Кәсіпорынның қаржы ресурстарын нарықтық экономика жағдайында экономикалық күтіп ұстау

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Кәсіпорынның   қаржы  ресурстарын  тиімді  қалыптастыру  жолдары

 

3.1. Кәсіпорынның  қаржы ресурстарын қалыпастыру  мәселелері

 

Бұл кезеңде қаржы  ресурстарын қалыптастырудың екі  барынша маңызды мәселелері байқалады, бұл несие мен қарыздарды тартудың жоғары пайыздары мен қарыз  және өзіндік капиталдың ара қатынасы.

Өзіндік және қарыз қаражаттарының қорытынды қатынасы қандай болуы керек, қаржы ғылымының теоретиктерінің күш-жігерлеріне қарамастан бұл мәселенің әлі күнге дейін нақты жауабы жоқ. Өткен ғасырдың орта шегінде қаржы жөніндегі екі американдық мамандар Мертон Миллер мен Франко Модильянның (соңында Нобель сыйлығының лауреаты болған) құрған  модельдерінің біріне сәйкес фирма құнын барыншы жоғарылату үшін (бұл қаржылық менеджменттің ақырғы мақсаты болып табылады) капиталдағы қарыз үлесін 100%-ға  дейін жеткізген  дұрыс.

Егер алынған пайда  пайыздарды төлеуге жетпейтін болса, екінші компанияға өзіндік капиталына жоғарылатылған табыстылықты қамтамасыз етіп келген қаржылық тұтқа енді оған үлкен шығындар әкеледі. Пайыздарды төлеуге ақша қаражаттары жетіспеген жағдайда банкроттық рәсімі орындалуы мүмкін. Фирманы тарату туралы шешімді қабылдау бизнестен күтілетін ақша ағымдары активтерді сатудан түсетін ақша сомасынан аз болатындығын білдіреді. Банкроттық өзінен өзі компания құнын өзгертпейді, ол қалған ақшаны алу үшін кредиторлар (ең алдымен) және меншік иелерін (екінші кезекте) «кезекке тұрғызу» рәсімі ғана. Компанияның құны осы рәсімдерді жүзеге асырумен байланысты - әкімшілік, сот және активтерді мәжбүрлі түрде сатудан болған шығындар есебінен ғана төмендейді. Банкроттықтан болатын зиян шегу қаупін кредиторлар талап етілетін табыстылық өсімімен орын толтырады. Қарыз капиталына деген баға күрт артады да – тұтқаның әсері нөлге жетеді. Тәжірибе дәлелдегендей: қаржылық тұтқа мәні жоғары бола отырып, фирманың іскерлік белсенділігі төмендеген кезеңде ол өзінің нарықтағы үлесін капитал құрылымы консервативті болып келетін бәсекелестерге береді (бұл жерде консервативтілік қарыз қаражаттарының шамалы ғана  үлесі болытындығын білдіреді).

Менеджердің міндеті  табыстылық пен тәуекелділіктің оңтайлы деңгейін қамтамасыз ететін қаржы тұтқасының бір орташа компромистік мәнін  - демек, компанияның максималды құнын табу болып табылады.

Алайда, капитал құрылымы қандай да бір мифтік «нормамен» емес, бизнес динамикасымен - өткізу мен пайда  көлемінің өсуімен, салынған капиталдың табыстылығы және осы табыстылықтың стандартты ауытқуымен анықталуы тиіс. Сонымен бірге, капитал құрылымы (дивиденттік саясат секілді) компанияның негізгі өнімінің өмірлік циклінің кезеңдеріне сәйкес келуі тиіс: «Өмірлік циклмен ары жүрген сайын, капиталдағы қарыз соғұрлым жоғары болады. Қаржылық тұтқа әдетте өседі, дивиденттер үлесі де өседі. Пайыздық шығындарды жабу коэффициенті (бұл пайданың пайыздар мен салықтарды төлегенге, EBIT дейін пайыздарды төлеуге кететін шығындарға қатынасы) әдетте төмен түседі. Тиімділік әлсірейді, free cash flow - өседі».

Көптеген сарапшылар тиімді құрылымды тапқан кезде қаржылық икемділікті ұстап тұру қажеттігін және қаржылық қиыншылықтар немесе компания нарықта бағаланбаған жағдайда «қарыздық қуат» деп аталатын қор – резервтің болуын ұсынады.

Қалай болғанда да капитал  құрылымын оңтайландырудың көптеген әдістерінің кез келгенін пайдаланған  кезде кепіл берілген нәтижелердің болмағанда бұл процесс қаржылық директор үшін өз өнерін көрсетудің әдісіне айналады.

Қаржылық ресурстарды  қалыптастырудағы екінші проблемалық  сәт коммерциялық банктердің жоғарғы  пайыз ставкалары болып табылады.

Кәсіпорынның ағымдағы қаржылық тұрақтылығын төмендететін мәселе  ағымдағы өндірісті қамтамасыз етуге  қажетті айналым  қаражаттарының жетіспеушілігі болып табылады. Кәсіпорынның дамуына кедергі келтіретін негізгі саңылауларға бір жағынан сатып алушылардың төлемдерді төлемеуі, екінші жағынан – жеткізілген өнім үшін есеп айырысуларда ақшалай құрамдас бөліктің үлкен үлесінің болуы жатады.

Соңғы жылдарда қаржылық ресурстар көзінің құрылымында  өзгерістер болды. Негізгі шаруашылық қызметтен алынған табыстың төмендеуінен болған шығындардың орнын толтыру  көптеген саларда негізгі қызмет түрлері бойынша операциялардан түсетін түсімдер есебінен үлеске бөліне бастады, ол шетелдік өткізу нарығына және валютамен жүргізілетін операцияларға күшейтілген түрде бейімделумен, қаржылық алып сату нарығына белсенді түрде шығумен, «табиғи айырбас» мәмілелері және өзара есеп айырысу тәжірибесінің кеңеюімен, шоттардың бір бөлігін еншілес құрылымдар арқылы аударумен және т.б. түсіндіріледі. Қысқа мерзімнің ішінде бұл қайнар көз экономиканың көптеген салаларының жиынтық қаржы ресурстарын қалыптастыру кезінде маңыздылығы жағынан екінші орынға шықты, ал құрылыс пен жекелеген өнеркәсіп салалары үшін – басымдық танытып отыр. Басқа түсімдердің кенеттен өсіп кетуі  - жалпы теріс құбылыс. Ол қаржылық ресурстарды қалыптастыру кезіндегі алдын ала болжай алмаушылықтың күшеюін, мүмкін болатын көлемдерді нақты есептеулердің төмендеуін, ақша қаражаттарын «толығымен алмау» қаупінің артуын көрсетеді.

Кредиорлық және дебиторлық қарыздар арасындағы қатынас нашарлады. Мерзімі өтіп кеткен кредиторлық  қарыздар жалпы өнеркәсіп бойынша  осы түрдегі қарыздардың жартысын құрайды. Мерзімі өтіп кеткен қарыздардың осылайша жоғары болуы экономикалық жағынан өнеркәсіпті, оның салалық құрылымын, қалыпты ұдайы өндірісті қалпына келтірудің қаржылық ресурстарының жалпы, әрі айтарлықтай дәрежеде қысқаруын білдіреді. Кредиторлық және дебиторлық қарыздар қатынасы, сондай-ақ тұрақты беталыстың мерзімі өтіп кеткен қарыздардың жалпы сомасындағы өсіміне деген қатынасы көрсеткішінің теріс динамикасының негізгі себебі негізгі өндірістік қорлардың табиғи қысқаруы мен бұзылуы, көп жағдайда олардың кеңейтілген ұдайы өндірісінің ғана емес, сонымен бірге қарапайым түрініңде қысқаруы болып табылады. Нәтижесінде - өндірісті қаржыландырудың өзіндік көздерінің қысқаруымен қатар жүретін, өндіріс көлемі күрт төмендейді.

Қысқартылған көлемде  ұдайы өндірісті жүзеге асыру (негізінен қарыз қаржаттарының есебінен) нәтижесінде банктік несиелеу кезінде қалыптасатын қарыздарға қызмет көрсету шығындары артады. Бұлардың барлығы өнеркәсіптік кешендегі ұдайы өндіріс процесіне қызмет көрсететін қаржылық жағдайдың айтарлықтай бұзылуын көрсетеді.

Жеткізушілер мен басқа  кредиторлардың қарыздарын кәсіпорынның өзіндік айналым құралдарына  және банктің жетіспейтін қысқа  мерзімді несиелеріне орналастыру  беталысы байқалуда. Кәсіпорындар кредиторлық  қарыздардың аталған көздерін орналастыруға қызығушылық танытып отыр, оны пайдалану банктік несиелерге қарағанда арзандау түседі.

Экономиканың барлық салалары депрессиялық даму фазасында  болған жағдайда шаруашылық белсенділік  нақты секторда сыртқы инвестициялардың, оның ішінде бюджеттен келетін ағымдар негізінде жандануы мүмкін. Алайда, соңғы жылдары өкіметтің бюджеттің табыс бөлігін қалыптастыру процесін қалыпқа келтіруге деген сәтсіз ұмтылыстары салдарынан экономикалық бағдарламаларды мемлекеттік қаржыландыру кейінге қалдырылды. Егер саланы бюджеттік қолдаудың қысқаруы нарықтық өзгерістердің мәнімен формальді түрде келісілетін болса, онда қаржы құралдарын жұмылдыру әдісі ретіндегі несиелеуден толығымен бас тарту қалыпты нарықтық экономиканың даму заңдылықтарына қайшы келеді.

Өндірістік сала соңғы алты жылдың ішінде айтарлықтай өзгерістерге ұшырады: іс жүзінде айналым капиталы таратылған, инвестициялардың бес рет қысқаруы өндірістің екі рет құлдырауымен қатар жүрді.

Өндірістік капитал  салымдарының негізгі бөлігі кәсіпорынның ішкі қаржаттары, ең алдымен амортизация есебінен жүзеге асырылады, ал негізгі және айналым капиталына салынатын салымдар жинақтар есебінен ең төменгі деңгейде қалып отыр.

Қазіргі уақытта ішкі жинақтардың үлкен бөлігі экономикаға  салынбайды. Дәл осы мәселені шешу нақты сала кәсіпорындарының ссудалардың пайыздық ставкаларын төмендетудің және капиталдың өндіріске ағуының түбегейлі шарты болып табылады.

Инвестициялық белсенділік  үшін амортизациялық қорды пайдалануды  ретке келтірудің маңызы ерекше. Қазіргі  уақытта амортизациялық аударымдардың ірі ақша сомалары заңдармен белгіленген тәртіпке қарамастан мақсатына қарай пайдаланылмайды. Олар тұтыну мақсатында жұмсалады, жоғары пайызбен коммерциялық банктерге орналастырылады және т.б. Болашақта амортизацияның барлық нормалары жоғары болып,  кейбір қажеттіліктер туындаған жағдайда жылдамдатылған амортизацияға түрленуі тиіс.

Қазіргі таңда қаржы  балансын есептеу кезінде 3,7% мөлшеріндегі амортизацияның орташа нормасы қабылданған. Бұл негізгі қорлардың 25-30 жыл  аралығындағы орташа қызмет ету мерзіміне сай келеді. Мұндай қызмет ету мерзімі Ресей экономикасын дамыған индустриялық елдерден үнемі артта қалдырып келеді.

Елімізде жылдамдатылған амортизация механизмінің кең тарамауын  әр түрлі себептермен түсіндіруге  болады. Амортизация егер құрал-жабдақтар бос тұрып қалса, өзіндік құнды ауырлатады. Бір жағынан, амортизацияның қарапайым әдістерін қолдану кәсіпорын пайдасына салықтарды көптеп аударуға алып келетін болса, екінші жағынан – амортизацияның жылдамдатылған әдістері пайданы қолдан төмендетеді де, инвесторлар, кредиторлар мен басқа да кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы ақпаратты пайдаланушыларды шатастыруы мүмкін.

Кейбір кәсіпорындар жылдамдатылған амортизация әдістерін  қолданбайды, сонымен бірге өзіндік  құнды төмендету және соның салдары ретінде өнімнің бәсекелестік күрестегі бағасын төмендету мақсатында амортизацияның қарапайы әдістерінің нормаларын да қысқартуға тырысады.

 

3.2. Кәсіпорынның  қаржылық ресурстарын қалыптастыруды  оңтайлы әдістерді пайдалану негізінде жетілдіру

 

Қазіргі уақытта кез келген әлеуметтік және экономикалық, кешенді және нақты бағдарлама, экономика дамуының кез келген ғылыми болжамы қажетті қаржылық ресурстар мен олардың қалыптасу көздерінің есептерімен бекітілуі тиіс, бұл олардың нақтылығы мен тұрақтылығына кепілдік береді. Және бұл жүргізілетін қаржы саясатымен байланысты болып келеді. Қаржы саясаты қаржы ресурстарын жұмылдыру түрлері мен әдістерінің, оларды елдің қаржылық заңдарының негізінде бөлу мен пайдалану жүйесінде көрінетіндігімен келісеміз /23/.

Кәсіпорынның қаржылық қызметін ұйымдастырудың табыс әкелетін қызмет түрлері секілді басымдылығы болуы тиіс. Өнеркәсіптік кәсіпорында қаржы ресурстарын қалыптастыру механизмі өндірістік, ұйымдастырушылық, басқарушылық шешімдердің өзара әрекет етуі кезіндегі көптеген факторларға және әрбір кәсіпорынның қаржылық саясатына тәуелді болып келеді /23/. Экономистердің тұжырымдауынша, кәсіпорынның ресурстарды сатып алуға бағытталған ақша қаражаттары оның өндірістік шығындарына кіреді, сондықтан да кәсіпорын ресурстарды барынша көп табыс алуға мүмкіндік беретіндей мөлшерде және үйлесуімділікте пайдалануға ұмтылады. Кейін келе олардың тиімділігі жағынан бағаланатын қаржылық ресурстарды қалыптастырудың нақты көздерін таңдау мен белгілеу тұрақты қалыптасқан мәселе болып отыр.

Қандай ресурстарды  қалыптастыру керектігіне қарай  қаржыландыру көздеріне беталыс  әдісін таңдаумен байланысты болып  келеді, мысалы, ақша қаражаттары –  банктердің несиелері; ақша эквиваленттері – бағалы қағаздар; негізгі құралдар – лизинг және  т.б.

Өнеркәсіптік кәсіпорындарда қаржыландыру көздерін қалыптастырудың дәстүрлі түрлерін ғана емес, сонымен бірге өндіріс көлемін арттыру және өнімнің бәсекеге қабілеттілігін күшейту, сондай-ақ өзінің экспорттық мүмкіндіктерін жүзеге асыру мен кеңейту мақсатында үлкен көлемде қазіргі заманғы және альтернативті әдістерді пайдаланған жөн.

 

Кесте 6

Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру әдістері

Қаржыландыру әдістері құралдары	Дәстүрлі	Альтернативті
Сатып алу (оның ішінде импорт)	Негізгі құралдар және басқа  да активтер

 

Қайтарымсыз түсімдер	Негізгі құралдар және басқа  да активтер
Өткізу (оның ішінде экспорт)	Ақша қаражаттары, дебиторлық қарыздар және басқа активтер
Несиелер, ссудалар мен  қарыздар	Ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері
Амортизациялық аударымдар	Бекітілген активтер
Негізгі капиталға салынған инвестициялар және қаржылық инвестициялар		Ұзақ мерзімді активтер, ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері, материалдық емес активтержәне т.б.
Корпоративтік бағалы қағаздарды шығару мен сату		Корпоративтік акциялар облигациялық қарыздар
Факторинг, форфейтинг, франчайзинг, опциондар және т.б.		Ақшақаражаттары, бағалы қағаздар және т.б.
Депозиттер, мүлікті жалға  алу және т.б.		Пайыздық сыйыақылар бойынша ақша қаражаттары
Тендер, гранттар және т.б.		Негізгі құралдар, айналым  құралдары және басқа активтер
Сақтандыру		Сақтандыру төлемдері  түріндегі ақшалай түсімдер

 Қайнар көзі: Гуйда Т.В. «Формирование и использование финансовых ресурсов»

 

Экониомика дамуының осы кезеңінде көптеген кәсіпорындар өздерін қаржыландыру үшін қаржы ресурстарынан тапшылық көреді. Қазақстандағы өнеркәсіптік кәсіпорындардың көпшілігінің негізгі өндірістік қорлары да толық табиғи тозу  сатысында тұр, моральдік жағынан ескірген. Осыған байланысты өндірістік әлеуетті жаңарту, жаңғырту, қайта жарақтау мен қайта құру көккейкесті мәселе болып отыр. Бүгінгі таңда кәсіпорындарға қаржы ресурстарын қалыптастырудың қазіргі заманғы әдістерін пайдалану керек. Лизинг, бағалы қағаздарды шығару, факторинг, форфрейтинг және инвестициялар секілді олардың кейбіреулеріне тоқталып өтейік.