Қазақстан жеріндегі діни идеологиялық ахуал

 
Соңғы кездерде дін өзінің қоғамда  алатын орнын қайта қалпына келтіріп, жыл санап аяғына нық тұрып келеді. Әрине бұл жақсы нышан. Адамзат тарихында діннің алатын орны ерекше, салыстырмалы түрде адамның дінге мойынсұнуы — отты игеру, дөңгелек ойлап табуымен тең үлкен жетістігі деп қарастыруға болады. Дін адамдарды біріктіретін күрделі қоғамдық институт. Алайда діндердің көптігі бұл «біріктіруге» кедергі екені анық.

 
 
Дін. 
 
Сонымен жалпы дін дегеніміз не? Бұл турасында Ожегов өз сөздігінде: «құдреттті күшке (аруаққа, құдайға) иланатын қоғамдық түсінік формасының бір түрі» деп түсіндірген. Дін адамзат тарихының айнымас бір бөлігі, сенім формалары өзгергенімен мәні бір — илану, сену. Діннің көне формалары яғни отқа, пұтқа табыну қазір салт-дәстүр сынды өзге мәнге ие болды. Мысалға айталық пұтқа табыну. Қазір бұрынғы пұттар қарапайым мүсінге (статуетка) айналып кетті, оны біз бір бірімізге сыйлық ретінде реті келген кездерде беріп жатамыз. Отқа табынуға келсек, жас келін табалдырық аттамастан бұрын отқа май құю салтын еске түсірсеңіздер-ақ жеткілікті. Ал осы пұтқа табыну мен бүгінгі таңдағы діндердің айырмашылығы я ұқсастығы бар ма? Біріншіден пұтқа табыну көне діндер қатарына жатады. Діннің бұл түрі әлемнің әр түпкірінде кең тараған. Мысалға бүгінгі дін исламның шыққан отаны Араб түбегінің халқы ислам келместен бұрын осы пұттарға сенген, бұл турасында халиф Омар әл-Хаттаб былай деп еске алған: «Надандық кезеңіндегі екі ісіміз есіме түссе, біреуіне — қайғырып жылаймын, екіншісіне — күлемін. Жылайтыным — сол кезде ақымақтығымыз сондай, әйелдеріміз қыз туса тыжырынып, қыз баладан құтылғанша асығып, бейкүнә, мейірімге мұқтаж шараналарды тірідей көметіндігіміз. Осы қылығымыз есіме түссе, жүрегім қан жылайды. Күлетінім — пұтқа табынатын едік. Әрқайсысымыздың үйіміздің төрінде қолдан жасаған пұттарымыз тұратын. Соларға табынып, құрметтейтінбіз. Сапарға шыға қалсақ пұттарымыздың бейнесін ұннан немесе халуадан жасап, өзімізбен бірге ала шығатынбыз. Жол ұзап қарнымыз ашса, табынып, алдында құрдай жорғалаған жансыз халуа — пұттардан кесіп алып жейтінбіз. Осыдан асқан күлкілі оқиға бар ма енді?». Әрине пұттарға деген арабтардың көзқарасы бүкіл әлемнің оларға деген көзқарасын білдірмейді. Дегенімен араб халқының тарихи орны бәрімізге мәлім сондықтанда осы сөзді дәйекке алдым. Діндердің түрлері мен сатысына қарамастан дін — дін болып қала бермек. 
 
 
 
Дінтану 
 
Қазақстан Республикасының «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» заңының 3-бабына яғни дiни сенiм бостандығы хұқығына сәйкес: «Қазақстан Республикасының, басқа мемлекеттердiң азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар жеке өзi, сондай-ақ басқалармен бiрге кез келген дiндi еркiн ұстануға немесе ешқайсысын ұстанбауға хұқылы, дiнге деген, құдайға құлшылық жасауға, дiни жоралар мен рәсiмдерге, дiндi оқып-үйренуге қатысуға немесе қатыспауға көзқарасты айқындау кезiнде қандай да бiр күштеп мәжбүр етуге жол берiлмейдi.» Осылайша кез келген азамат қай дінді ұстанғысы келсе, өз еркі және оған ешкім шектеу қоя алмайды. Кейбір «ағаларымыз» бұл заңды шикі деп те жатады. Қалай десе де, заңның аты заң. Еліміздің либералды заңнамасының арқасында бүгінде төрт мыңнан аса діни бірлестіктер тіркелген. Оның ішінде 2337 — исламдық бірлестіктер; 281 — православтық; 82 — католиктік; мыңнан аса протестанттық және т.т. 
 
Австрия немесе Чехияда діни бірлестіктерді тіркеу үшін оның қатарында бірнеше мыңдаған адам болуы тиіс, ал бізде діни ұйымды тіркеу үшін қатарында он адам болса да жеткілікті. Осыған сәйкес елімізде тек әлемдік діндер ғана емес, түрлі ұлттық діндер, секталар мен ағымдар нық орнығып алды. Діндерді сұрыптау — дінді ғылым деп қарастырып, оны жүйелеу. Халықтың діни сауатының ашылуы жақсы-ақ. Дегенімен діннің қыр-сырын біліп барып сену абзал. Елімізде кең тараған ислам мен христиан діндері әлемдік діндер қатарына жатады. Буддизм Қазақстанда кең етек жаймағынымен ол да әлемдік діндер қатарында бар. Одан бір саты төмен ұлттық діндер орналасқан олардың қатарында Индуизм, конфуцилік, даосизм, иудаизм, синтоизм т.т. сынды тек бір ұлтқа ғана тән діндер жатады. Соңғы кездерде кей «ағаларымыз» ислам қазақтың туа біткен діні емес, қазақтар көк тәңірге сенген деген пікір айтып жатыр, ал тәңірге сену ол — көне діндердің бір көрінісі. Елімізде нық орнығып алған тағы бір діни ұйымның түрі — секталар. Секта — өздерінің көздеген тар мүддесіне жетуге тырысқан азаматтар тобы. Осыдан туындайтын бір ой — сектаны дін деп қабылдау дұрыс па? Дұрыс та бұрыс та. Бүгінде қарапайым халықтың секта десе төбе шашы тік тұрады. Оның да әр түрлі себебі бар. Мысалға Дэвид Берг құрған «Жанұя»(семья) сектасы әлемді өздерінің аморальді қылықтарымен дүр сілкіндірді. Балаларды жыныстық қатынасқа тарту, бір сөзбен алғанда педофилия, жезөкшелікті үндеген бұл секта Ресейде де көрініс тапты. Сонымен қатар жуықта он жеті жыл ешбір шектеусіз жасырын өмір сүріп келген тағы бір секта осы Ресейдің Орынбор қаласында әшкереленді. «Қалалық өзін өзі дамыту қоры» (Городской Фонд самосовершенствования) атты бұл ұйымды Вячеслава Веснин атты азамат басқарып келген. Халық дүр сілкінді, журналисттер қауымы жан жақты қазбалап ақыры, сектаның басшысы абақтыға қамалды, сот ісі әлі де жүріп жатыр. 
 
Дінтануды дамыту халықтың діни сауатын ашуға зор ықпал етеді. Білгендер мен білмегендер тең бе? Діннен хабардар және аталмыш секталардың ұсынып отырған жүйесінде дінге қатысты ешбір элемент жоқтығын аңғарып, шынай мүддесі мен мақсатын білген азаматтар саналы түрде осыған бара ма? Әрине жоқ. Осы орайда елімізде екінші жыл қатарынан мектеп курсына енген «дінтану негіздері» пәнінің оң ықпалын атап өтпеу дұрыс емес болар. Алайда бұл жерде де бірқатар сұрақтар бар. Аталған пән тек 3-ші тоқсанда ғана басталып, екі тоқсан жүргізіледі. Ал осы пәнді оқытатын мамандар бар ма? Бар болса, жеткілікті ме? Елімізде қанша ЖОО дінтанушы мамандарды оқытады? Тарих пәнінің мұғалімдеріне арналған дінтану курстарының тиімділігі қаншалықты? 
 
 
 
Дінтанушы. 
 
Алдымен мына сұраққа жауап іздеп көрелік. Дінтанушы деген кім? Жауап бірден дін зерттеуші маман болар… Ал осы дінді зерттейтін, сараптайтын мамандар елімізде бар ма? Бүгінгі Қайрат Жолдыбайұлы, Мухитдин Иса, Мұртаза Бұлұтай, т.т. сынды ағаларымыз дінтанушылар ма, әлде теологтар ма? Қайрат Жолдыбайұлы — ҚМДБ-ның Уағыз-насихат бөлімінің меңгерушісі, демек ислам дінінің жілігін шағып, майын ішкен адам, Мухитдин Иса — «Нур Мубарак» ислам мәдениеті университетінің профессоры, теология ғылымдарының докторы (ғылыми дәрежесінен-ақ белгілі), Мұртаза Бұлұтай — философия ғылымдарының кандидаты. Демек аталған үш ағамыздың үшеуіде дінтанушы емес, екеуі теолог, үшіншісі философ. Дінтанушы қайда? Жоқ. Елімізде тек санаулы ғана ЖОО (Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Шет тілдер және іскерлік карьера университеті, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық Ұлттық Университеті, «Нұр-Мүбарак» Египет ислам мәдениеті университеті. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Қазақ-араб университеті ) дінтану мамандығы бойынша оқытады. Ондағы жыл сайынғы түлектер саны бізге беймәлім, десек те аз. Жоғарыда атап кеткендей мектептегі дінтану пәнінен кім сабақ береді теолог па, философ па, әлде екі айлық курс оқыған тарихшы ма? Мектеп курсына арналған оқулық жайында былтыр біраз әңгіме болғаны әлі есімізде. Кітаптың авторы — Ғарифолла Есім, философия ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, Қазақстан Республикасы Парламент Сенатының депутаты. Семей педагогикалық институтының филология факультетін 1970 жылы үздік бітірген. 1974-1977 жылдары С.М.Киров атындағы ҚазМУ-дің философия және экономика факультетінде аспирантурада оқыды. 1987 жылдың ақпанында осы факультеттің ғылыми кеңесінде «09.00.01 — диалектикалық және тарихи материализм» мамандығы бойынша кандидаттық диссертация қорғады. 1994 жылы шілдеде «Абай дүниетанымындағы Алла мен Адам болмысы» деген тақырыпта «09.00.06 — дінтану, теология» мамандығы бойынша философия ғылымдарының докторы атағын алу үшін диссертация қорғаған. 1995 жылы Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланған беделді ағаларымыздың бірі. Осы кітаптың сын сапасы тұрғысында «Үш қиян» Республикалық газетінің ресми сайтындағы (http://ushkiyan.kz/p2298) ««Дінді» осылай «тану» керек пе?!» атты мақалада автор Зікірия Жандарбек (тарих ғылымдарының кандидаты, дінтанушы /?!/) қатты сынға алады. Мақала соңында әдеттегідей пікірлер жазылған. Бірі даттайды, бірі қолдайды. Мені қызықтырғаны тек бір пікір ғана, аноним автор былай деген екен: «Шындығына келгенде кұрметті пікір білдірушілер, сіздер көптеген кұпияны білмейсіздер. Пікір білдіргенде көптеген сұрак қойыпсыздар, бұған мен жауап берейін, осынын басы қасында жүрміз ғой, 
 
1 — Дінтану оқулығын жазуға Ғарифолла Есім Абуоваға тапсырған, Ал Абуова біз сияақты студенттерге тапсырды, енді ойлап көріңіз біз қайбір жарытып жазамыз. 
 
2 — Ислам діні бойынша Қайрат Жолдыбайдың тобына жаздырған, ал олардың тобы барлығы дерлік салафиттик бағыттағы адамдар. 
 
3 — Бүкіл газеттерге (барлығы ел мүддесін ойлайтын азаматпыз дейді) менің кітабім туралы сын пікірлерді жарияламандар деп тапсырма беріп койған («Үшқиян» газетінен басқа газеттер жарияламаған.)». 
 
Ақпараттың рас я жалғандығын тек құдай біледі, десекте қорытынды өздеріңізден.

Қазақстан жеріндегі діни идеологиялық ахуал

[өңдеу]Зороастризм

Зороастризм храмы

Орта ғасырларда Қазақстан жеріндегі діни идеологиялық ахуал өте күрделі еді. Бір жағынан, қазақтың ата-бабаларынан келе жатқан дәстүрлі діні — Тәңірге табыну, шаманизм болса, екінші жағынан, бұл өңірде зороастризм дінінің, буддизмнің, христиандықтың ықпалдары болды.

Қазақ жеріндегі ең көне діндердің бірі — зороастризм. Бұл діннің негізін Заратуштра деген адам салған. Кейіннен зороастризм діні ирандықтардың, ауғандықтардың ресми дініне айналған. Бұлар да орта ғасырларда зороастризмнен мұсылмандыққа көшкен.

Зороастризм дінінің негізгі  табынатын, мінәжат ететін стихиясы — от, бір сөзбен айтқанда, отқа құлшылық ету діні. Қазақтың не нәрсені отпеналастауы, отқа май құю рәсімі сол зороастризм қалдығы болса керек. Зороастризмнің екінші бір қағидасы — дүниенің екі түрлі, бір-біріне қарама-қарсы болмыстардан тұратындығы туралы ұғым. Мысалы, рухани—тәндік, пайдалы—зиянкес, адал—арам, ақ—қара, жақсы—жаман, т.б. Қазақстан жерінен зороастризм орындары ашылған. Соның бірі — Тараздағы Тектұрмас жерлеу орны. Онда адамның сүйегін өртеп, ассуарт деп аталатын қыштан жасалған ыдысқа күлін салып қоятын болған.

[өңдеу]Тәңірлік діні

Тәңірлік суреттер

Тәңірлік  дін туралы тікелей деректер түркі заманынан белгілі. Көне түріктер "Бір Тәңірі" деп көк аспанға табынған. Тәңір көне түріктердің түсінігі бойынша, жер бетіндегі жанды, жансыз табиғаттың бәрінің үстінен қарайтын, соларды таратушы, соларды жарылқаушы, жазалаушы бір ғарыштық (аспандық) күш. Бұл жағынан алғанда, Тәңір кейінгі мұсылмандық "Алла", "Құдай" ұғымдарына жақын келеді. Ислам діні таралғаннан кейін де түркілердің, оның ішінде қазақтардың Алла ұғымындағы Тәңір сөзін жиі қолдануы олар туралы түсініктердің ұқсастығынан деп түсіну керек. Жалпы, Тәңір діні де Азиядағы ең көне бірқұдайлық дін.

Көне түріктер Тәңірмен қатар Жер, Суға да мінәжат еткен. Бұл олардың тіршілік көзі болуымен байланысты болса керек. Адамның да, малдың да, өсімдіктің де өнуі, өмір сүруі жерге, суға тікелей байланысты. Қазақтың арғы бабалары Күнге, Айға да табынған. Оның сілемдерін қазақтың салт-дәстүрғұрыптарынан, дүниетанымынан көптеп кездестіруге болады.

[өңдеу]Шаманизм

Тотем

Шаманизм

Тәңірлік діннің арғы тегінде шаманизм жатыр. Шаманизм дінінің негізгі қағидасы бойынша, дүние түгелімен рухтардан тұрады. Жанды, жансыз дүниенің де рухтары бар. Шаманизмді құраушы діни сенімдердің тотемизм, фетишизм, анимизм, магия түрлері бар. Тотемизм дегеніміз — адамдардың өздерін белгілі бір хайуанаттан таралдық деп түсініп, соларға мінәжат етуі. Көне түркілердің, ежелгі қазақтардың тотемі қасқыр болған. Қырғыздардың бір бөлігі өздерін бұғыдан жаралдық деп есептейді. Фетишизм — белгілі бір заттың адам өміріне оң ықпалына сену. Қазақ балаға, оның бесігіне, жүйрік атқа, жас ботаға үкі немесе тұмар тағып қояды. Бұлардың бәрі фетишизм сенімі.

Анимизм — бүкіл табиғатты жанмен, рухпен байланыстыру. Магия — жанды, жансыз табиғатқа тылсым күш арқылы әсер етуәрекеті. Қазақ бақсы-балгерлерінің әрекеті осы магияға негізделген.

[өңдеу]Буддизм

Будда

Түркі дәуірінде қазақ жеріне буддизм діні де енген. Бұмын қағанның ұлы Мақан қаған будда дінін қабылдап, буддалықнасихат кітаптарды түркі тіліне аудартқаны белгілі. Бұл жұмыс Таспар қаған кезінде де жалғасқан. Түркі кағандарын буддизмнің: "Адам өлтірме, өтірік айтпа, ұрлық жасама, қызулы ішімдік ішпе" деген уағыздары қызықтырған болса керек. Будда храмдары (ғибадатханасы) Жетісу жерінде Акбешім, Краснореченск ортағасырлық қалаларында, Сайрамда (Испиджаб) табылды.

Буддизм кесенесі

[өңдеу]Несториандық бағыттағы христиан діні

Қазақ жеріне V ғасырда несториандық бағыттағы христиан діні де аздап таралды. Римдік діндар Нестор Христосты "Құдай емес, — адам, Құдайдың жердегі өкілі ғана" дегені үшін Шығыс Рим империясынан қуылған еді. Христиан дінінің осы несториандық ағымы VII—VIII ғасырларда Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан жерінде христиандық шіркеулерді көптеп салған. Алдымен христиандықты қабылдаған қарлұктар болған, шіркеулер Тараз, Мерке, Қойлық, Жамұқат, Науакент, Фараб, т.б. қалаларды қазғанда табылды. XIV ғасырда қазақ жерінен жүріп өткен Вильгельм Рубрук Қойлық қаласында (Іле жазығы) қасиетті Матвейдің монастыры болғанын хабарлайды.

Жалпы, христиан дінін қазақ  жеріне, одан Шығыс Түркістанға, тіпті сонау Монғолияға дейін таратқан — Нестордың ізін қуушы сириялық христиандар еді. X—XI ғасырларда христиан дініне керейлердің, наймандардың біразы кіргендігі жөнінде тарихи деректер бар. IX ғасырдан бастап қазақ жеріне орныққан мұсылман діні христиандықты ығыстыра бастады. Христиан шіркеулері көп жерде мешітке айналдырылды. Кей жерлерде христиандық пен мұсылмандық қатар өмір сүрді. Тіпті, кейде христиан католиктеріні ел басқарушы мұсылман халифтер тағайындады. Бірақ монғолдардың жаулап алу кезеңінде (XIII ғасырда) христиан дінінің ықпалы қайта күшейді. Өйткені кезінде монғол хандарының біразы христиан дінін қабылдаған болатын. Мысалы, Батыйдың ұлы Сартақ несториандық дінге үлкен қолдау жасаған. Жалпы, христиан діні қазақтың оңтүстік, оңтүстік-шығыс, шығыс аймақтарындағы ру-тайпалардың арасында әр жерде қауым болып, бірде әлсіреп, бірде күшейіп, XIV ғасырдың соңына дейін өмір сүрді. Олардан қалған тарихи жәдігерлер археологиялық қазбалардан белгілі шіркеулер қалдығы, сирия тілінде қағазға, қышқа жазылған христиандық уағыздар, крест рәміздер, иконалар, металл крестер және ортағасырлық авторлардың мәліметтері. Несториандық христиан дінінің ең бір кең тараған белгісі — крест пен көгершін.

[өңдеу]Манихей діні

Манихей діннің адамдары

Түркі қағанаты заманында Орталық Азия мен Қазақстан жерінде манихей діні де таралды. Манихей діні — зороастризм, шаманизм, буддизм, христиандық діндердің қосындысынан шыққан қойыртпақ дін. Оны месопотамиялық жазушы, суретші Мани деген ойлап тапқан. Оның қасиетті қағидалары "Бал ашу кітабында" жазылған. Қазақ жерінде манихейліктің орталығы Тараз қаласында болды. Манихейліктің негізгі қағидасы — дуализм, ол бойынша дүниеде екі түрлі күш бар, оның бірі — адалдық күші де, екіншісі — арамдық (жауыздық) күші. Өмір осы екі қарама-қарсы күштердің күресінен тұрады. Манихей діні жаман пиғылды күштерді құртуға бағытталған. Манихейлік дін адамды аскетизмге тәрбиелеп, бұл дүниедегі қызықтардың бәрінен бас тартуға шақырды. Олардың ілімі бойынша, үйленуге, бала сүюге, ыстық қанды хайуанаттардың етін жеуге болмайды. Тек суық қанды жәндіктер — бақа мен жыланның етін жеуге болады, негізінен, шөп тағамдарын ғана жеуге шақырды. Дегенмен де манихейлік дін біздің жерімізде кең тамыр жая алған жоқ.

[өңдеу]Ислам діні

Мысырдағы мешіт

Қажылық

Құран

Ислам діні қазақ жеріне VIII ғасырдан бастап ене бастады. Ислам, алдымен, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісужеріне таралды. X ғасырда ислам діні Қарахандар мемлекетінің ресми дініне айналды. Оңтүстікте жақсы дамыған қала мәдениеті мұсылманшылықтың орнығуына оңды ықпал етті. Ислам діні — өте икемшіл дін. Ол құранда жазылған уағыздар, шариғатта көрсетілген талаптарды халық бойына сіңіре отырып, сол халықтардың жергілікті әдет-ғұрыптарына икемделе де білген, олармен санасқан. Мұсылмандық: ''суннит'', шийттік болып екіге бөлінеді. Қазақтар оның сунниттік бағытына жатады.

Ислам дінінің қазақ жерінде орнауы халықтың рухани, идеялық жағынан бірігуіне, ынтымақтасуына жағдай жасады. Мұсылмандық: кентті (қалалы) өңірлерде, ең алдымен, оңтүстікте, содан соң Жетісуда таралып орнықты. Орталық, шығыс, солтүстік, батыс аймақтарындағы көшпелі, жартылай көшпелі қазақтар арасында ислам діні XII ғасырға дейін біртіндеп таралды. Мұсылмандық этикасының, мәдениетінің казак жеріне таралуына әл-Фараби ат-Түрки, әл-Жаухари, Исхан әл- Фараби, әл-Қимани, Бақырғани, Жүсіп Баласағүни, Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Йасауи, т.б. өлшеусіз еңбек етті.

Ислам діні — қазақ халқын мұсылмандық мәдениетке жақындастырып, ғылым-білімнің, әдебиеттің дамуына да оң әсер етті. Исламның адамды жақсы істерге, ой тазалығына,қарапайымдылыққа, шыдамдылыққа тәрбиелеуі — қалың бұқара арасында бұл дін уағыздарының кең таралуына жағдай жасады.

[өңдеу]Қазақтың ілім-білімдері

Қазақ халқы өзінің тұрмысында, шаруашылығында, дүниетанымында көптеген тиімді білімдерге қол жеткізген.

Қазақтың аспан әлемі, жұлдыздар жөніндегі түсініктері өте бай. Түнде жол жүріп келе жатқан жолаушы өзінің бағытын, уақыттың мезгілін жұлдыздар арқылы анықтаған. Қазақтың жол жүргенде басты бағдары болған жұлдыз — ол солтүстікте орналасқан Темірқазық жұлдызы. Темірқазық десе, темір қазық, ол ешқашан орнынан қозғалмайды. Темірқазықты айналып жүретін жеті жұлдызды Жетіқарақшы дейді.

Қазақ жұлдыздарға қарап  жыл мезгілін де анықтаған. Үркер жұлдызының жерге жақындауы — көктемнің жақындап қалуының белгісі. Жаз шыға бастағанда Үркер жерге тіпті жақындап келіп, соңында жерге түскендей болып көрінбей кетеді. Үркердің жерге түсуінен жаз айы — шілде басталады. Үркер қайтадан көріне бастаса, күздің жақындағаны.

Қазақ есепшілері Үркер жұлдызының орналасуына қарай жыл мезгілін анықтап отырған. Үркер күздің басында (қыркүйек) шығыстан, қыстың басында (желтоқсан) төбеден, көктемнің басында (наурыз) батыстан көрінеді, ал жазда мүлде көрінбей кетеді. Үркер көрінбеген жаз күндерін 40 күн шілде деп атайды. Қазақта Үркерге байланысты мынандай мақалдар қалыптасқан: "Үркер жерге түспей жер қызбайды", "Үркерлі айдың бәрі суық", "Үркер туса, сорпа ас болады", "Үркер көтерілгенде, шөп те көтеріледі", т.б.

Қазақтар дүниенің бағытын бетін шығысқа қаратып тұрып анықтаған. Шығысқа беттеп тұрған адамның маңдай алды шығыс, арқасы — батыс, оң қолы — оңтүстік, сол қолы — солтүстікті бағыттаған.

Қазақтар Құс жолы деп аталатын, оңтүстіктен солтүстікке қарай ақ жолақ болып жатқан мыңдаған жұлдыздар шоғырын да бағдарлық белгі ретінде пайдаланған.

Таң ата туатын жазғы жұлдызды Шолпан деп атаған. Алысқа аттанатын жолаушы таң Шолпаны көрінісімен жолға шығатын болған. Қыста малды кешкі Шолпан жұлдызына қарап қораға кіргізген.

[өңдеу]Қазақша ай аттарының мәні

Қазақта жыл басы — наурыз. Бұл ай атауы бізге Соғды мен Хорезм арқылы ежелгі парсы тілінен келген. Наурыз деген сөздің парсыша мағынасы "жаңа кұн". Көкек — бұл ай көкектің алғаш шақыра бастайтын айы, сондықтан оны осылай атаған. Мамыр — семірген дала қазының ұша алмай мамырлап қалуынан шыққан деседі. Енді бір түсіндіру бойынша мамыр — жыл құстарының балапаны. Маусым айының қазақта екі түрлі атауы бар: маусым және отамалы. Отамалы деген жер отайып, мал көкке қарық болды деген сөз. Шілде — парсының"чіллә" — қырық деген сөзінен шыққан. Тамыз айын қазақтар сарша тамыз деп атаған. Сарша — шөптің сарғая бастағанын білдірсе керек. Қырқүйек — бұл ай күйектің алынатын кезі, сондықтан қыркүйек атанған. Қазан — бұл ай атауына байланысты нақты дәлелді түсіндіру жоқ. Көпшілік зерттеушілер: "Бұл айда күздік соғым сойылып, қазан көбірек асыла бастайды, 184 осымен байланысты", — дейді. Қараша айында жер такырланып, қарайып қалады, содан шыққан деген түсінік бар. Енді бір зерттеушілер қараша сөзін хараж—салық деген ұғымнан шығарады. Орта ғасырларда осы айда елден салық жиналатын болған. Желтоқсан (тоқсан деп те атайды) — жылдың ақырғы ширегі, наурызға дейін 90 күн қыс бар деген ұғымнан шыққан. Қаңтар — күннің "қаңтарылып байланатын", одан ары қысқара алмайтын айы. Қаңтарда күн кысқарып, түн ұзарып болады. Ақпан — малдың жұтауы, суық желден ығатын кезі. Ақпан сөзін ғалымдар, "ақ-ықпа" деген сөздің бірігіп кеткен түрі деп есептейді.