негізгі алтын өндіруші аймаққа айналады. 
Сирек металдар Қазақстан жерінде кеңінен таралған.  
Вольфрам мен молибденнің өнеркәсііітік кен орындары Сарыарқада (Байназар, 
Тантал-ниобий кендері Қалба мен Мұғалжарда тарлаған. Комплексті ниобий 
Цирконий Сарыарқаның батысы мен солтүстігінде, Торғай ойпатында, Арал 
Висмут қорғасынды, мырышты және мыс кендерінде кездеседі. Сурьманың 
Сынап Шар ауданында, Шу, Іле және Жоңғар Алатауында 
Мышьяктың негізгі қоры алтын кен орындарында орналасқан.  
Кадмий Кенді Алтайда, Сарыарқа мен Қаратауда таралған.