МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ              1

1 КӘСІПОРЫННЫҢ  ДАҒДАРЫСҚА  ҚАРСЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ              5

1.1  Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы  басқаруының мәні мен мазмұны              5

1.2  Дағдарыстарды мемлекеттік реттеу: шетел және Қазақстан Республикасының тәжірибелері              12

1.3 Кәсіпорындағы дағдарыстарды айқындау  диагностикасының әдістемелік негіздері              23

2 ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ  ДАҒДАРЫСҚА  ҚАРСЫ БАСҚАРУЫН БАҒАЛАУ              35

2.1  Қазақстан Республикасындағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуын талдау              35

2.2 Кәсіпорындардын технико-экономикалық сипаттамасы және дағдарысқа қарсы басқаруын талдау              48

2.3 Тоқыма және кілем өнімдері әлемдік нарығының қазіргі жағдайы және дамуы.              61

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ              73

3.1   Тоқыма және кілем өнеркәсібінің дағдарысқа қарсы басқару механизмінің стратегиясы.              73

3.2  Ғалам даму жағдайындағы тоқыма және кілем өнкеркәсібі кәсіпорындарының  дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету бағыттары              80

ҚОРЫТЫНДЫ              91

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ              94

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендік алған соң, тәуелсіз мемлекет қалыптасты. Республикада саяси және экономикалық тұрақтылық, азаматтық және ұлтаралық келісім қалыптасты, ел экономикасы шетелдік инвесторлар үшін тартымды сипат алды.

Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы казақстандық кластерлер жүйесінін дамуына жол аштъгқ.

Биылғы жылдың ортасына қарай біздін колымызда нарықтық туризм, мұнай-газ машиналарын жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік-логистикальтқ қызмет көрсету, металлургия және құрылыс материалдары сияқты салаларда кемінде 5-7 кластерін жасау мен дамытудын жоспары болуы керек деп санаймын. Ел экономикасының шикізаттық емес салалардағы ұзақ мерзімдік мамандануын, міне, солар айқындайтын болады.[1]

"Қазақстан-2030" Стратегиясында дамудың ұзақ мерзімді басым мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы  басқаруының аумақтық тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын дағдарысқа қарсы  басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде республикада индустриалдық әлуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады [2].

Мемлекеттің ұлттық дағдарысқа қарсы  басқаруының ұлттық мүдделерінің нақты, өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас бөліктерді біріктіреді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік салалардың, жеке кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқару  бағыттары ретінде қарастырылады.

Мемлекеттің экономикалық кәсіпорындарының  дағдарысқа қарсы басқару импортты алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні белгілі. Осы тұрғыда ақырғы тұтыну өнімдерін шығаратын отандық кәсіпорындарға салмақ салынады. Тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарына киім, тоқыма, мата, кілем тауарларын шығару барысында түсетін жауапкершілікте елдің экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудын басты бағыттарының бірі болып саналады.

Тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының дамуы өз басынан әртүрлі кезеңдерді өткізді. Кеңестік байланыстардың үзілуі, негізгі капиталдың тозуы, өндірістік бағдарламалардың нарық талаптарына сай келмеуі, саладан білікті мамандардың сауда саласына кетуі, заманға сай жаңа өнім түрлерінің шығарылмауы салада экономикалық қатер туғызды. Оның үстіне, сапасы нашар, ал бағасы арзан шетелдік импорттың нарықты толтырғанын ескерсек, сала кәсіпорындарының дағдарыстық жағдайға қалай тап болғанын түсінуге болады. Елде импортты алмастыру бағдарламасының, басқа да саланы қолдау құжаттарының қабылдануының және халықтың отандық өнімдерге назар аудара бастауының нәтижесінде ғана, соңғы кезде тоқыма және кілем өнеркәсібі саласында жандану байқалады. Тоқыма және кілем өнеркәсібінде осы жандану үрдісін жоғалтып алмай, жаңа нарықтарды игеруге, бәсеке қабілетті өнім шығару арқылы экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды шешу күткен сұрақтардың бірі.

Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесі дағдарысқа қарсы басқарудың озық тәжірибелерін, экономикалық дағдарысқа қарсы шарттар мен параметрлерін, ғаламдану жағдайындағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің маңызын, дайындауды қажет етеді.

Тоқыма және кілем кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету мақсатында қалыптасқан көзқарастар мен сараптауларды, экономикалық қатерлерді талдауды, дағдарысқа қарсы басқаруды, ғаламдану жағдайындағы қолдауды ғылыми негіздеу зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды және ғылыми-тәжірибелік құндылығын анықтайды.

Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Осы мәселе бойынша түрлі көзқарастарды теориялық және әдіснамалық тұрғыдан көптеген ғалымдар өз еңбектерінде қарастырған. Қоғамдық жүйелердің циклдық дамуының теориялық сұрақтары А.Смит, К.Маркс, Дж.М.Кейнс, Й.Шумпетер, Н.Д.Кондратьев, П.Самуэльсон еңбектерінде өз көрінісін тапты.

Экономикалық дағдарысқа қарсы басқару бойынша ғылыми көзқарастарды теориялық және әдіснамалық түрғыда ресейлік ғалымдар: В.К.Сенчагов, Э.М.Коротков, А.Г.Грязнова, Э.А.Уткин, А.П.Градов, Р.С.Сайфуллин, Е.С.Стоянова, А.Д.Шеремет, Л.Абалкин, М.А.Бендиков, С.Афонцев және басқалары өз еңбектерінде қарастырған.

Қазақстанда ұлттық экономиканың құрылымдық ерекшелігін ескере отырып, кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы қамтамасыз етудің теориялық және әдіснамалық тәсілдері қалыптасып келе жатыр. Осы ретте, экономикалық қауіпсіздік сұрақтарын  зерттеп,   қамтамасыз  ету жолдарын  ұсынып  жүрген ғалым-экономистер А.Алимбаев, К.Кажымурат, М.У.Спанов, К.Арыстанбеков, Н.Қ.Мамыров, Қ.О.Оқаев, М.Б.Кенжегузин, А.М.Сейтқазиева, С.Б.Ахметжанова және басқаларының еңбектерін атап айту керек.

Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын зерттеу өрісі әлі көптеген сұрақтар бойынша кең болып қалып отыр. Тоқыма және тігін кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы қамтамасыз етудің бағалау көрсеткіштері, дағдарысқа қарсы басқаруды экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізі ретінде қарастыру, мемлекет тарапынан дағдарысқа қарсы реттеудің экономикалық қауіпсіздікке тигізетін әсері, ғаламдану жағдайындағы саланың дамуын қамтамасыз ету бағыттары, тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының маңызы, ауыл шаруашылығы, машина жасау, химия өнеркәсіптерімен өзара тығыз байланыстарын назарға ала отырып, тиімді даму тізбегін құру мәселелері жан-жақты сараптауды талап етеді. Үдемелі қарқынмен дамып отырған технологиялық, инновациялық, ғылыми-техникалық факторлар және нарық сұранысының өзгермелілігі тұтынушылар зердесінен шығатын тауарлар өндіру қажеттілігін анықтайды. Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету теориялық және әдіснамалық тұрғыдан саралау қажеттілігі диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының қызметтерін жан-жақты зерттей отырып, олардың экономикалық дағдарысқа қарсы дағдарысқа қарсы басқару және оларды қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.

Белгіленген мақсатқа жету үшін зертеу жұмысының келесі міндеттері анықталды:

     дағдарысқа қарсы қатысты анықтамаларды зерттеу және олардың мазмұнын ашу;

                   дағдарысқа қарсы басқарудың экономикалық тигізетін әсерін анықтау;

      жеңіл өнеркәсіп өнімдерінің әлемдік нарығының даму беталысын бағамдау;

                  Қазақстан Республикасы тоқыма және кілем өнеркәсібінің және сала кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды салыстырмалы түрде талдау;

                  ғаламдану жағдайындағы тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқару бағдарларын негіздеу.

Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының тоқыма және кілем өнеркәсібі  кәсіпорындары «Алматы кілем» АҚ-ы, «Алматы Мақта» ЖШС жатады.

Зерттеу тақырыбына экономикалық дағдарысқа қарсы басқарумен байланысты ұйымдастырушылық – экономикалық қатынастар жиынтығы кіреді.

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізіне отандық және шетелдік ғалым-экономистердің экономикалық дағдарысты қамтамасыз ету аясындағы ақыл-ой еңбектері мен зерттеу нәтижелері алынды. Қазақстан Республикасының отандык экономиканы реттеуге, импортты алмастыруға, отандық тауар өндірушілерді қолдауға арналған заңдары, заңдылықтары, нормативті-құқықтық құжаттары зерттеледі және қолданылды. Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасының статистикалық Агенттігінің, Алматы қалалық  статистика Басқармасының, Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары Ассоциациясының, кедендік декларациялардың, тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының есептік мәліметтері, қолданылды. Диссертациялық жұмыста мәліметерді өңдеу барысында салыстырмалық талдау, статистикалық топтау, шаруашылық қызметті кешенді бағалау, экономикалық зерттеу әдістері пайдаланылды.

Зерттеуде алынған нәтижелердің ғылыми жаналығы  болып келесілер саналады :

-   зеріттелген кәсіпорындарда экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету үшін реинжиниринг бағыттары анықталды ;

-   ғалам даму жағдайындағы өнімнің сапалық қасиеттерін жетілдіруде ғылыми - техникалық  және инновациялық жетістіктерді енгізудің, өнімнің жаңа түрлерін шығарудың қажеттілігі негізделді және нақтыұсыныстар жасалды;

Зерттеудің тәжірибелік маңызы тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын қамтамасыз ету бойынша нақты тетіктерді ұсыну мен оларды қолдану тиімділігін негіздеумен сипатталады. Зерттеу нәтижелері тоқыма және кілем кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқару стратегиясын дайындауға негіз бола алады.

Зерттеу тәжірибелерінің қолдау табуы. Зерттеудің негізгі бағыттары мен нәтижелері келесі халқаралық ғылыми – тәжрибелік конференцияларда баяндалды және талқыланды: «Қазақстан Республикасындағы дағдарысқа қарсы тоқыма – тігін өнеркәсібінің дамуы» (Алматы, ҚазЭУ, 2005),

Диплом жұмысының нәтижелері "Алматы кілем", "Алматы мақта" ЖШС өндірістік қызметінде пайдаланылды.

Зерттеу нәтижелерінің жарияланымы.

Диплом жұмысы тақырып бойынша ғылыми зерттеу нәтижелері жалпы көлемі 0,9 б.т. тұратын ғылыми мақалаларда жарияланды.

Дипломның құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 38 кестені қамтиды.

1 КӘСІПОРЫННЫҢ  ДАҒДАРЫСҚА  ҚАРСЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1  Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы  басқаруының мәні мен мазмұны

Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынға қоршаған орта тарапынан көптеген дағдарыс төнуі мүмкін. Бұл дағдарыс бәсекелестік күрестің шиеленісуі, техникалық және бағдарламалық құралдарды заңсыз пайдаланумен, елдегі саяси және экономикалық тұрақтылықтың болмауымен байланысты. Сондықтан, кәсіпорын менеджеріне негізгі қызметінен, яғни кәсіпорынды басқарудан басқа да, дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету сұрақтары жүктелетіні сөзсіз. Бұл мәселе терең және көп қырлы болғандықтан, біз зерттеу жұмысымызда кәсіпорынның тек экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың қаматамасыз ету сұрақтарына тоқталамыз.

Қаржылық-экономикалық дағдарыстар, әдетте, өнеркәсіп  кәсіпорындарға кері әсерін тигізеді: негізгі капитал тозады, еңбек өнімділігі азаяды, жас және білікті мамандар өндірістен кетеді.

Кәсіпорын алдына өзіне тән өндірістік қызметтерді орындауына байланысты өзінің жағдайын бағалау мен болжау сияқты, яғни кәсіпорынға әсер ететін ішкі және сыртқы факторлардан қорғау, қауіптілік индикаторларының мониторингі жүйесін құру, олардың шектерін анықтау, қатерлерге қарсы шаралар қабылдау сынды, өзекті мәселе туады.

Әрбір кәсіпорын үшін өзінің экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың қамтамасыз ету сұрақтары, тек қана дағдарыс жағдайында ғана емес, тұрақты экономикалық ортада да экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың міндеттері өз көкейкестілігін жоймайды.

Кәсіпорын тұрақты қызмет ету жағдайында экономикалық дағдарыстын сұрақтарын шешуде басты көңілді өндірістің және өнім өткізудің қалыпты қарқынын сақтауға, материалдық және қаржылық залалдардың болмауына, ақпараттардың компьютерлік базасының бұзылмауына, теріс пиғылды бәсекені болдырмауға бағыттайды.

Дағдарыс жағдайында кәсіпорын әлуетінің (өндірістік, технологиялық, ғылыми-техникалық және кадрлық ) бұзылуы оның қызметіне қауіп тудырады. Бұл ретте, ұдайы өндіріске мүмкіндік болмай қалады. Кәсіпорында инвестициялардың басты көздері - амортизациялық аударылымдар, таза табыс және қарыз қаражаттары болғандықтан, дағдарыс жағдайында, айтылып кеткен инвестиция көздерінің тартылып қалуы мүмкін. Кәсіпорын әлуетін біртіндеп жаңалау (инновацияларды игеру, тұтыну сапасы артық тауарлар шығару) алдыңғы қатарлы ғылыми-техникалық, конструкторлық, технологиялық және инвестициялық құралдарды игеру арқылы жүргізілетіні белгілі. Ұдайы өндірісте осы құралдарды ұзақ уақыт бойы қолданбау кәсіпорынның дамуын тоқтатады.

Қазақстан    Республикасының   егемендік    алған кезеңінен бастап, «экономикалық дағдарыс» термині елдің құқықтық - нормативті құжаттарынан берік орын алды. Осындай  нормативті құжаттардың қатарына ҚР-ның "ҚР-ның Ұлттық қауіпсіздігі туралы» Заңы, ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігінің Мемлекеттік стратегиясы жатады. Ұлттық заңдылықта экономикалық дағдарыс талаптары мен түсінігі, біздің ойымыз бойынша, анық   көрсетілмегендіктен, біз «экономикалық дағдарыс» түсінігін жан -жақты  қарастыруды үйғардық.

Үлкен заңгерлік сөздікте экономикалық дағдарыс келесідей   түсінік беріледі: «...мемлекеттің үдемелі дамуы   мен әлеуметтік, саяси және   қорғану қабілетін   дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз   ететін экономиканың жағдайы» [5].

ҚР-ның «ҚР-ның Ұлттық қауіпсіздігі туралы « Заңында экономикалық қауіпсіздік «ҚР-ның ұлттық экономикасының тұрақты дамуына және экономикалық тәуелсіздігіне кері әсер ететін үрдістер мен факторлардан, ішкі және сыртқы жағдайлардан қорғалған жағдайы » деп көрсетілген [2].

Біз жоғарыда тоқталып өткен экономикалық дағдарысқа қарсы басқару түсінігіне берілген екі анықтамада да кәсіпорынның экономикалық дағдарысы қарастырылмаған, экономикалық дағдарыс түсінігі мемлекет деңгейінде ғана қарастырылған деп тұжырымдап, анықтамаларды зерттеуімізді ары қарай жалғастырдық.

Отандық және ресейлік авторлардың ғылыми жұмыстарында кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету көзқарастар көрсетілген. Соларға шолу жасау арқылы, өз ойымызды білдірмекпіз.

Бір авторлардың пікірінше, кәсіпорынның (фирманың, ұйымның) экономикалық қауіпсіздігі ғылыми - техникалық, технологиялық, өндірістік және кадрлық әлуеттің сыртқы және ішкі экономикалық қатерлерден қорғалған жағдайы және оның барлық ресурстарын тиімді қолдану арқылы ұдайы өндіріске қабілеттілігі [6].

Келесі авторлар кәсіпорынның (шаруашылық субъектісінің) экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды оның ғылыми - техникалық, технологиялық, өндірістік және кадрлық әлуетінің тікелей (белсенді) және жанама (енжар) экономикалық дағдарыс, мысалы, мемлекеттің тиімді емес ғылыми - өндірістік саясатымен немесе қолайсыз сыртқы ортаның қалыптасуымен байланысты дағдарыс, қорғалуы және ұдайы өндіріске қабілеті [7].

Басқа авторлардың пікірінше, экономикалық дағдарысқа қарсы басқару дегеніміз - жұмыс істеп тұрған кәсіпорынға мүмкін болатын экономикалық қатерлердің қарсы шаралар жүйесіне немесе басқа сөзбен айтқанда, кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесіне тең болуы [8].

Кейбір авторлар экономикалық дағдарысқа қарсы басқару  кәсіпорын қызметіне дағдарысты алдын алу үшін корпоративті ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалану және қазіргі кезде, болашақта кәсіпорынның тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етілуі деп түсіндіреді [9].

Осы пікірлерде кәсіпорынның экономикалық дағдарыспен байланыстыруға талап болмағаны байқалады, дегенмен дағдарыстын  алдын-алу туралы мәселе қозғалған. Экономикалық дағдарыс ұштаса отырып, дағдарысқа әкелуі мүмкін болғандықтан, айтылып кеткен көзқарастарды біз дағдарыстың алдын-алу шараларымен байланыстыра көрсеткіміз келді. Біздің ойымызша, кәсіпорынның  экономикалық дағдарыспен мәнін келесідей түсінік толығымен ашар еді: «Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын кәсіпорындағы барлық ресурстарды (өндірістік, технологиялық, еңбек, ғылыми-инновациялық, қаржылық, кәсіпкерлік) ұтымды пайдалана отырып, дағдарыстардың алдын-алу және ұдайы даму шаралары жүйесінің тиімді қызмет ету жағдайы». Осы ретте, бұл түсінікте ресурстарды толығымен пайдалану, дағдарыстардың алдын-алу, ұдайы дамуды қамтитын жүйе толығымен қамтылып, кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару түсінігі толығымен ашылады деген ойдамыз.

Нарықтық экономика кәсіпорын менеджерлері тек қана дамудың нарықтық стратегиясын ғана емес, өзінің құрамына міндетті түрде интеллектуалдық меншікті және экономикалық дағдарыстан қорғаудың арнайы бағдарламаларын қосатын экономикалық стратегияны жасауы керек. Кәсіпорындағы осы қызметке жауапты бөлімшенің, дағдарыс ережелерін сақтауды бақылайтын және қорғау жоспарын, құралдарын анықтайтын, бұзу әрекеті мен фактілерін анықтау және нейтралдау жұмыстары бірінші жолға қойылады. Кәсіпорын инфрақұрылымының кез-келген элементінің қызметінің босаңсуы экономикалық дағдарысқа қарсы басқару тікелей әсер ететін болғандықтан, кәсіпорынды басқару үрдісі экономикалық қауіпсіздік сұрақтарымен тікелей байланысты.

Кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын қамтамасыз ету үшін меншікті корпоративті ресурстар пайдаланылады:

1.     Капитал ресурсы;

2.     Персонал ресурсы;

3.     Ақпараттар және технологиялар ресурстары;

4.     Техника және жабдықтар ресурстары;

5. Құқық  ре сурстары:  патенттер, лицензиялар, экспорттық квоталар және [10].

Экономикалық субъектілердің іс-әрекеттері әлеуметтік-экономикалық мәртебені анықтайтын экономикалық қызығушылықтардан тұрады. Меншік иелерінің және жалдамалы қызметкерлердін экономикалық мүдделерінің бар екенін айта кеткен жөн. Меншік иесінің, сәйкесінше кәсіпорынның бар мүддесі таза табыс алумен байланысты болғандықтан, оны алуға кедергі келтіретін факторлардың бәрі сәйкесінше экономикалық қатер болып табылады. Осылайша біз экономикалық қатер деп, таза табыс мөлшерінің төмендеуіне немесе жойылуына әкелетін мүмкін жағдайды айтамыз.

Өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін экономикалық дағдарысқа қарсы басқару бағалау өте маңызды. Себебі, қызметтегі белсенді әлует дағдарысқа қарсы дамуды анықтайтын, экономикалық өсудің кепілі және елдің экономикалық тәуелсіздігін, дағдарысқа қарсы басқару дағдарыстан сақтайтын тұрақты фактор болып табылады. Оның босаңсуы кәсіпорынның, мемлекеттің болжауға мүмкін болмайтын зардаптарға ұшырауына әкелуі мүмкін.

Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару ең алдымен менеджерлердің мүмкін қатерлерді көре білу және алдын-алу, пайда бола бастаған қиындықтарды тез шешіп, оң жолға түсу шараларын жүзеге асыруымен байланысты.

Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруда төнетін қатерлерді келесі түрде жіктейді:

-          Субъективті, кәсіпорынның немесе оның басшылығының тиімсіз    қызметімен байланысты, қатерлер. Мысалы: төмен бәсеке қабілеттілік  әсерінен өнімнің нарықта өтпеуі, қаржылық тұрақсыздық жағдайы.

-          Объективті, кәсіпорынға тәуелсіз жағдайлардан болатын қатерлер. Мысалы: инфляция деңгейі, табиғат апаттары.

Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару функционалдық тұрғыдан келесі элементтерден тұрады:

-         Технико-технологиялық;

-         Интеллектуалдық және кадрлық;

-         Қаржылық;

-         Саяси-құқықтық;

-         Ақпараттық;

-         Экологиялық [11].

Осы элементтерге толығырақ тоқталып кетейік.

Технико-технологиялық элемент. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етуде менеджерлердің кәсіпорындағы технология, құрал-жабдықтар әлемдік стандарттарға сай келетінін, балама өнімдерді шығаратын кәсіпорындарда қандай технология пайдаланатынын, қолданыстағы технологияны ішкі резервтердің көмегімен жақсарту мүмкіндігін талдау және жаңа ғылыми ізденістерді байқауы керек.

Интеллектуалдық және кадрлық элемент. Қазіргі экономикалық жағдайларда экономикалық дағдарысқа қарсы басқару деңгейі көп жағдайда мамандардың біліктілігімен анықталады. Сондықтан, кәсіпорында жұмыскерлерді іріктеу, оқыту және ынталандыру жүйесі ұйымдастырылған деңгейде болуы керек. Оның үстіне, кәсіпорынның басқару персоналы экономикалық дағдарысқа қарсы басқару  жағдайын үнемі талдап отыруы, дағдарыс жағдайында сасып қалмайтындай болуы керек.

Қаржылық элемент. Бұл элемент кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы меншікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты болғандықтан маңызды болып саналады. Шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығының жойылу себептері өндіріс көлемінің төмендеуімен, өнімнің өзіндік құнының жоғары болуымен, активтерді тиімсіз жоспарлау және басқарумен байланысты болады. Қаржылық тұрақтылықты сақтау үшін кәсіпорынның қаржылық - экономикалық қызметінде нақты тапсырмаларды жоспарлау және өткізу жолдарын қарастырған жөн. Келесідей стратегиялық міндеттерді анықтауға болады: өнімді жетілдіру, өзіндік құнды төмендету, аз шығындармен өндіріс тиімділігіне қол жеткізу, рентабельділіктің жеткілікті деңгейін қамтамасыз ету.

Саяси - құқықтық элементті қорғаудың үрдісін келесі түрде жүргізуге болады:

-         кері әсерлерді анықтау;

-         қорғаудың қазіргі деңгейін талдау;

-         осы деңгейді жетілдіру бойынша шараларды жоспарлау.

Ақпараттық элемент. Кез-келген ұйым немесе кәсіпорынның құрамында ақпараттарды жинап, сақтап, өңдейтін белгілі бір бөлімше болуы керек. Осы бөлімшенің мақсаты болып, кәсіпорынға келетін барлық ақпараттарды талдап, ары қарай дамуы үшін колдана білу табылады. Кәсіпкерлік құпияны сақтайтын шараларда осы бөлім арқылы жүргізілуі керек.

Экологиялық элемент. Кәсіпорын экологиялық мөлшерлерді бұзудан болатын айып пұлдары сияқты шығындарды төлегісі келмесе, халықаралық және ұлттық экологиялық мөлшерлерді сақтауы керек.

Осы ретте, біздің ойымыз бойынша, келесі шаралар алгоритмі тиімді болар еді:

1.     Мүмкін болатын экономикалық қатерлерді талдау;

2.     Қарсы шараларды жоспарлау;

3.     Қабылданған шаралардың орындалуын бақылау;

4. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесінің тиімділігін талдау.

Кейде экономикалық қауіпсіздікті заңдылықтағы, нарықтағы, экономикалық тәуекелдерді есептеуде кеткен қателермен байланыстырып жатады. Осы қателердің бәрі кәсіпорынның таза табысына кері әсер ететінін айта отырып, біз мемлекетті, тұтынушыларды, табиғат факторларын экономикалық қатер төндірушілер ретінде өрсетуден аулақпыз. Кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқару менеджерінің басты қызметі - заңгердің, экономисттің, жоспарлау бөлімінің алдына экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ететін арнайы міндеттерді қоюда болып табылады.

Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету үрдісі, біздің ойымыз бойынша, бірнеше кезеңдерден тұрады. Бірінші кезеңде кәсіпорын үшін қолайсыз жағдайлардың пайда болуының түрлері мен себептері анықталуы қажет. Екінші кезеңде сол қатерлердің алдын-алатын шаралар жүйесі іске қосылуы керек. Үшінші кезеңде олардың орындалуы бақылауға алынса, төртінші кезенде тиімділігі талдануы мүмкін. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесінің қызметі оң бағаланса, шараларды қайтадан бастауға болады, қанағаттанарлықсыз деңгейде болса, тиімді қызмет жасайтын жүйе құру керек болады. Осы айтылған кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару қамтамасыз ету циклын біз тереңірек талдайтын тоқыма-кілем кәсіпорындарына да кеңінен қолдануға болады.

Тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің екінші кезеңінде дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етуді дәл қазіргі жағдайы бағаланады. Осы ретте, кәсіпорынға төнетін қатер және осы қатерден мүмкін болатын зиян толығынан талданады. Әрбір кәсіпорында жоғарыда айтылғандай қатерлердің алдын-алу шараларынан барынша оң әсер алатын ақпараттарды жинау, талдау және бағалаудың бірегей жүйесі болуы тиіс. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қазіргі жағдайын анықтау бірнеше басты бағыттарда жүргізілуі мүмкін. Біріншіден, кәсіпорынның қаржы-экономикалық қызметі бағаланады. Есептік мәліметтер негізінде кәсіпорын капиталының құрылымы мен серпіні, қарыз қаражаттарынан тәуелсіздігі мен автономдығы, айналым қаржыларының ағымдағы кезеңдегі және болашаққа өтімділігі мен төлем қабілеті талданады.

Осы тәріздес талдауға негізгі және айналым капиталының пайдалануы, еңбек өнімділігі, кұрал - жабдықтың пайдалануы мен тозуы да ұшырайды. Кәсіпорынның еңбек ресурстары мен еңбек ақы қорына ерекше назар аударылады. Тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының шығындары кұрылымын талдау ресурстар үнемінің жасырын жолдарын, дамудың интенсивті, жоғары технологиялық жолдарын анықтауға жол береді.

Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің ағымдағы жағдайын бағалауда тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорнының өз өнімін өткізу көлемі туралы ақпаратының мәні зор. Бұл жерде басты көрсеткіш болып, сатылымдардың ассортименті мен аймақтық құрылымы анықталады. Маркетингтік тұрғыдан кәсіпорынның тауар нарығындағы орнын, бәсекелестерінің артықшылықтары мен әлсіз тұстарын анықтау кәсіпорынның нарықтағы үлесін, баға-сапа қатынасын, баға саясатын, бәсекелік стратегиясын анықтауға-мүмкіндік береді.

Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды камтамасыз етуді бағалауды аяқтай отырып, кәсіпорынның табыстылығы мен рентабельділігін талдау жөн болады. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің келесі кезеңінде тоқыма- кілем өнеркәсібі кәсіпорнының кысқа және ұзақ мерзімге даму бағдарын жасау жатады. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету экономикалық қатерлердің алдын алу шараларын өткізу арқылы жұргізіледі. Егер қатер құшағын жайып тұрса, мысалы: кәсіпорыннан құрылтай құжаттарын тартып алғандай қылып алса, фирманың бұрынғы қызметкерінен сотқа арыз түссе, әріптестер қарыздарын қайтармай жатса, бәсекелестер кәсіпорынның тауар белгісін рүқсатсыз пайдаланып   жатса,

кәсіпорынның   арғы   экономикалық   өмірін қалай анықтап, жоспарлаймыз

.Тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық, өндірістік, қаржылық қызметін талдау бізге дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізі болуы мүмкін деген ой салды. Біздің елімізде кәсіпкерлер үшін нақты экономикалық еркіндікті қажет ететін нарық аяғына тұрды. Мұндай қадам үшін нарыққа сай еңбек өнімділігін, тиімділікті, тұтынушылар мен жабдықтаушылардың алуан түрлі талаптарына икемделетін өндірісті қамтамасыз ететін фирма мәдениеті мен басқару жүйесі керек-ақ. Дағдарысқа қарсы басқаруда, фирманың экономикалық ең тиімді басқару құралы ретінде, осындай әлует бар.

Ешкім және ешқашан дағдарыстан қорғап қалуға кепілдік бермейді. Әдетте, дағдарыстық жағдай аяқ астынан болады. Дағдарыс кәсіпорындарды қызмет саласына, қызметкерлер санына, өнім сапасына және басқа жағдайларға қарамай-ақ таңдайды. Дағдарыстық жағдайда менеджменттің әдеттегі, бәрімізге белгілі шеңберінен тыс тұратын әдістері қолданылуы тиіс. Олардың кейбірі арнайы, тек дағдарыс жағдайларында қолданылатын болса, кейбір әдеттегі әдістері бизнестегі тиімді шараларға қол жеткізу құралдары сапасында қолданылады. Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер тәжірибесінде макро - микродеңгейлерге дағдарысқа қарсы шаралардың бай қоржыны бар [14].

Қазақстан кәсіпорындарында дағдарыс мүлде күтпеген, "көктен түскендей" тосын жай ретінде қабылданады да, оған, көп жағдайда, кәсіпорын персоналы дайын еместігін байқатады. Нарықтық экономикада жекелеген компаниялардың дағдарысы үйреншікті іс, сондай-ақ, қазір жекелеген елдерді ғана емес, тұтастай континенттерді қамтитын жүйелік дағдарыстарға да етіміз үйреніп келеді. Дағдарыстық құбылыстарға, мүмкіндігінше, әдеттегі табиғи құбылыс ретінде қарап, алдын-ала мұқият түрде дайындалу керек. Сол кезде кәсіпорын үшін зиян аз, ал дағдарыстан шығу жеңілірек болады. Дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етуге қаншалықты қатысы бар екенін анықтау үшін, зерттеу жұмысымыздың келесі бөлімін соған арнадық.

1.2 Дағдарыстарды мемлекеттік реттеу: шетел және Қазақстан Республикасының тәжірибелері

Мемлекет нарықтық экономиканың сыртқы жүйесі емес, оның құрамдас бөлігі болып табылғандықтан, ұдайы өндіріс үрдірісінің әр түрлі сфераларына өз әсерін тигізеді. Экономиканы мемлекеттік реттеу-мемлекеттің макроэкономикалық тұрғыдан жасалатын қызметі, мемлекеттік құқылы мекемелердің және қоғамдық ұйымдардың әлеуметтік-экономикалық жүйелерді өзгеретін жағдайларға сәйкес, әртүрлі және өзара байланысты экономикалық реттегіштерді қолдана отырып, зандылық, атқарушы және бақылау сипатындағы жүргізетін типтік шаралардың жүйесі

[15].

Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды міндеттерінің бірі болып, кәсіпорын қызметіндегі дағдарыстық құбылыстардан өтуге жағдайлар жасау табылады. Бұл міндет дағдарысты мемлекеттік реттеу шараларын жасау мен өткізу арқылы шешіледі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу-мемлекеттің кәсіпорынды дағдарыстық жағдайлардан, банкроттықтың алдын - алудан қорғау немесе оның арғы қызметін тоқтату үшін пайда болатын ұйымдастырушылық-экономикалық және кұқықтық қатынастарын көрсететін макроэкономикалық категория. Дағдарысты мемлекеттік реттеу-нормативті құбылыс. Ол қызметті талдаудан және нақты, ашық мақсаттарды қоюдан, мүмкіндігінше дағдарыстық жағдайларды оң түрде өзгертетін құралдардан тұрады [16].

Дағдарысқа қарсы басқару үрдістерін мемлекеттік реттеудің дамыған елдердегі тәжірибесін талдай отырып, қолданылатын тәсілдердің ортақтығына қарамастан әр мемлекеттің заңдылығы ұлттық экономиканың ерекшеліктерін, қалыптасқан менталитетті, этикалық дәстүрлерді  ескеретінін   айта   кету   орынды    сияқты [17.18.19].

Біз осы зерттеу жұмысымызда нарықтық экономикалы, транзитты экономикалы елдердің және Қазақстан Республикасының дағдарысты мемлекеттік реттеу тәжірибелерін қарастыра отырып, кәсіпорын үшін оңтайлы, ұтымды жақтарын анықтауға, жалпы дағдарысқа қарсы заңдылықтарды қандай да бір белгілері арқылы жіктеуге тырыстық.

Осы жерде мынадай орынды сұрақ туады - кәсіпорынның төлем қабілеттілігі қандай белгілермен бағаланады және қандай көрсеткіштер бойынша дәрменсіздікті алдын-ала болжауға болады ?

Жалпы түрде, кәсіпорынның банкроттығының ресми белгілері борышкердің ақшалай міндеттемелерін және өзге де сипаттағы талаптарды орындауға қабілетсіздігі-яғни төлем қабілетсіздігі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу үрдісін бастау үшін төлем қабілетсіздік белгісі Германияда- кәсіпорынның өзінің тез өтімді қаражаттарынан көп соманы 1 ай ішінде төлемеуі, Францияда несиегер куәлаган төлемді тоқтату фактісі, Англияда шаруашылық жүргізуші субъект бір немесе бірнеше қарыздар бойынша ең кемі 750 фунт стерлинг, АҚШ - та 5 мың доллар борышы болу керек. Бұрынғы социалистік елдерде банкроттықтың ресми белгілерін-дәрменсіздікті белгілеуде негізгі назар уақыт аспектісіне жасалады. Мысалы, Болгарияда, дәрменсіз болып, 60 күн бойы өз міндеттемелерін банк шоттарында ақша қаржылары болмағандықтан орындамаған фирма - төлем қабілетсіз деп жарияланады. Венгрияда дәрменсіз болып, мойындаған қарызын 60 күн ішінде немесе талап қойғаннан кейін 30 күн ішінде төлеуге кедергі болған себептерді кредиторға үсынбаған борышкер табылады. Румынияда бұл мерзім 30 күнтізбелік күнмен шектеледі. Басқа бұрынғы социалистік елдермен салыстарғанда дәрменсіздік институты ұзағырақ қызмет ететін Чехия мен Польшада банкроттықтың ресми белгілері-кәсіпорынның бірнеше кредитор алдында өз міндеттемелерін орындауға қабілетсіздігі болып табылады. Ресей мемлекетінде, Қазақстан Республикасында үш ай мерзімде өз міндеттемелері бойынша төлем төлемеуі саналады.

Банкроттықтың ресми белгілерімен қатар, мүмкін банкроттықты білдіретін ресми емес белгілері бар.

Дағдарысты мемлекеттік реттеу тәжірибесін нарықтық экономикалы елдердің бірі - Германия мысалынан бастадық. Ел экономикасының маңызды ерекшеліктерінің бірі болып, өнеркәсіп шоғырлануының жоғары деңгейі табылады. Басқа көптеген Еуропалық елдермен қатар, Германияны жеткілікті деңгейде дамыған экономикалық инфрақұрылым және оның элементтерінің-жылжымайтын мүлік, ақпараттар, технологиялар, қаржылар және бағалы қағаздар нарықтарының бүтіндігі сипаттайды. Бұл бизнестің
жоғары деңгейін, және оның салдары ретінде жоғарғы ұйымдастыру               шығындарын               анықтайды.              Осындай макроэкономикалық               тенденциялар               төлем              қабілетсіз кәсіпорындарды басқару механизмдерінің типологиясын қалыптастырады. Кәсіпорындар санациясын тікелей мемлекеттік қаржыландыру, әдетте, аймақтық маңызы бар өте ірі зауыттарға ғана қолданылады.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің құралы ретінде банктік несиелер бойынша кепілдік беру қолданылады. Кәсіпорындар санациясы, кредиторлар өз капиталдарын қайтарып алатынына анық сенімді болған жағдайда жүргізіледі. Санацияның міндетті шарттары болып кредиторлық борышты жартылай (кем дегенде 35 % - ке) жабу және басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын оңтайландыру үшін менеджерлік құрамды ауыстыру саналады.

Германияда, банкроттық механизм жетік әзірленген. Арбитрлық соттың конкурстық өндірісті ашуына негіз болып кредиторлардың немесе борышкердің өз арызы табылады. Кәсіпорын басшылығының арызды өз уақытында бермеуі қылмыс ретінде қабылданады-мемлекет төлем қабілетсіз элементтердің экономикадан кетуін қатаң бақылайды. Барлық сұрақтар кредиторлар жиналысының бақылауымен қызмет ететін конкурстық басқарушының құдіретіне жатады.

Заң жүзінде несие қарызын жабудың келесі кезектілігі белгіленген:

-         мемлекетке салық борыштарын өтеу;

-         әлеуметтік төлемдер, оның ішінде еңбек ақы (Германияда азаматтарға әлеуметтік кепілдіктердің сенімді жүйесі әрекет етеді, жұмысшыларға еңбек ақы қарыздарын төлеуге    кәсіпорында қаражат жетпеген жағдайда мемлекет төлейді);

-         басқа да несиегерлер.

Дегенмен, коммерциялық банктермен несиелеу, әдетте, жылжымайтын мүлікті кепілге алу арқылы жүргізілетіндіктен, конкурстық өндірісті ашқан кезде кепілден бос мүлік аз қалады. Сондықтан, кредиторлар шешімінің кең таралған түрі болып кәсіпорын санациясын жүргізу табылады.

Неміс заңдылығы конкурстық өндірісті екі талап орындалған жағдайда қарастырады: банкпен несиелеу тоқтатылғанда және активтерден пассивтер артып кеткен жағдайда. Елдің жоғары сотының шешіміне сәйкес, кәсіпорынды, егер оның активтері қарыздарын өтемесе немесе өз дамуына негізделген дәйекті бизнес-жоспары болмаса банкрот деп табады.

Әрине, кәсіпорынның дәрменсіздігін анықтаудың мұндай критерийлері    өте    қатал.     Сондықтан,     кәсіпорынның    нақты қаржылық жағдайын анықтау бірнеше бағыттарды қамтитын оның дағдарысының себептерін талдау жолымен жүргізіледі:

-         кәсіпорынның қызмет етуінің құқықтық жағдайларын талдау оның ұйымдық - құқықтық нысанын, фирма қызметінің заңды кеңістігін   қалыптастыратын құрылтай құжаттарын қарастыруды ескереді;

-         кәсіпорын филиалдарының орналасуын, өндірістік бағдарламасын  талдау өндіріс жағдайларының    және    өткізу оңтайлылығын бағалауға бағытталған;

-         кәсіпорынды өндіріс ресурстарымен жабдықтау жүйесін талдау
барысында шикізат пен өнім қорының бар-жоғы, тауар айналым қарқыны, щикізат жеткізудің келісім-шарттарының орындалуы, шикізат сапасы мен құны анықталады;

-         кәсіпорынға   қаржы  ресурстарының  қажеттілігін   талдау және қаржылық  жоспарлау  кәсіпорын   активтерін   бағалауға,   олардың өтімділігін, нарықтық құнын, меншікті және қарыз капиталының үлесін, қаржылык саясаттың стратегиясын бағалауға және бизнес - бағдарламаны   қаржыландырудың   ең   тиімді   көздерін   анықтауға бағыттылған;

-         ұйымдастырушылық жағдайларды талдау кәсіпорынды басқару тиімділігін, менеджмент құрылымының ұтымдылығын, басқарушы құрамның    біліктілік   деңгейін,  акпараттық тасқындардың оңтайлығын бағалауды ескереді;

-         кәсіпорынның қызмет етуінің сыртқы жағдайларын бағалаудың да маңызы зор - салалық қимадағы жағдай, өндірілетін тауарлар тобы бойынша бәсеке деңгейі, бәсекелестердің стратегиясы мен қуаты, аймақтағы саяси және әлеуметтік тұрақтылық, тұрғын халықтың төлем қабілеттілігі, экологиялық шектеулердің әсері.

Осы аталған факторлардың және заңдылықтың ресми мөлшерлерінің жиынтығы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін анықтайды және оның құрылымын кайта құру нысандары жайлы шешімдерді қабылдауға негіз болады.

Италияның банкроттылық туралы заңдылығы бірнеше құқықтық нормаларды бөліп көрсетеді: банкроттық; банкроттық қаупі жағдайында кредиторлармен келісу; банкроттық қаупі төнген жағдайдағы бақыланатын басқару; басқару органдарын күштеп жою.

Германия тәжірибесінде белгіленгендей кәсіпорынды қаржылық сауықтыру нысандарына ұқсас, бұл нормалар дәрменсіз фирмалардың құрылымын қайта құрудың қатаң шараларын реттейді. Банкроттық- басқару және бақылау функцияларын меншік иесінен тартып алуды, сондай-ақ оның мүлкін тікелей сатуды  қарастыратын  ең  өктемді  шара  болып  табылады.   Оның үстіне, Италия банкроттығының еркіндік саясын және банкроттық құқық қабілеттілігін шектейтін дербес салдары бар.

Кредиторлармен келісім, төлемдердің мерзімін борышкер бірқатар шарттарды орындаған соң кейінге қалдыруды, оның ішінде мүліктік немесе басқа заңмен белгіленген кепілдікті ұсыну да бар, ескеретін ымыралы шешім болып табылады. Ең қолайлы нысаны болып, кәсіпорын санациясының дәйекті жоспарын ұсынған кәсіпкерге, сот бақылауымен мүлікті және кәсіпорынды басқаруды сақтап, екі жылға дейін төлеу мерзімін ұзартуға мүмкіндік беретін бақыланатын басқару болып табылады.

Басқару органдарын күштеп тарату ерекшелігі - стратегиялық маңызы бар бірқатар кәсіпорындар мемлекеттік басқару органдардың бақылауында болғанымен анықталады. Осындай кәсіпорындардың каржылық дағдарысы жағдайында олардың мүлкін тарату жүргізіледі. Бұл әкімшілік тәртіппен мемлекеттік басқарудың тоқтатылғанын көрсетеді.

Банкроттық туралы Италияның заңдылығы үнемі жетілдіріліп отырғанын айта кету керек және осы үрдіс мақсаттарының бірі болып, кәсіпорын банкроттықка ұшыраған жағдайда азаматтарды әлеуметтік қорғау шараларының кешенін енгізу табылады. Егер Германияда мемлекет банкрот болған кәсіпорынның жұмысшыларына қарыздарын тікелей өтеуге қатысса, Италияда экономикалық-әлеуметтік реттеудің басқа, икемді нысандары карастырылған. Ол мемлекеттің қаржылық қиыншылықтары бар жеке компаниялардың жарғылық. капиталына мемлекеттік басқаруды енгізу мақсатында үлеспен кіру және осы шеңберде мемлекеттік үлесті қайтып берумен байланысты санациялық іс-шараларды қаржыландыру. Осы шараны нақты қаржылық дағдарысты басынан кешіріп отырған кәсіпорындарға ғана қатысты қолдануға болады. Сол себепті олардың дағдарыс алдындағы диагностикасы мақсатында және оларды қайта құру жайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорынның төлемқабілеттілігін анықтаудың негізделген көрсеткіштері қажет.

Италияда дәрменсіздік жағдайды келесі көрсеткіштермен анықтайды:

-   өмірді   сақтандырумен   айналысатын   кәсіпорындарға   міндетті резервтер кепілдігі есебіне ұсынылатын активтердің жеткіліксіздігі;

-   егер банктер немесе кооперативтік типті несие мекемелері үшін жарғылық капиталдың 1/3 - і жоғалса;

-   басқа типтегі несие мекемелер үшін, егер қалған жартысы қарыз міндеттемелерін жабуға жеткілікті болғанына қарамастан, мүлкінің жартысы жоғалса.

Чехия Республикасында өтпелі кезең экономикасының күрделігіне қарамастан, кәсіпорындар қызметін дағдарыс кезінде реттеу-өркениетті бәсеке және экономиканы мемлекеттік реттеудің айрылмас элементі болып табылды. Банкроттық жағдайында конкурстық өндірістің басталғаны жайлы шешімді конкурс соты қабылдайды. Конкурстық өндіріс үрдісі оңалту мерзімін (әдетте 3 ай) қамтиды, ол мерзім ішінде несиегерлер талаптары уақытша тоқтайды және кәсіпорын өз қаржылық жағдайын жақсартуға мүмкіндік алады. Кредиторлар комитеті осы мерзім ішінде кәсіпорын жұмысын бақылаудың бір нысаны жайлы шешім қабылдауы мүмкін. Егер кәсіпорын төлем қабілеттілігін қалпына келтірмесе, төлемдер конкурс массасына енгізілген борышкер мүлкін сатудан түскен қаражаттар есебінен өтеледі. Бұл жерде талаптарды қанағаттандыру тәртібі, ең алдымен еңбек талаптарымен қатар конкурстық басқарушының еңбек ақысы қосылғандығымен ерекшеленеді. Банкроттылық туралы Чехия заңдылығының тағы бірқатар ерекшеліктері бар:

-         егер   конкурстық   өндіріс   барысында   қарыздарды   бөліп   өтеу туралы шешім қабылданбаған болса,  онда банкроттың өзі сотқа күштеп өтеу жүргізуді ұсынуға құқылы, бұл кредиторлардың ¾ бөлігі келіскен жағдайда мүмкін болады;

-         мемлекеттік кәсіпорындарды банкрот деп танудың ерекше тәртібі   белгіленген: банкроттық туралы шешім қабылдау үшін халықтық мүлік және жекешелендіру істері жөнінде Министрліктің шешімі қажет, қорғау мерзімі борышкер кәсіпорындарды жекешелендіру жағдайында және оны жекешелендіру мерзімі шеңберінде беріледі;

-         банкроттылық туралы зандылық мемлекет қарыздары бойынша субсидиарлық жауаптылықты өз мойнына алатын кәсіпорындарға қолданылмайды.

Чехия заңдылығында банкротты ажыратудың басқа елдерден ерекшелігі жоқтың қасы-дәрменсіздік белгісі болып, кредиторлық қарыздардың кәсіпорынның таза активтерінен жоғары болуы табылады.

Экономиканы дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің аспектілері әр елде әртүрлі. Мысалы, АҚШ-та бұл, жұмысбастылық саласында заңдылықты жетілдіру, әсіресе, жастарға жұмыс орындарын көбейту, аймақтық күрылымдық бағдарламалар жасаудан көрінеді. АҚШ-тың заңдар жинағында үкіметтің тиімді іс-шаралары жеке аймақтардағы жұпемыссыздықтың жоғары деңгейін төмендету жөнінде арнайы әзірленген бағдарламаларды қамту, экспорт ролін көбейтуге және ауыл-шаруашылықтың, машина жасаудың және өнеркәсіптің бәсеке қабілеттілігін жақсартуға көбірік көңіл бөлу керек деп айтылған. Бұл    саясат    жастарды    жүмыс    орындарымен    қамтамасыз    ету бағдарламасын және штаттар, жалпы ел үшін маңызы зор салаларда жұмыс орындарын құру бағдарламаларын қамтиды.

Конгресс мәліметтері бойынша, елдегі жұмыссыздардың көп бөлігі жастардың үлесіне тиеді және бұл қылмыстың, нашақорлықтың, маскүнемдіктің және т.б. жоғары деңгейде өсуіне жағдай жасайды. Жастарды жұмыспен қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралармен бағдарламаларды әзірлеуде американдық заңгерлер үкіметке жұмысты кәсіптік оқумен үйлестірудің тәжірибелік әдістерін әзірлеу, жеке кәсіпкерлікті ынталандыру, өндірістен қол үзбей кәсіптік білім алу тәжірибесі сияқты міндеттерді шешуді қарастыруды ұсынады.

АҚШ-та дағдарысты мемлекеттік реттеуді жетілдірудің екінші маңызды бағыты болып, экономикалық саясатты әзірлеу мен жүргізу жөніндегі әртүрлі мемлекеттік ұйымдардың қызметтерін ғылыми жан-жақты негізделген үйлестіру табылады. Осы мақсатта реттеуді жетілдіру жөніндегі Президенттік кеңес құрылған. Оның басты міндеті болып, мемлекеттік аппарат алдында туындайтын мәселелерді шешуді әзірлеу табылады. Оның қызметінде келесі басым бағыттар бөліп көрсетіледі:

-         қаржы ресурстарын басқаруды жетілдіру;

-         басқару құралдары мен үрдістерін ұтымдау;

-         бас инспектор қызметін үйлестіру;

-         қылмыстар санын қысқарту жөніндегі әртүрлі ұйымдардың күшеюі және т. б.

Дағдарысқа қарсы мемлекеттік басқару экстремальді даму кезеңдерінде күшейеді-дағдарыс кезінде кәсіпорындар мен салаларды мемлекеттік бақылаудан бастап, өндіріс және өнімді бөлу сфераларында орталықтандырылған әкімшіліктің болуына дейін күшейеді. Мысалы, соғыстан кейінгі жылдардағы Жапониядағы экономикалық механизм қорларды бөлу, айналыс үрдісін қатаң реттеу, баға белгілеу, табыстар саясаты жүйесін реттеу, көптеген салалар мен кәсіпорындарды тікелей мемлекеттік басқарумен сипатталады.

Ол кезңвдегі жапон бизнесі үшін күрделі мәселе- отандық тауарларының қанағаттанарлықсыз сапасы болды. Сыртқы сауда және өнеркәсіп министрлігінің үсынуымен 1950 жылы Жапонияға осы салада белгілі маман профессор Э.Деминг шақырылған, ол Жапон кәсіпкерлеріне "Жапон сапасы әлемде ең алдыңғы бола алады" деп жариялаған. Демингтің бұл сөздері, болашақты болжағанын өмір көрсетті [17].

Кей елдерде мемлекеттік органдар жекешелендіру бағдарламаларын әзірлейді, ал олардың жүзеге асырылуы жеке кәсіпорындарды және тұтастай экономикалық салаларды дағдарыстан  шығаруға немесе  оны  болдырмауға  бағытталған  оң шаралар ретінде қарастырылады. Ондай жекешелендірудің мақсаты кәсіпорындардың жаңа, жетілдірілген құрылымдарын іздеу, олардың бәсекеқабілеттілігін және тиімділігін жоғарылату. Жекешелендірудің әр елде өз ерекшеліктері бар. Мысалы, Ұлыбританиядағы жекешелендіруге тән белгі болып бірыңғайлылық, Германияда сақтық, Италияда анық көрсетілген прагматизм табылады. Чехия Республикасындағы жекешелендірудің басты мақсаты-жеке меншік бөлігіндегі мемлекеттің үлесін азайту және мемлекеттік мүліктің үлес салмағын 10- 15 % - ға дейін жеткізу болды [18].

Дамыған елдердің банкроттық туралы заңдылық негіздерінің мұқият әзірленгендігі, олардың үнемі дамуда болуы, нарықтық шаруашылық жүргізудің өзгермелі жағдайларына бейімделуі көп жағдайда экономиканы мемлекеттік реттеудің көп жылдық тәжірибесімен шартталған. Сонымен қатар, көптеген елдің банкроттық заңдылығы мазмұнының ортақтығына қарамастан, әрбір мемлекеттің экономикасына тән өз ерекшеліктері тән.

Америкалық құқық институтымен құрастырылған үлгілік қылмыстық кодексте американ штаттарына жаңа қылмыстық кодекс құрастыру барысында оған "Төлем қабілетсіздік жағдайындағы жалғандық" атты бап қосылу ұсынылған. Бұл бапта кәсіпорынды әдейі банкроттыққа ұшыратқан тұлғалардың жауапқа тартылатыны ашық ұсынылған. Американ штаттарының заң шығару жиналыстарының көбісі қылмыстық заң реформасын жүзеге асыруда үлгілік қылмыстық кодекске бағдарланып, банкроттық заңдылығын жасауда банкроттық кезіндегі жауапкершіліктің сол түрін де қамтыған.

Француз заңы бойынша «дәрменсіздік» ұғымы тек алыпсатарларға қолданылады, сондықтан саудаға жатпайтын маман тұлғаларға банкроттық жайлы ережелер колданылмайды. Англо-американдық құкық, сондай-ақ Германия заңы бойынша «дәрменсіздік» ұғымы сауда жұмыстарының тұлғаларымен шектелмейді, сондықтан банкроттық субъектісі болып төлеуді тоқтатқан борышқор болады. Швециялық қылмыстық кодексте төлем қабілетсіздікке әкелетін әрекеттер жасайтын борышқордың жауаптылығы қарастырылады.

Тағы бір айта кететін жайт, дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің әртүрлі елдердегі ұлттық механизмдері бір-біріне ұқсамайтыны соншалық, әлі күнге дейін бірегей нұсқаулар, бұл механизм стандарттары әлі әзірленбеген. Әлем елдеріндегі дағдарысқа қарсы басқарудың мемлекеттік механизмін шартты түрде бірнеше белгілері бойынша жіктеуге болады. Негізгі мүддесі - борышқор кәсіпорындарды қорғайтын заңдылықтар да бар. Бейтарап немесе мүдделерді «фифти-фифти» түрінде қарастыратын заңдылықтар да бар. Ақырында, радикалды кредиторлар талаптарын қанағаттандыруға ұмтылатын заңдылықтар да бар.

Ресей Федерациясының «Кәсіпорындардың төлемқабілетсіздігі (банкроттығы) туралы» Заңы алғаш рет 1992 жылдың 19 - қарашасында қабылданды да, үнемі өзгерістер мен толықтырулар енгізілумен болды. Нәтижесінде 1998 жылдың 8-қаңтарында «Кәсіпорындардың төлемқабілетсіздігі (банкроттығы) туралы» Заң қайта қабылданды. Осы заңға сәйкес «төлемқабілетсіздік (банкроттық) арбитрлық сотпен немесе борышкердің жариялауымен кредиторларға ақша міндеттемелерін және (немесе) міндетті төлемдерін толық көлемде қанағаттандыра алмау қабілетсіздігі» деп анықталады.

Бұл елде заңды тұлғаның үш ай көлемінде кредиторлардың акша қаражаттары бойынша және (немесе) басқа да міндетті төлемдерді төлей алмауы банкроттық белгісі болады. Арбиторлық сот кәсіпорынның құрылтай құжаттарында көрсетілген орналасқан орны бойынша төлем қабілетсіздік туралы істі жүргізеді. Арбиторлық сотқа борышкердің жиынтық қарызы еңбек ақы төлеудің ең аз көлемінен 500 есе артып кетсе өтінішпен баруға болады. Заң кәсіпорынды таратып жіберуді мақсат етпейді. Кәсіпорынның қызметін сауықтырудың мүмкіншіліктері бар болса, төрелік сот борышкердің мүлкін басқаратын конкурстық басқарушыны анықтайды. Конкурстық басқарушы кредиторлар комитетінде бекітілген жоспар бойынша сауықтыру шараларын жүргізеді. Конкурстық басқару 12 айдан аспайтын мерзімге бекітіледі, ерекше жағдайларда бұл уақыт 6 айға дейін ұзартылуы мүмкін. Кәсіпорын санацияның екі түрін ажыратады.

Санацияның бірінші түрі қарызды қайта ұйымдастыруға бағытталған (санация жүргізілетін занды тұлғаның мәртебесі өзгертілмейді). Мұндай санация кәсіпорынға, егер оның дағдарыстық жағдайы уақытша құбылыс түрінде қарастырылса, төлем қабілетсіздігін жоюға көмектесу үшін жүргізіледі.

Санацияның екінші түрі бойынша заңды тұлғаның мәртебесі, меншік түрі, ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны өзгертіледі. Кәсіпорында жүргізілген санация жұмыстары күткен нәтижеге жеткізбесе, онда ол банкрот деп жарияланады. Арбиторлық соттың шешімімен тарату үрдістерін өткізу үшін арнайы комиссия құрылады. Банкроттық жағдайындағы тарату жұмыстары келесі кезекте жүргізіледі:

-         баланстық және нарықтық құны бойынша  банкрот - кәсіпорынның мүлкі бағаланады;

-         тарату массасы анықталады;

-         мүлікті сатудың ең тиімді нысаны анықталады;

-         кредиторлар талаптарын қанағаттандыру орындалады;

- тарату комиссиясы кредиторлардың барлық талаптары қанағаттандырылған соң арбиторлық сотқа тарату балансын жасайды.

Кредиторлар талаптарын қанағаттандырудың өз кезегі бар: біріншіден арбиторлық соттың, тарату комиссиясының, мүлікті бөлушілердің, кепілдікпен қамтамасыз етілген кредиторлардың талаптары орындалады. Сосын кәсіпорынның өз жұмыскерлері алдындағы міндеттемелерін, жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтарды, бюджетке төленетін салықтық емес төлемдерді, зейнетақы аударылымдарын, кепілмен қамтамасыз етілмеген кредиторлар талаптарын төлеу жүргізіледі. Әр келесі кезектегі кредитордың талабы тек алдыңғысы төленген соң ғана орындалады. Мүлікті сатқаннан кейінгі қаржылар жетпей жатса, талаптар пропорционалды түрде тең бөлініп, орындалады [19,20].

Қазақстан Республикасында банкроттықты реттейтін негізгі заң болып, 1997 жылдың 21 қаңтарында қабылданған «Банкроттық туралы» табылады. Бұл заңға уақыт талабына сай үнемі өзгерістер енгізіліп келеді. ҚР-сы банкроттылық заңдылығы кредитор мүддесін қорғауға көбірек бағытталған. Себебі кредиторлар мүддесі қаншалықты белсенді қорғалса, соғұрлым экономика инвестициялар үшін тартымды. Ал, бұл көкейкесті мәселе.

Заң қазыналық кәсіпорындар мен мекемелерден басқа, заңды тұлғалардың банкроттығы туралы істерге қолданылады.

Кредитордың борышкерге қоятын талаптары жиынтығында жүз елу айлық есептік көрсеткіштен кем болмаса, банкроттық туралы істерді сот қарайды. Кредиторлардың борышкерді банкрот деп тану туралы сотқа не соттан тыс тарату рәсімдерін өткізу туралы органға арыз беріп, өтініш жасауына борышкердің төлем қабілетсіздігі негіз болып табылады. Егер борышкер міндеттемесін орындау мерзімі жеткен кезден бастап үш ай ішінде орындамаса, ол төлеуге қабілетсіз деп есептеледі [21].

Борышкердің өзін банкрот деп тану туралы сотқа не соттан тыс тарату рәсімдерін өткізу туралы уәкілетті органға арыз беріп өтініш жасауына оның дәрменсіздігі негіз болып табылады. Оңалту рәсімі шеңберінде дәрменсіз борышкерге кез - келген қайта ұйымдастырушылық, ұйымдық-шаруашылық, басқарушылық, инвестициялық, техникалық, қаржы-экономикалық, құқықтык және борышкердің таратылуын болдырмау мақсатында оның төлем кабілетін қалпына келтіруге бағытталған шаралар қолданылады. Борышкер өзі оңалту үрдісінің жоспарын ұсынса, кредиторлар комитеті мен уәкілетті орган мақұлдаса, бес күннен кешіктірмей оңалту жоспарын бекіту және борышкерге қатысты оңалту рәсімін қолдану туралы ұйғарым шығарылады. Тарату үрдістеріне мыналар жатады: кредиторлар бақылауымен, дәрменсіз кәсіпорынның еркімен таратылады және борышкер кәсіпорынды күштеп тарату.

Кредиторлар мүддесін қорғау және әкімшілік шығындарды азайту мақсатында кредиторлар комитетінің құрамына келесі кұрылымдардың өкілдері кіреді: еңбек ақы, салықтар және бюджетке төленетін басқа да төлемдер және кепілдік кредиторлар.

Конкурстық және оңалту басқарушысына ай сайын берілетін сыйақы мөлшері шектелген. Заңға борышкермен ұсталған, бірақ төленбеген алименттерді алуға кәмілетке толмағандардың құкығын қорғауға бағытталған қосымшалар енгізілген. Осындай мөлшер міндетті зейнетақы жарналары бойынша борыштарға қатысты қарастырылған. Заңға кредиторлар комитетінің отырысы олардың 2/3-сі қатысса құқылы деген толықтырулар енгізілген. Конкурстық өндіріс мерзімі 6 айдан көп болмауы керек. Ерекше жағдайларда бұл мерзім 3 айға дейін созылады. Шығындар, айып санкцияларының шамасы және т.б. қарыздарды банкрот деп тану шешімі қабылданған және оны тарату мезетіне анықталады. Банкроттық үрдісінде катысуға байланысты несиегерлер шығындарының орны толтырылмауы борышқор несиегерлер реестрінің мазмұнымен танысқан соң, конкурстық басқарушы несиегерлер талаптарының реестрі мен оларды қарастыру нәтижелерін сотқа ол күшіне енгеннен 3 айдан кешіктірілмей бекітуге беріледі. Борышкердің қаржы құжаттарында көрсетілген, меншік иесі екенін растайтын құжаттар бар мүлік конкурстық массаны құрайды. Әкімшілік және сот шығыстары борышкер мүлкінің есебінен кезектен тыс өтеледі. Конкурстық масса келесі тәртіппен бөлінеді:

1.      Біріншіден, таратылатын банкрот өміріне немесе денсаулығына зиян келтіргені үшін   жауап беретін азаматтардың талаптары тиісті уақтылы төленетін капиталға айналдыру арқылы бірінші кезекте
қанағаттандырылады.

2.      Еңбек шарты бойынша жұмыс істеген адамдарға еңбегіне ақы мен өтемдер, авторлық шарттар бойынша сыйақылар екінші кезекте жүргізіледі.

3.      Кредиторлардың таратылған банкрот мүлкінің кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемелері бойынша талаптары қамтамасыз ету сомасы шегінде үшінші кезекте қанағаттандырылады.

4.      Салық және бюджетке міндетті төлемдер бойынша берешек төрттінші кезекте орындалады.

5.      Бесіншіден, басқа кредиторлармен есеп айрылысады.

Әрбір кезек талаптары алдыңғы талап толық қанағаттандырылғаннан кейін орындалады. Банкрот мүлкі жетпегеннен орындалмай қалған, сонымен қатар сотпен тарату балансы  бекітілгенге  дейін жарияланбаған  талаптар  өтелген деп саналады. Көрсетілген сомалар кредиторлармен дебиторлық борыштан есептен шығарылуы керек [22,23].

Әлемнің нарықтық экономикасы әртүрлі деңгейде дамыған елдерінің дағдарысты мемлекеттік реттеу аспектілерін салыстыра отырып, біз дағдарысты мемлекеттік реттеуді бірнеше белгілері бойынша жіктедік. Дағдарысты мемлекеттік реттеуді түрлі белгілері бойынша жіктеуді 1 кестеде келтіріп отырмыз.

1 кесте - Дағдарысқа   қарсы   мемлекеттік   реттеуді   түрлі   белгілер бойынша жіктеу

Бұл кестеде келтірілген белгілер бойынша Қазақстандағы дағдарысты мемлекеттік реттеуді кредиторлар мүддесін қорғайтын, төлемдер мерзімі бойынша төлем қабілеттігін анықтайтын, оңалту мерзімі алты айға дейінгі, әлеуметтік бағытталған, жедел диагностикалы заңдылық деп қарастыруға болады.

Төлем қабілеттілікті анықтау диагностикасы ҚР-сы заңдылығы бойынша тек қана екі коэффициент арқылы жүргізіледі де, әр саланың кәсіпорындарын өз ерекшеліктеріне қарамай өткізіледі. Ал, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесі үшін дағдарысты реттеудің жедел диагностикасы кәсіпорын қызметін жан-жақты көрсетпейді. Осы мәселенің әдістемелік тұстарын біз толығырақ қарастыруды жөн көрдік.

1.3 Кәсіпорындағы дағдарыстарды айқындау  диагностикасының әдістемелік негіздері

Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету жүйесінің диагностикасы мәселелері отандық экономикалық және басқару ғылымдарындағы аз зерттелген сұрақтардың біріне жатады.

Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету жүйесі басқаруға ерекшелік беретін қасиеттерге ие: икемділік және бейімделу, өзгеру және өз уақытында жағдайға назар аудару қажеттілігі, сондай - ақ, кәсіпорын әлеуеті мен басқарудың ресми емес әдістерін тиімді пайдалану мүмкіндігі. Бұл туралы біз жоғарырақта айтқан болатынбыз. Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету жүйесінің бұл ерекшеліктері диагностика шешетін міндеттермен негізделген: болуы мүмкін қатердің себептерін, факторларын және алғышарттарын өз уақытында біліп отыру, оларды жіктеу және қабылдауға қажетті шаралар жүйесін жасап шығару.

Қаржылық дәрменсіздіктің, ұйымдастыру дисфункциясының және басқа да ауытқулардың, көптеген құбылыстардың экономиялық диагностикасы мен превентивті санациясы біздің көзқарасымызша, жалпы экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету үрдісін толықтыратын негізгі түсініктер болып табылады. Демек, диагностика кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету функциясы мен ерекше кезеңі болып табылатыны анықталады. Бұл кәсіпорынның балама жолмен дамуы үшін бастапқы бекет. Жоғарғы басқарушылар мен кәсіпорын иелері үшін диагностика-бұл экономикалық экономикалық дағдарыстын бастапқы сатысында оның нақты мүмкіншіліктері туралы дәл, сапалы ақпарат алу құралы және қызметке менеджменттің негізгі әдістері мен механизмдерін енгізу үшін негіз.

Кәсіпорын қызметін диагностикалық және превентивті зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, менеджерлер мен меншік иелері өз кәсіпорнында экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің рефлексивті моделін жасауға мүмкіншілік алады.

Диагностика - бұл сонымен қатар ағымдағы қаржылык есеп пен есеп берудің дәлдігін бағалау, мүмкін болатын тұрақсыз қаржылық-экономикалық жағдай мен заңдылықтар туралы гипотезаларды шығару үшін негіз. Диагностика менеджмент дисфункцияларына себепті-тергеу қатынастарын анықтауға, содан кейін кәсіпорынның дамуы мен қызмет етуінің түсініктемелі және болжамды моделін тұрғызуға, оның банкроттылығын ескертетін шараларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Біздің зерттеулердің нәтижелері тиімділік, оған жетудің сатылары келесідей тізбекпен анықталғанда сапасы жоғары болатынын көрсетеді: объекттің белгілі бір класқа және объектілер тобына жатқызылуын орнату; диагностика өткізілетін объектінің өз класс объектілерінен, оның нақты параметрлерін базалықпен салыстыру жолымен ерекшеліктерін анықтау; базалық көрсеткіштерден мүмкін болатын ауытқуларды анықтау; базалық көрсеткіштер ретінде институционалдық нормалардың қалыптасу әдістемелерін жасау.

Осылайша, диагностика функциялар, құрылым, байланыстар тәртібіне ие экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету механизмнің категориясы деген негіздейміз.

Тәжірибеде бар, күнделікті қолданылып жүрген теоремаларды қарастыра отырып, экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етуде диагностика институтциональды тәсіл әдістемесімен толықтырылуы керек деген қорытындыға келуге болады. Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету қабілеттілігі олардың ұйымдастыру мен технологиялар институттары, корпоративтілік деңгейінің мөлшері мен ауытқуларынан туындайды.

Сондықтан, экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету жүйесінің диагностикасы бұл:

- әлеуметтік - экономикалық жүйенің шаруашылық қызметінің базалық көрсеткіштерін зерттеу;

- кәсіпорынның қаржылық-экономикалық және техника, технологиялык жағдайына ішкі және сыртқы факторлардың әсер етуін жан-жақты талдау;

-              жүргізілген шаралар мен қаржылық сауықтыру мен превентивті санация және болжау мақсаттарына жетуді экспертті бағалау.

Шетелдік және отандық экономикалық әдебиеттерде коммерциялық ұйымдардың банкрот болу ықтималдылығының диагностикасының модельдері мен өзара ерекшеленетін, бірнеше әдістемелері ұсынылады. Компаниялардың қаржылық қызметінде мүмкін болатын дағдарыстарды болжау үшін талдау коэффициенттерінің ең алғаш зертеулері АҚШ-та 1930 жылдардың басында жүргізілді. Шетелдік фирмалардың қаржылық-экономикалық қызметінде банкроттылық ықтималдылығын бағалау үшін қазір тәжірибеде Э.Альтман мен У.Бивер жасап шығарған модельдер кең қолданылады. Ресей кәсіпорындары үшін жасап шығарылған мүмкін болатын банкроттылық диагностикасының жаңа әдістемелері О.П.Зайцевпен, Р.С.Сайфулинмен, Г.Г.Кадыковпен жасап шығарылған. Сонымен қатар, кәсіпорынның дәрменсіздігі (банкроттығы) туралы шешімдер қабылдау үшін негіз болып, 1995 жылдың 15-шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Экономика Министірлігімен бекітілген "Кәсіпорынның баланс құрылымын бағалау тәртібі туралы" ережесімен, сонымен қатар 1994 жылдың 7-қыркүйегінде №1002 Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің Қаулысымен бекітілген "Қазақстан Республикасындағы дәрменсіз мемлекеттік кәсіпорындарды қаржылық-экономикалық сауықтыру, Қайта құру және тарату механизмі туралы" Ережемен орнатылған кәсіпорынның баланс құрылымының қанағаттандырылғанын бағалау үшін критерийлер жүйесі табылады [24].

Шетелдік және отандық авторлармен жасап шығарылған банкроттылықты болжаудың барлық жүйелеріне коммерциялық ұйымның қаржылық жағдайын сипаттайтын бірнеше (2-ден 7-ге дейін) түйінді көрсеткіштер кіреді. Олардың негізінде көптеген аталған әдістемелерде индикаторларда салмақты коэффициенттері бар банкроттық ықтималдылығының кешенді көрсеткіші анықталады. Бұл әдістемелер мен модельдер нарықтық жағдайда коммерциялық ұйымның экономикалық қауіпсіздік жағдайын, оның нақты белгілері пайда болғанға дейін болжауға мүмкіндік беруі тиіс. Қолданылатын әдістемелер қатерді тоқтату мақсатында, коммерциялық ұйымның қолайсыз жағдайы басталғанға дейін әртүрлі экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету стратегияларын қолдануға мүмкіндік беруі керек.

О.П.Зайцеваның алты факторлы моделінде жеке коэффициенттер қолдану ұсынылады:

-К3-меншік қаражаттарымен қамтамасыз етілу коэффициенті;

-КК[д-кредиторлық және дебиторлық қарыздардың қатынасы;

-Кс-қысқа  мерзімді міндеттемелер  және  тез  өтімді активтер
қатынасының   көрсеткіші,    бұл   коэффициент   абсолютті   өтімді көрсеткішке кері шама болып табылады;

-Кө.з-өнім өткізудің зияндылығы, таза шығынның осы өнімнің өткізу көлемінің қатынасына тең;

-КК[Ө-қарыз және өз капиталының қатынасы;

-         Кжүк-активтерді              жүктеу              коэффициенті,              активтер
айналымдылығына кері шама ретінде.

Банкроттылықтың кешенді коэффициенті келесі формуламен есептеледі:

Ккеш=0,25*К3+0,1*Кк[д+0,2*К с+0,25*К ө.з+0,1*К к[е+0,1*Кжүк               (1)

Коммерциялық ұйымдар үшін жеке көрсеткіштердің салмақтық мәні эксперттік жолмен анықталған, ал банкроттылықтың нақты, кешенді коэффициентін нормативті деңгеймен сәйкестендіру керек, ол жеке көрсеткіштердің ұсынылған минималды мәні негізінде есептеледі: К3= 0, Кк[д=1, Кс=7, Көз=0, Кқ[ө=0,7, Кжүк=Кжүк өткен кезеңнің мәні. Егер нақты кешенді коэффициент нормативтен жоғары болса, онда банкроттылық ықтималдылығы үлкен, ал егер аз болса-онда

банкроттылық ықтималдылығы аз [25].

В.Н.Ковалев және О.Н.Волкова сынды авторлар кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын есептеу үшін мына формуланы ұсынады:

N=25*R1+25*R2+20*R3+10*R4              (2)

Бұл жердегі Ri= Таңдап отырған кәсіпорын үшін Ni мәні/

                               Осы көрсеткіштің нормативті мәні       

Жоғарыдағы теңдеудің коэффициенттері (25,25,20,20,10) әрбір фактор әсерінің эксперттер ұсынған үлес салмағы.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын есептеу үшін В.Н.Ковалев және О.Н.Волкова әдісі бойынша келесі коэффициенттердің құрамдастырымы берілген:

1.     Запастардың айналым коэффициенті N1=өнімді өткізуден түскен түсім/запастардың орташа қүны;

2.     Ағымдық өтімділік коэффициентіN2=айналым қаражаттары/қысқа мерзімді пассивтер;

3.Капитал құрылымының коэффициент (леверидж) капиталы / қарыз қаражаттары;

4.      Рентабельділік               коэффициенті N4 = есептік кезеңнің пайдасы / баланс валютасы;

5.      Тиімділік коэффициенті N = есептік кезеңнің пайдасы/өнімді өткізуден түскен түсім.

Егер N≥100 болса, кәсіпорынның қаржылық жағдайы жақсы деп есептеледі. Егер N<100 болса; онда алаңдаушылық туғызады. Кешенді көрсеткіш неғұрлым 100-ден аз болса, жағдай шиеленісе түседі және осы кәсіпорын үшін қаржылық қиыншылықтардың туу ықтималдығы артады [26].

Қаржылық тұрақтылықтың көп түрлілігін, оларды бағалау және банкроттылық тәуекелін есептеуде болатын күрделіліктерді ескере отырып, біраз экономистер қаржылық тұрақтылығын бағалаудың шоғырланған баллдық көрсеткішін есептеуді ұсынады.

Бұл әдістің мәні кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының нақты көрсеткішінен тәуекел деңгейін және көрсеткіштің баллмен сипатталатын рейтингтін анықтауда болып отыр.

Қазақстан Республикасындағы ресми дағдарыстық жағдайды анықтайтын әдістемені қарастырайық.

«Төлем қабілеттілігі жоқ кәсіпорындарды қаржылық-экономикалық сауықтыру мәселелері бойынша, дәрменсіз кәсіпорындарды жою және санация бойынша, облыстық комиссиялар мен мемлекеттік мүлікті басқару бойынша аймақтық Комитеттердің бірігіп жұмыс істеуін ұйымдастыру туралы» №2 [IV 1996 жылдың 26-шілдесіндегі мемлекеттік мүлікті басқару

бойынша Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Комитеті Қаулысымен Қазақстан Республикасының мемлекеттік мүлікті басқару бойынша Мемлекеттік комитет жанындағы кәсіпорындарды қайта құру бойынша Агенттік, осы мемлекеттік органның директорымен 1995 жылдың 5-қаңтарында бекітілген «Төлем        қабілетсіз кәсіпорындардың қаржылық жағдайын терең талдау бойынша әдістемелік ұсыныстар» жасап шығарды. Бұл әдістемелік ұсыныстар қайта құру және тарату процедуралары, оның ішінде кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдауда төлем қабілетсіз кәсіпорындарды жою және санациялау бойынша облыстық комиссиялар мен мемлекеттік мүлікті басқару бойынша аймақтық комитеттерге, Агенттікке бірегей әдістемелік жолды қамтамасыз етті [26].

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың мақсаты болып, кәсіпорынды-төлем кабілетсіз, ал баланс құрылымын-қанағаттанарлық деп тану туралы шешімді негіздеу табылады.

Баланс құрылымының қанағаттанарлығын бағалау мен талдау келесі көрсеткіштер негізінде жүргізіледі:

1.     Ағымдағы активтердің (баланс активінің II бөлімі) ағымдағы міндеттемелер (болашақ кезең табыстарын шегергендігі баланс пассивінің III бөлімі) қатынасымен анықталатын-ағымдағы өтімділік коэффициенті (толық жабу коэффициенті). Ағымдағы өтімділік    коэффициенті    шаруашылық    қызметін    жүргізу    мен кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелерін өз уақытында өтеу үшін, кәсіпорынның айнымалы    қаражаттарымен   жалпы   қамтамасыз етілгендігін сипаттайды.

2.     Меншік айналымы қаражаттардың (меншік капиталынан үзақ мерзімді активтерді шегеру-баланс  пассивінің I бөлімі-баланс активінің I бөлімі) ағымдағы активтер құнына (баланс активінің II бөлімі) қатынасымен анықталатын меншік қаражатымен қамтамасыз етілу коэффициенті. Бұл коэффициент кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы үшін    қажетті меншікті айналмалы қаражаттардың бар болуын сипаттайды.

Келесі шарттардың біреуінің орындалуы, кәсіпорын балансын қанағаттанарлықсыз деп, ал кәсіпорынды-төлем қабілетсіз деп тануға негіз болып табылады:

-       есепті кезеңнің соңында ағымдағы өтімділік коэффициенті мәнінің 2,0-ден аз болуы;

-       есепті  кезеңнің  соңында  меншікті  қаражаттармен  қамтамасыз етілу коэффициенті мәнінің 0,1-ден аз болуы.

Кәсіпорынды төлем қабілетсіз деп тану оны дәрменсіз деп тануды білдірмейді, меншік иесінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігінің басталғанын білдірмейді. Бұл кәсіпорынды қиын жағдайдан өз күшімен шығуға ынталандыру үшін, дәрменсіздігін ескерту бойынша өз уақытында шараларды жүзеге асыру және кәсіпорынның қаржылық жағдайына жедел бақылауды жүргізуге бағытталған сәйкес мемлекеттік органдармен қаржылық тұрақсыздықты тіркеу жағдайы.

Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы жағдайында кәсіпорында өз төлем қабілеттілігін бекітудің нақты мүмкіндігін тексеру үшін 6 айлық мерзімде төлем қабілеттілігін орнату коэффициенті келесідей түрде есептеледі:

К=[Кса.ө+Мб/Ме*(Кса.ө-Кба.ө)]/Кмөлша.ө     (3)                                                        

Бұл жерде:

Кса.ө,  Кба.ө-есепті мерзімдегі ағымдағы өтімділік коэффициентінің нақты мәні;

Мб-аймен   есептегенде   төлем   қабілеттілігін   қалпына   келтіруге бекітілген мерзім (6 ай);Ме-есептік мерзім;

К

мөлш а.ө=2

Егер бекіту коэффициенті 1-ден аз болса, ол кәсіпорында алдағы 6 айда төлем қабілеттілігін бекітудің нақты мүмкіндігі жоқтығын көрсетеді. Егер бекіту коэффициентінің мәні 1-ден артық болса, ол кәсіпорында төлем қабілеттілігін бекітудің нақты мүмкіндігі бар екендігін және баланс құрылымын канағаттанарлықсыз деп тану туралы шешім 6 айға дейін тоқтатыла тұратынын көрсетеді.

Баланс құрылымы қанағаттанарлық болған жағдайда, қаржы жағдайының тұрақтылығын тексеру үшін 3 айға дейінгі төлем қабілеттілікті жоғалту коэффициенті есептеледі:

К=[КСа.ө+Мб/Ме*(КСа.ө-К6а.ө)]/КМӨЛШа,ө              (4)

Бұл жердегі: Ме-төлем қабілеттілігін қалпына келтіру мерзімі (3 ай).

Төлем қабілеттілігін жоғалту коэффициентінің мәні 1-ден артық болса, кәсіпорында алдынғы үш айда төлем қабілеттілігінін жоғалтпаудың нақты мүмкіндігі бар екенін көрсетеді. Егер төлем қабілеттілігін жоғалту коэффициенті 1-ден аз болса, ол кәсіпорында алдыңғы үш айда төлем қабілеттілігін жоғалту қаупі бар екенін, яғни ол несие берушілер алдындағы міндеттемелерді орындай алмайтынын көрсетеді [27].

Біздің ойымызша, жоғарыда айтылған кәсіпорындардың
экономикалық              қаушсіздік              жағдайын              диагностикалау әдістемелерінің қай-қайсысының да бірқатар кемшіліктері бар, олар Қазақстан экономикасы жағдайында дағдарысты болжауды Қиьшдатады:

1.  Екі-үш   факторлы   модельдер   нақты   емес.    Қарастырылатын  факторлар саны көп болса, болжаудың нақтылығы жоғарылайды.

2.  Э.Альтман, У.Бивер, Таффлер   модельдері   құрамында 60-70 жылдардағы талдау мәліметтерінің негізінде есептелген жеке және кешенді көрсеткіштердің шекті  мәндері,   салмақты үлестері  бар.Осыған   байланысты олар қазіргі экономикалық жағдайға және Қазақстан              Республикасындағы              бизнесті ұйымдастыру ерекшеліктеріне сәйкес келмейді.

3.      Қазақстан Республикасы мен дамыған нарықтық экономикалы
елдердің арасындағы экономикалық жағдайлар, бизнесті ұйымдастырудағы     айырмашылықтар шет ел авторларының модельдерінде пайдалынатын   қаржылық көрсеткіштер жиынтығының    өзіне    әсерін    тигізеді. Осылайша  Альтманның
формуласы биржалық, белсенді қызмет ететін, олардың бағасы анықталатын     екінші ретті акциялар нарығының барлығын көрсетеді. Альтманның «Z-есебінің» төртінші көрсеткіші-акционерлік қоғамның   барлық   акцияларының   нарықтық   құны қарызға алынған құралдарға қатынасы оның өзіндік капиталының нарықтық құнымен міндеттемелерді жабу деңгейін сипаттауы керек. Бірақ, қазақстандық құнды қағаздардың екінші ретті нарығы ойдағыдай дамымай отырған жағдайда бұл көрсеткіш өз мәнділігін жояды.

4.      Шет ел авторларының модельдерінде Қазақстан нарығына тән
кейбір негізгі көрсеткіштер есептелмейді.

5.      Жоғарыда  айтылған  әдістер  мен модельдердің  болжау мерзімі
үш-алты айдан бес жылға дейін,  ал кейбір модельдерде мерзімі
мүлдем көрсетілмейді. Қазақстан Республикасының экономикалық жүйе жағдайында бес жылға тең болжау мерзімін пайдаланатын уақыт әлі болған   жоқ, сол себептен қысқа мерзімді уақытты пайдалану керек.

6.      Қазақстан Республикасында пайдаланатын дәрменсіздік критерийлердің     ресми жүйесінде тек қана коммерциялық  ұйымдардың өтімділігі көрсеткіштері пайдаланады. Басқа да кәсіпорын қызметінің қаржылық көрсеткіштері (тиімділік, айналым, капитал құрылымы және т.б.) есепке алынбайды. Бұның себебі, ең алдымен осы критерийлер жүйесінің коммерциялық ұйымдардың ағымдағы және жақын арадағы төлем қабілеттілігін бағалауға арналғандығында деп есептейміз..

7.      Көрсетілген әдістемелер коммерциялық ұйымға экономикалық
қатер жақындығының ықтималдылығын анықтауға ғана мүмкіндік
береді, ал өсу фазасының басталғанын және өмірлік циклдің басқада фазаларын болжау мүмкін емес.

8.      Көрсеткіштердің нормативті мәнінің дифферециалданбаған сипаты,    олардың әмбебаптығы және критерийлер жүйесінің біртекті болуы өндірістік-шарушылық қызметі түрлерінің көптігі жағдайында бұрыс болып табылады. Коэффициент мәнділігін бөлу белгілі   кәсіпорынның   спецификасына   және    саладағы немесе аймақтағы жағдайға тәуелді [28].

Белгіленген кемшіліктерді дәлірек анығырақ қарастырайық. Ағымдағы өтімділік коэффициенті кәсіпорынның барлық ағымдағы міндеттемелерді жабу қабілеттілігін сипаттайды. Коэффициенттің нормативті мағынасы-жоғары болуында. Қазіргі кезде көптеген қазақстандық кәсіпорындардың ағымдағы өтімділік коэффициенті нормативтерден төмен, ал ең жақсы дегенде оның жылдан-жылға өсуі байқалады. Бірақ есептеу формуласынан көрініп тұрғандай, оның өсуі ағымдағы активтің ілгірілеме өсуінің нәтижесінен болады. Статистикалық есеп көрсететіндей, кәсіпорынның ағымдағы активтерінің негізгі үлесін дебиторлық, ағымдағы міндеттемелердің-кредиторлық қарыз құрайды.

Баланстық ара қатынасынан көретініміздей, кредиторлық қарыздың өзінен-өзі азаюы мүмкін емес, ол әр қашанда айналым активтерінің қысқаруымен қатар жүреді. Сондықтан кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін жоғарылатудың ең дүрыс жолы шаруашылық қызмет нәтижелерінің есебінен ағымдағы активтерді өсіру болып табылады. Осылайша, төлем қабілеттілікті қалпына келтіру белгісі жоспарлы мерзімде таза табыс мөлшерінің ағымдағы міндеттемелерден екі есе көп болуын қамтамасыз ететіндей болуы керек.

Ағымдағы өтімділік коэффициенті кәсіпорынның төлем қабілеттілік деңгейін объективті бейнелеуі үшін, алымында нақты өтімділік деңгейі бар активтерді есептеу керек. Оларға, біздің ойымызша, тұрақты халықаралық стандарт бойынша өтімді емес деп есептелетін жылжымайтын мүлікті және ұзақ мерзімді қаржылық салымдарды жатқызуға болады.

Одан басқа, көрсеткіштің нормативті мәні отандық кәсіпорынның нақты жағдайларын ескерусіз, әлемдік есепті-аналитикалық тәжірибеден алынған. Бұл коэффициентті «нормативті мәніне жету экономикалық қауіпті жағдайда ғана емес, тек қана кәсіпорынның стационарлық жағдайда қызмет еткенінде болуы мүмкін және де коэффициентті» нормативті мәні барлық кәсіпорындар үшін бірдей. Ал, бұл коэффициент кәсіпорын саласына, орналасқан аймағына және уақытқа тығыз байланысты.

Экономикалық дамыған елдерде осы коэффициенттің нормативті мәні салалар және сала іші бойынша ажыратылады. Мысалы, АҚШ-тың сауда Министрлігінің ақпарттары бойынша, ағымдағы өтімділік коэффициенті 1997 жылы өнеркәсіптік салаларында келесідей болған: машина жасау —1,47, тамақ өнімін өсіру-125, басқа қызметтер-1,67, химия өнеркәсібі-1,3, мұнай және көмір өндіруші өнеркәсіп-1,0, бөлшек сауда-1,5, тоқыма және жеңіл өнеркәсіп-1,41 [29].

Қазіргі кезде экономикалық дамыған елдерде, ағымдағы өтімділік коэффициентінің нормативтк мәні екіге тең болғандығы тек қана дағдарыстын мән ретінде қаралады. Көрсеткіш нормативі сала ерекшелігіне, тауарлар және қызметтер үшін есеп нысанына, өндірістік цикл ұзақтығына, тауарлы-материалды құндылықтар құрамына және т.б. байланысты. Негізінде өтімді құралдар қысқа мерзімді міндеттемелерді орындау үшін жеткілікті болуы, осыдан көрсеткіш мәні 1-ден төмен түспеуі керек. Анықталғанда ағымдағы міндеттемелермен болашақ мерзім табыстарын және еңбек ақы төлеуге есептелген шығындарды, сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден алынған аванстар қатарын алып тастаған дұрыс.

Олар уақыт бойынша тапсырысқа берілген өнім өндірісін біткен кезевдерінде төлеу болып табылады және нақты түрде қайтарылуға жатпайды, оларды баланстан алып тастау тек қана жасалған жұмысты қабылдау актына немесе тапсырылған өнімді қабылдау актына қол қойылған кезеңде болады.

К а.ө=Ағымдағы активтер / (Агымдағы міндеттемелер-БМТ-ЕАШ-АА)     (5)

Бұл жердегі:

БМТ-болашақ мерзім табыстары;

ЕАШ-еңбек ақыға төленетін шығындар;

АА-сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванс.

Анықтағанымыздай, кәсіпорын ағымдағы міндеттемелер бойынша жауап беру мүмкіндігі мынадай екі шартқа байланысты: жабдықтаушылармен және сатып алушылармен өз ара есеп шарты және ағымдағы активтер өтімділігі дәрежесі, яғни мүлік құрылымы.

Мүмкін болатын деңгейін есептеу мына ережеге негізделеді: өтімділіктің қолайлы деңгейін қамтамасыз ету үшін кәсіпорынның өзіндік капиталы есебіненен аз өтімді ағымдағы активтер және сатып алушылардан түскен жабылмаған-жабдықтаушыларға төлейтін ағымдағы төлем бөлігі қаржыландырылуы керек. Ағымдағы өтімділік коэффициентінің мүмкін болатын деңгейі мәні келесідей болып есептелуі керек:

1. Жабдықтаушыларға тоқтаусыз төлеуді қамтамасыз етуге қажетті аымдағы активтер сомасын анықтау (сома меншік қаражаттары есебінен қаржыландырылуы керек)

2. Ағымдағы міндеттемелердің мүмкін болатын сомасын анықтау. Есептеудің екі нұсқасы  бар деуге  болады – «икемді» және «қатаң». Нұсқалардың айырмашылығы кәсіпорынның жабдықтаушылармен және тапсырыс    берушілермен    есептесу шарттарының айырмашылығында.

Икемді және қатаң нұсқаларды пайдалану арқылы қарастырып отырылған көрсеткіштің минималды және максималды шектерін анықтауға мүмкіндік туады.

Икемді вариант сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен өз кезеңдік есептесуді көрсетеді. Жабдықтаушыларға тоқтаусыз төлеуді қамтамасыз ету үшін қажетті меншік құралдардың сомасы абсолютті шамалар, түсімдер және төлемдер айналымы мерзімдерінің негізінде анықталады және осы ағымдағы өтімділік коэффициенттінің минималды мәні анықталады. Тоқыма және кілем өнеркәсібінің кәсіпорындары үшін біз икемді нұсқаның шегі-1,5 деп белгілеуді ұсынамыз. 1,5 шамасында болса, ағымдағы активтер ағымдағы міндеттемелерден 1,5 есе көп екенін көрсетіп, тоқыма және кілем кәсіпорындарының активтері икемді орналасқанын анықтайды.

Қатаң нұсқа              тапсырыс              берушілермен              және жабдықтаушылармен үзікті есептесуді көрсетеді. Қарастырылып отырылған қарыз айналымының мерзіміне тең мерзімі арқылы бір уақытта барлық сомамен есептесу жүргізу ұйғарылады. Бұл берілген нұсқада жабдықтаушыларға тоқтаусыз төлем жүргізуді қамтамсыз ету үшін қажетті меншік қаражат сомасы, түсімдер (сатып алушылар аванстары, дебиторлық қарыз) және төлемдер (жабдықтаушылар аванстары, кредиторлық қарыз) мерзімдерінің айырмашылығымен қоса, орташа күндік шығындар шамасы негізінде анықталады. Осы жерде ағымдағы өтімділік коэффициентінің максималды мәні анықталады [30].

Кәсіпорын балансының құрылымын бағалау үшін пайдаланатын келесі көрсеткіш меншік қаражаттарымен қамту коэффициенті болып табылады. Ол меншік айналым қаржыларының ағымдағы активтер құнына қатынасын сипаттайды.

Біздің ойымызша, бұл коэффициент айналым құралдарының кұрылу көздерінің құрамын нақты көрсету үшін, алымында ұзақ мерзімді пассивтерді және де болашақ мерзім табыстарын есепке алған дұрыс.

КМҚҚ=(МК-ҮМА+ҮММ+ БМТ)/Ағымдағы активтер              (6)

Бұл жердегі:

МК-меншік капиталы;

ҮМА-ұзақ мерзімді активтер;

ҮММ-үзақ мерзімді міндеттемелер.

Осындай жедел диагностика негізінде оның қаржылық жағдайы туралы қорытынды жасау мүмкін емес. Сол үшін кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жүргізу қажет. Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару және белсенділігін анығырақ сипаттау-осыған дейін біз атап өткен Германия дағдарысты реттеу заңдылығында толық қарастырылған: кәсіпорыннын қызмет етуінің құқықтық жағдайларын талдау; өндірістік бағдарламасын талдау; кәсіпорынды өндіріс ресурстарымен жабдықтау жүйесін талдау; кәсіпорынга қаржы ресурстарының қажеттілігін талдау; ұйымдастырушылық жағдайларды талдау; кәсіпорынның қызмет етуінің сыртқы жағдайларын бағалау  экономикалық дағдарысқа қарсы басқару қамтамасыз етудің суретін ашуға мүмкіндік береді деп ойлаймыз. Оның үстіне, шетелдік диагностика тәжірибесінің ішіндегі ең көп көрсеткішті модель осы неміс заңдылығында болып қалып отыр. Осы ел заңдылығы бойынша кәсіпорынның экономикалық-қаржылық жағдайы 6 топтан тұратын көрсеткіштерді талдаудан тұрады. Біз осы әдістемені толықтырып, кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару 8 топтан тұратын көрсеткіштері:

1.      Өндірістік бағдарламаның орындалуы;

2.      Өнім сапасы және бәсекеқабілеттіліктің көрсеткіштері;

3.      Өндірістік әлеует көрсеткіштері;

4.      Еңбек әлеуетінің көрсеткіштері;

5.      Қаржылық дағдарысқа қарсы басқару көрсеткіштері;

6.      Іскерлік белсенділік көрсеткіштері;

7.      Инвестициялар және инновациялар көрсеткіштері;

8.      Шығындар және өнімнің өзіндік құнының көрсеткіштері;

9.      Маржиналдық     талдау     негізіндегі     басқару     шешімдерінің көрсеткіштері (кәсіпорын қызметі экономикалық дағдарыс деңгейде болса есептеледі).

Бұл көрсеткіштердің нормативті шамалары экономикалық әдебиеттерде анықталған деңгейлерден немесе саладағы орташа деңгейден кем болмауы тиіс. Мысалы, негізгі капиталдың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын тозу коэффициенті, жаңару коэффициенті, баланс валютасындағы негізгі құралдардың белсенді бөлігінің үлесі, негізгі каптиалдың белсенді бөлігінің үлесі, өндірістік қуаттың қолданылуы көрсетеді. Еңбек әлуетінің қауіпсіздігін жұмыскерлердің орташа тізімдік санының артуы, кәсіпорындағы орташа еңбек ақы мөлшерінің саладағы орташа айлық жалақысынан артық болуы, еңбек өнімділігінің өсуі сипаттайды. Жоспарланған өндірістік бағдарламаның %-бен есептегенде орындалуы өндірістік бағалармен дағдарысқа қарсы басқаруын көрсетеді. Қаржылық коэффиценттердің оңтайлы мөлшерлерде болуы кәсіпорын қаржыларының дағдарысқа қарсы басқаруын анықтайды. Өнім сапасының және бәсекеқабілеттілігінің көрсеткіштерін тұтынушылыр арасында анкеталық сұрау жүргізу, SWОТ талдау арқылы аныктауға мүмкіндік туады. Инвестицшілар мен инновациялардың қауіпсіздігін, кәсіпкерлік белсенділік көрсеткіштерін экономикалық әдебиеттерде анықталған әдістемемен анықтаймыз. Біз зерттеу жүмысымызда кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жаңа коээфициент ойлап табу арқылы емес, қолданылып жүрген көрсетісіштерді жүйелеп, кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын анықтайтын деңгейге жеткізуге тырыстық. Оның үстіне, жоғарыда айтылып кеткен ағымдағы өтімділік коэффициенті мөлшерлі деңгейін тоқыма және кілем өнеркәсіп кәсіпорындары үшін бірден екіге дейінгі аралықта қалдыруды қолдаймыз.

2 ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ  ДАҒДАРЫСҚА  ҚАРСЫ БАСҚАРУЫН БАҒАЛАУ

2.1  Қазақстан Республикасындағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуын талдау

Тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етілу деңгейін макро, микро деңгейлерде талдаймыз. Тоқыма және кілем өнеркәсібі біздің елімізде мұнай, газ, басқа да өндіруші салаларға қарағанда төмен бәсекелі блокқа жататыны белгілі. Бірақ та, бұл саланың ерекшелігі айналым қаражаттарының тез айналмалылығында болып қалып отыр. Тоқыма және кілем өнеркәсібінде ішкі нарықты толығымен қанағаттандыратын өндірістік қуаттылықтар орналасқан. Саланың дамуын қамтамасыз етуге қабілетті ғылыми-өндірістік потенциал жеткілікті деңгейде сақталған, болашақты тиімдірек қолдануға болатын сенімді шикізат базасы сақталған. Тұрғылықты халықтың жұмысбастылық қабілетін толығымен қамтамасыз ете алатын саланың қабілеті бар.

Қазақстандағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуын бағалау үшін біз жалпы өнеркәсіптің дамуына талдау жасауды, содан кейін ғана саланың дамуын қарастыруды жөн деп таптық.

Өнеркәсіп өндірісі Қазақстан Республикасы экономикасының                    негізін құрайды. Тәуелсіздік алған кезеңнен бастап, өнеркәсіп жүргізілген реформалардың, сыртқы және ішкі факторлардың әсеріне байланысты дамып отырды. 2003 - 2004 жылдардағы Қазақстан Республикасы өнеркәсібі дамуының негізгі көрсеткіштері 2-кестеде көрсетілген.

Кесте ақпараттарына сүйенсек, өнеркәсіптің ішкі жиынтық өнімдегі үлесі 2003 жылы 29,3 %-ға, 2004жылы 33,4%-ға тең болды. Осылайша, тек қана 2004 жылы ішкі жиынтық өнімдегі өнеркәсіп үлесінің басқа                    жылдармен салыстырғанда артық болғанын айта кетуіміз керек, 2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы 4,1% - ға артты. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың саны да солай өзгерген. 2004 жылы тек қана ірі және орта кәсіпорындардың саны көрсетілгендіктен, бұл көрсеткішті алдыңғы жылдармен салыстыруға келмейді [31, 32].

Өнеркәсіптік өндіріс көлемі қарастырып отырған барлық жылдарда артып отыр. Өткен жылдармен салыстырғанда 2003 жылы - 16,8%, 2004 жылы — 12,1% шамасында болды. Салық салуға дейінгі жиынтық  табыс  көлемі  2003, 2004 жылдары алдыңғы жылмен негізгі капиталға салынған инвестициялар көлемінің жыл сайынғы артуы оң бағаланады.

2 кесте   -   2003 -2004   жылдардағы   ҚР-сы   өнеркәсібінің   негізгі көрсеткіштері серпіні

Ескертпе:

-  ҚР статистикалық Агенттігінің мәліметтері бойынша есептелген;

Өнеркәсіпте жұмыс істейтін персонал    саны    жыл    сайын    азайып    келеді,    бұл    еліміздегі жұмыссыздар санының артуына әкелуі мумкін. Айлық еңбек ақы мөлшері жылдан-жылға артып отыр.

Республикада жүргізілген экономикалық реформа келесідей сандық және сапалық парметрлермен сипатталады.

Дамудың бірінші кезеңінде (1992-1994 жж.) басты назар шет елдік ірі инвестицияларды стратегиялық маңызы бар кәсіпорындарға тартуға аударылды. Ұлттық теңгенің енгізілуімен басталатын екінші кезеңде нарықтық шаруашылық жүргізу механизмінің тетіктерін (нормативті-құқықтық базаны жетілдіру, салықтық, бюджеттік, банктік реттеу, сыртқы экономикалық байланыстарды жетілдіру, кедендік істі жолға қою, нарықтық инфрақұрылымды дамыту) жасау арқылы ұлттық макроэкономикалық саясатты қалыптастыру жүргізілді. Осы кезеңнің нәтижесі болып, экономиканың либерализациясы, нарықтық экономика және инфрақұрылым институттарының калыптасуы, елдегі қаржылық тұрақтану танылады. Еліміздің дамуының үшінші кезеңінде (1997-2003 жж.) экономиканың тұрақтануы байқалады. ТМД елдерінің арасында Қазақстан Республикасы құрылымдық өзгерістердің кешендігі және көлемі бойынша алдыңғы қатарға шықты. Қабылданған шаралар қазақстандық қоғамның барлық жақтарын қамти отырып, ЖІӨ-нің, өнеркәсіптік өндірістің және экономиканың инвестициялану көлемінің артуымен сипатталады. Республикада жүргізілген реформалардың қорытындысында:

-         экономикалық, инфляциялық, төлем, инвестициялық дағдарыстарды басқару арқылы, экономикада даму қамтамасыз етілді;

-         ЖІӨ-де импорттың үлес салмағы азайып, экспорттың дамуы байқалады;

-         Тұрғылықты халықтың нақты табыстарының артуы және жұмыссыздық деңгейі азайғаны байқалады;

-         Экономиканың салалық құрылымы өзгеріп, өнеркәсіптің үлес салмағы артты [33].

Біздің ойымызша қазір республикада дамудың төртінші кезеңі (2000 жылдан басталады) орын алып отыр. Осы кезеңде экономикада өсу фазасы байқалады, шаруашылық жүйесінің реформациясы іске асып, экономикалық қатынастардың жаңа жүйесі қалыптасты деп айтуға болады. Өнеркәсіптің дамуы көрсеткіштерінің өсу серпіні байқалып, жалпы Қазақстан Республикасын нарықты экономикалық ел деп дүние жүзі танып; дамуын оң бағалап отырған кезде, тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуы қай деңгейде екендігі байқалады.

3 кестеде - тоқыма және кілем өнеркәсібі даму көрсеткіштерінің серпіні берілген.

3 кесте - ҚР-сы    тігін    және    кілем   өнеркәсібінің    негізгі көрсеткіштері

Ескертпе:

- ҚР статистикалық Агенттігінің мәліметтері бойынша есептелген;

Тоқыма және кілем өнеркәсібінің өнеркәсіп өндірісінің көлемінің 2003 жылдан артқаны байқалады. 2003 және 2004 жылдарды осы көрсеткіштің төмендеуі саланың дамуын теріс бағалауға   негіз   болады.   Өнеркәсіп   өнімдері   өндірудің   жалпы көлемін деп сала өнімдерінің үлесі жылдан-жылға кеміп отыр. Тиімділік деңгейі (заладығы) 2003 жылдан бері артып отырғанымен, 2004 жылдың қорытындылары бойынша да теріс шаманы құрайды. Негізгі қызметтегі қызметкерлер саны 24-25 мың адам шамасында сақталып қалып отыр. Өнеркәсіптің негізгі қызметіндегі қызметкерлердің орташа айлық жалақысы қарастырылып отырған жылдары артып отырғанымен, жалпы өнеркәсіптегі жалақы мөлшеріне қарағанда артта қалуда.

4 кесте -  ҚР-сы тоқыма және кілем өнеркәсібіндегі натуралдық өлшеммен өнім өндірісі

Ескертпе:

-  ҚР статистикалық Агенттігінің мәліметтері бойынша есептелген:

Статистика агенттігінің ақпараттары бойынша азық-түлік емес тұтыну тауарларына шығындар жалпы тұтыну шығындарының ішінде келесідей үлес салмақтарын иемденеді екен: киім, мата және аяқ киім алуға 43-49%, үй үшін әртүрлі тауарлар-11-12%, көлік құралдарына бензин, қосалқы бөлшектер-8-11%, дәрі және медикаменттерге-6-8% [34].

2003              жылғы саладағы дамуды біз экономикалық қауіпті деп
бағалаймыз.    2004    жылғы   жедел   деректерге    сүйенсек,    салада
экономикалық өсу нышандары болғанымен, аяғына тік тұрды деп
айтуға әлі ертерек болар еді.

Келесі тауар топтары бойынша арту қарқыны анықталған: кардо немесе тарақпен түтілген майсызданған жуылған жүн, маталар, арнайы маталардан басқа, мақта маталары, киіз, ерлер мен ер балаларға арналған сырт киімдер, бөлшек саудаға арнап өлшеп оралмаған жүн иірім жібі. Қарастырылған тауарлық топтар бойынша өнім шығаратын тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының дамуына кедергі болып, ішкі нарықта арзан импорттық тауарлардың басым болуы табылады.

Осы мәселенің оң шешімі отандық нарықтан азықтық емес тауарлардың импорттық арзан баламаларын ығыстыратын бәсекеқабілетті өнімді шығаруды ұйымдастыру деп ойлаймыз.

Отандық тауар өндірушілерге бәсекеқабілетті өнім шығаруда нақты қолдау көрсету үшін 2003 жылы «2003 - 2004 жылдарға арналған жеңіл және тамақ өнеркәсібі салаларындағы импортты алмастыру бағдарламасы» қабылданған болатын. Бұл бағдарламаның кұжатта жеңіл және тамақ өнеркәсібінің дамуының басым бағыттары аныкталып, мемлекет тарапынан қолдау көрсетілетін ірі тауарлар топтары бекітілген болатын. Оларға мақта-мата және жүн тоқыма жіптері жатқызылды [35].

Берілген шаралардың бір бөлігі тәжірибелік маңызға ие болып, нақты сипат алды. Оларға келесі шараларды жатқызуға болады:

-франчайзингтік қызмет көрсету нарығын, оның аспекгілерін, сыйымдылығын, қозғалу механизмдерін зерттеу;

-импорт алмастыру бағдарламасының басымды бағыттарына кіретін кәсіпорындар басшыларына, өндірісті қайта жандандыру мен дамуы үшін, лизингті пайдалануды ұсыну.

Сонымен қоса, бұл бағдарламалық құжатта, басымдылықтарға сәйкес, жеңіл және тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарын жеңілдікті несиелеу механизімі қарастырылды. Несиелеу мемлекеттік бюджет қорларынан, тек екінші деңгейлі банктер арқылы жүзеге асырылады. Банктер толық жауапкершілікті жобалық тәуекелді өздеріне алып және бюджет қаражаттарының қайтарылуына кепілдік беруі керек еді.

Мұнда таң қаларлық жағдай қалыптасты. Ақшаның қайтарылуына жауапкершілік банк мойнында болғанымен, несие алу үшін рұқсатты кәсіпкер ҚР экономика және сауда Министірлігінен алуы қажет және де Министрлік және басқа ынталы органдар кәсіпкерге жоба бойынша оңтайлы тұжырым берсе де, бұл банк несие беретіндігінің кепілі болып табылмады.

Сөйтіп нәтижесінде жеңілдікті несиенің құны, қосымша рұқсаттарды есепке алғанда, бірнеше рет артады, сондықтан кәсіпкерге қарапайым коммерциялық несиені банктен алғаны тиімді болып қалды [36].

Қазір осы - бағдарламаның қорытындыларын талдай отырып, кейбір кемшіліктеріне қарамай - ақ бағдарламаның негізгі бағыттарының орындалуы тоқыма және тігін өнеркәсібі саласында белгілі йымдастырушылық - экономикалық ұмтылыстарға қол жеткізді деп айтуға болады.

Тоқыма және кілем өнеркәсібінде ең үлкен өндіріс көлемінің өсуі келесі өнім түрлерінде байқалады:

-      сыртқы тоқыма киімдер;

-      бөбектерге арналған тоқыма киімдер;

-      трикотаж іш киімдер;

-      жүн тоқыма жіптері;

-      былғары шикізаты;

-      спорт және қорғаныс киімдері.

Жүргізілген зерттеулер сала кәсіпорындары өндіре алатын бәсеке қабілетті, тұтынушылар сұранысына ие тауарлар тобына балалар киімін шығару, табиғи матадан сырт киім тігу және төсек жаймасын тігу жататынын көрсетті.

Ішкі нарық арзан және ортаң қолды тауарларға толы десек қателеспейміз. Қалалық және ауылдық елді мекендерге Қытай, Түркия және басқа елдерден алып келінетін арзан тауарлық бұйымдар Қазақстанның табиғат жағдайында тез тозып, жарамсызд анады.

Ақырғы және аралық өнім өндіруші салаларының жағдайы қиын болып отыр. Тоқыма және кілем өнеркәсібінде технологиялық артта қалу мәселесі шешуін күтуде. Негізгі құралдарды жаңартпай, өндірістің техникалық деңгейін ары қарай дамыту мүмкін еместігін білсек те, көп кәсіпорындардың қазіргі қаржылық жағдайы техникалық қайта жарақтандыруды көтере алмайтынын айта кетуіміз керек. Қазіргі кезде отандық тоқыма және кілем өнеркәсібі салаларының негізгі капиталының тозу деңгейі 50 % - ға жетті. Саусакпен санарлықтай кәсіпорындар ғана заман талаптарына сай құрал-жабдықтармен жабдықталған, кәсіпорындардың 1/3 - інде жаңа құралдардың толық тізбегі болмаса да, жаңа элементтері бар. Қалған кәсіпорындарда 20-30 жылғы құрал - жабдықтар пайдаланады.

Осы ретте Қазақстан аймағында тоқыма және кілем өнеркәсібі үшін құрал-жабдықтардың шығарылмайтынын, шығарылатын кейбір станоктардың техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің төмен екенін, ал бағасының шарықтап тұрғанын айта кету өте орынды деп есептейміз. Импорттық, еңбек өнімділігі жоғары және үнемді құрал - жабдықты сатып алуға, қайталап айтамыз, кәсіпорындардың төмен қаржылық жағдайы қолды байлайды.

Саладағы экономикалық қауіпті жағдайдың қалыптасуына бұрынғы, көбіне рационалды емес, шарушылық байланыстардың үзілуін жатқызуға болады. ТМД елдерінен келетін мата импорты қысқарды. Өзбекстан, Түркменстан, Тәжікстандағы күштеп мақта өсіруге негізделген, нәтижесінде үлкен аудандар улы химикаттармен уланған, Аралдың тартылуынан себеп болған мономәдениеттің жойылуы нәтижесінде мақта өсірудің қысқаруы және әлемдік бағаға көшу тоқымамен айналысушыларды қапыда қалдырды. Ескірген кұрал-жабдық максималды көлемде, сұраныс жоқ, енсіз және сирек стандартты маталардың максималды погон метрлерін өндіру жағдайы қалыптасқан кез болды (дәл осы көрсеткіш жоғарыдан жоспарланатын). Бартер арқылы шикізат алу шаралары нәтижесіз аяқталды. Жеңілдікті бағамен алған мақта, әлемдік нарықта қайта сатылып тоқымашыларға түспеді. Мақта - мата және аяқ-киім өндірушілерін біріктіретін трансұлттық компания (ТҮК) құру туралы келісім әлі іске асқан жоқ.

Екінші мәселе бақыланбайтын, реттелмейтін импортпен байланысты. Киім, тиркотаж, аяқ-киімнің 3/4 бөлігі ұйымдастырылмаған нарықта (негізінде Қытай, Түркиядан келеді) сатып алынады. Біздің кәсіпорындар баға тұрғысынан импорттық тоқыма, киім өнімдерімен бәсекеге түсе алмайды. Қазір бәсекенің негізгі бөлігі импорттық өнімдерге, негізінен Қытай өнімдеріне тиеді [37].

Алыс және жақын шетелдерден келетін импорттық тоқыма өнімдерінің сапасы көбінесе төмен болып, тігістері ажырап жатады. 2003-2004 жылдардағы Қазақстан Республикасының тоқыма және кілем өнеркәсібінің экспорт және импорт көлемі 5 - кестеде көрсетілген.

5 кесте - Қазақстан Республикасының тоқыма және кілем өнеркәсібі бойынша экспорт және импорт

(млн. доллар)

Ескертпе:

-  ҚР статистикалық Агенттігінің мәліметтері бойынша есептелген;

5 кестеден қарастырылып отырған жылдары, тоқыма және тоқыма өнімдері экспорты жоғарылағанын, ал импорттың арту деңгейі экспортқа қарағанда аз болғанын көреміз.   Жоғары сапалы отандық тауарлар импорттық балама тауарларға қарағанда 30-40%-ға қымбат. Сонымен қоса, қазір маталар, тоқыма жіптер және тоқыма полотнолар аса шектеклеген көлем мен ассортиментте шығарылып, отандық тауар өндірушілердің қажеттіліктерін қанағаттандырмайды. Оларды алып кіргізуге кедендік баж 5-20%-ға дейін болады, нәтижесінде тоқыма және кілем кәсіпорындарының өнімінің қымбаттауына әкеледі. 2003 жылы сыртқы сауда айналымында тоқыма және кілем өнеркәсібі тауарларының үлесі бар болғаны 2,1%-ды құрады. Басқаша сөзбен айтқанда, еліміздің тоқыма және кілем өнеркәсібі халық шаруашылық маңызы жоқ салаға жатады. Қарастырылып отырған саланың тауарлар экспорты 6 кестеде көрсетіледі.

Кедендік декларациялар ақпараттары бойынша есептелген бұл кестеде 2004 жылғы тоқыма және кілем өнеркәсібіндегі тауарлар экспорты 136879,6 мың долларды, ал импорт (7 кестеде көрсеттік) 81082,4 мың долларды құрады, яғни тауарлардың осы тобы бойынша оң баланс бар [38].

6-кесте - Қазақстан Республикасының тоқыма және кілем өнеркәсібінің тауарлар экспорты

(мың доллар)

Ескертпе:

- ҚР Кедендік декларациялар мәліметтері бойынша есептелген;

-  

Бірақ, тоқыма және кілем өнеркөсібінің барлық тауарларынан ақырғы өнім экспорты мен импортын бөліп қарастырсақ, импорт 52302,4 мың долларды, экспорт  7292,6  мың долларды құрайды. Ақырғы өнім үлесі тауарлар импортында 64,5 % - ды, экспортында 5,3 % - ды қамтиды. Ақырғы тұтыну тауарлары экспорты төмендеуге, импорты жоғарылауға бет бұрған. Кедендік импорттық және экспорттық бағалар қатынасы бойынша бірқатар тауарлардың "көлеңкелі" импортының ары қарай экспортқа шығарылуында жариялылық алатыны туралы да жанама түрде ой толғауға болады.

7 кесте    -    Қазақстан    Республикасының    тоқыма    және    кілем өнеркәсібінің тауарлар импорты

(мың доллар)

Ескертпе:

-ҚР Кедендік декларациялар мәліметтері бойынша есептелген;

2004 жылы жеңіл және тоқыма өнеркәсібінің импорты 81082,4 мың долларды құрады.

5 және 6, 7 кестелердегі статистикалық және кедендік ақпараттардың бір-біріне сәйкес келмеуі де көп тауарларға шекарадан өтерде кедендік баж төлемдерінің төленбеуін немесе «көлеңкелі» түрде өткізілетінін дәлелдейді.

Тоқыма және кілем өнеркәсібіндегі тағы бір мәселе —бағдарлы емес және залалды өндірісті қайта профильдеу, техникалық қайта қаруландыру және кез-келген тиімді тапсырысқа құрал - жабдықты қайта оңалуға мүмкіндік беретін, ресурс үнемдеу технологияларының бәсеке қабілеттілігін меңгеру болып танылады. Салаға тауарларды модельдеу мен маркетингтік жаңа қызметтері, барлық түйіндес салалардың барлық кешенін қамтитын, оның ішінде аралас маталар (мақта, зығыр және синтетикалық жіптер), бояулар, мақсатты инвестициялық бағдарламалар, айналым қорларды азайту үшін несиелер қажет.

Макро деңгейде саланың экономикалық қауіпсіздігіне келесі факторлар қатер төндіреді: ішкі нарықтың сапасыз импорттан және теріс пиғылды бәсекеден қорғалмағаны, кәсіпорындарды айналым қаражаттарының жетіспеушілігі, бюджет және жабдықтаушылар алдында қарыздың ұлғаюы, құрал-жабдықтың техникалық жағдайының төмендігі, кәсіпкерлердің салаға инвестицияларды салуға асықпауы, білікті мамандардың жұмыстан кетуі [39].

Біздің есептеулеріміз отандық тоқыма және кілем өнеркәсібінің экономикалық дағдарыс жағдайында екендігін, сала өнімдерінің бәсекелік қабілеті төмен деңгейде екенін көрсетті.

Қазақстан аумағындағы тоқыма өнімдерінің нарығын сипатгай келе, саланың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, тоқыма және кілем өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру, саланың өндірістік әлуетін толығынан пайдалану қажеттілігі бар екенін байқаймыз. Аталған мәселелерді шешу үшін мемлекет тарапынан, сонымен қатар, кәсіпорын тарапынан да бірнеше шаралар атқарылуы тиіс. Олардың қатарына, мемлекет тарапынан келесі бағыттар іске асырылуы керек:

-         импорт алмастыру саясатының белсенділігін арттыру;

-         өндіріске қажет сырттан әкелінетін шикізаттарға, құрал - жабдықтарға кедендік салымдарды азайту;

-         отандық өндірушілерді теріс пиғылды бәсекеден қорғау, ішкі нарыққа енетін өнімдердің сапасын, олардың халықаралық талаптарға сәйкестігін қатаң бақылауға алу.

Кәсіпорын тарапынан келесі шаралар шешілуді қажет етеді:

-         бәсекеге төзімді өнімдер шығару қадамдарын жасау;

-         өндірісті инновациялық құрал-жабдықтармен жаңарту;

-         өнімнің жаңа түрлерін өндіруді қолға алу;

-         маркетингтік ізденістердің, өткізу желістерінің мәнін бекіту;

-         мүмкіндігінше жаңа нарықтарға шығу.

Мезо деңгейдегі тоқыма және кілем өнеркәсібінің экономикалық қауіпсіздігін талдау үшін біз зерттеу жұмысымызда Алматы қаласындағы саланың дамуына тоқталып өтеміз. Алматы республикалық маңызы бар қала мәртебесіне ие. Күшті өндірістік потенциалы, нарықта қалыптасқан жеке субъектілері, біршама шетелдік әріптестері және жоғары ғылыми-техникалық, кадрлық, қаржылық әлуеті бар Алматы инвестициялық турғыдан тартымды деп есептеледі [39, 40, 41, 42]..

Өңдеуші өнеркәсіптің құрылымында шағын кәсіпорындардың үлесі басым. Бұл сектор бәсекеқабілетті, технологиялық дамыған және қажетті болып табылады. Бірақ, өнеркәсіптік өндіріс құрылымында ірі және орта кәсіпорындардың (50-ден аса жұмыскері бар) үлесіне жалпы өнімнің 73,9 % - ы, шағын кәсіпрындардың үлесіне 15,4 % - ы, өнеркәсіптік емес  кәсіпорындарының балансындағы қосалқы өндірістерге - 2,8  % - ы сәйкес кедді [43, 44].

Барлық тіркелген жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының 181 - 1 немесе  73 % - ы киім өндірісімен айналысады, тоқыма бұйымдарын шығарумен 46 кәсіпорын немесе 18 % - ы шұғылданады, былғары, былғары бұйымдары және аяқ киім өндірумен 22 кәсіпорын ( 9 % - ы) маманданған (8 кесте ).

Алматы қаласында маталарды өндеумен айналысатын бір де бір кәсіпорын жоқ, пайыздық үлес салмағы бойынша киім өндірісімен айналысатын кәсіпорындардың үлес салмағы басқаларына қарағанда басым.

8 кесте - Алматы қаласының жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының өнеркәсіп жіктегіші бойынша орналасуы

Ескертпе:   ҚР   жеңіл   өнеркәсіп   кәсіпорындары   ассоциациясы бойынша есептелген.

Алматы қаласының тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын бағалау үшін 8 кестені тұрғыздық. Қарастырылып отырған мерзімде өндірілген өнім көлемінің, жалпы өнеркәсіптік өнім көлемііндегі сала өнімінің үлесінің, саладағы жұмыскерлер санының, өнеркәсіп бойынша жалпы жұмыскерлер санындағы сала персоналының үлесінің төмендегені анықталды.

Бір қуантатын жағдай, бір жұмыскердің орташа айлық еңбек ақысы артып отыр. Негізгі құралдардың тозу деңгейі жылдан-жылға артып, 2003 жылы 65,4 % - ды құрады, бұл көрсеткіш тек саланың дамуын теріс бағалайды. Алматы қаласының тоқыма және кілем өнеркәсібінің өнім    көлемінің  жылдан - жылға артқаны байқалтанымен, физикалық көлем     индексінің   төмендегені байқалады.

9 кесте - Алматы қаласының тоқыма және кілем өнеркәсібінің көрсеткіштері

Ескертпе:

-Алматы    қалалық    статистика    Басқармасының    мәліметтері    бойынша
есептелген;

Негізгі құралдардың тозу деңгейі артып отыр. Негізгі құралдардың жаңару коэффиценті өте аз шамада оң шамаға өзгеруде. Жұмыскерлердің саны қарастырылып отырған жылдары тек төмендегені байқалады.

Мақта маталары, мата емес материалдар және олардан жасалған бүйымдар топтары бойынша натуралдық өлшем бойынша өсу байқалады, қалған тауарлық топтар бойынша құлдырау байқалады. Біздің жасаған қорытындыларымыз бойынша, Алматы қаласының тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуы экономикалық дағдарыс жағдайында екені анықталды. Қаладағы саланың экономикалық дағдарысқа қарсы  басқаруды қамтамасыз ету үшін тиісті шараларды қолдану қажеттігі бар.

Натуралдық өлшеммен есептегендегі өнім өндірісі 10 кестеде сипатталады

10 кесте  — Алматы қаласындаға тоқыма және кілем өнеркәсібінің натуралдық өлшеммен өнім өндірісі

Ескертпе:

- Алматы    қалалық    статистика    Басқармасының    мәліметтері    бойынша
есептелген;

Қазақстан Республикасындағы жалпы өнеркәсіптің, тоқыма және кілем өнеркәсібінің, Алматы қаласындағы осы саланың дамуын, тоқыма және кілем бұйымдары бойынша экспортты және импортты, Алматы қаласындағы тіркелген жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының қызметін бағалай келе біз келесідей тұжырымдарға келдік:

-              Тоқыма  және   кілем өнеркәсібінің  дамуы  жалпы   өнеркәсіптің дамуымен салыстырғанда 2003 жыл мәліметтеріне сүйенсек,  көп кейінде қалып отыр:

а)рентабельділік деңгейі өнеркәсіп бойынша — 16,6%, тоқыма және кілем өнеркәсібі бойынша -2,5%;

ә)жұмыскерлердің орташа айлық еңбек ақысы өнеркәсіп бойынша -              27759 теңге, салада - 9095 теңге, Алматы қаласы бойынша - 15647 теңге ;

б) негізгі құралдардың тозу деңгейі жалпы өнеркәсіптік кешенде -41%, салада -51 %, Алматы қаласы бойынша — 65,4 % - ды құрайды. Осы көрсеткіштердің даму сипаты тоқыма және кілем өнеркәсібінің экономикалық дағдарыс жағдайында тұрғанын көрсетеді.

Алматы қаласында тіркелген жеңіл өнеркәсіп саласының кәсіпорындарының 73 % - ы киім өндірісінде шоғырланған (бұл жерде киім ательелері де бар), тоқыма бұйымдарын шығаруға барлық тіркелген кәсіпорындардың 18 % - ы, былғарыдан бұйымдар жасауға және аяқ киім өндірісіне 9%-ы ғана маманданған (басқаша сөзбен айтқанда, тұтынушылардың аяқ киімінің барлығы дерлік импортталған тауарлар). Тұтыну тұрғысынан экономикалық қауіпті жағдай қалыптасқан, себебі Қытайдан, Түркиядан, Қырғызстаннан импортталатын тоқыма тауарларының сапасы көп жағдайда көңілге қонымды емес. Бірақ, бағалары арзан болғандықтан сол импорттық тауарларды тұтынамыз.

-              Ақырғы өнімнің экспорттық үлесі тоқыма және кілем тауарларының   көлемінде  5,3% - ды,   импорттық   үлесі - 64,5 % - құрайды.   Сала   бойынша   тоқыма   шикізатын   (мақта талшығы, мақта-мата иірілген жібі, терілер, былғарылар) экспортқа шығарып, дайын   өнімді   импортқа   алып,   отандық   өңдеуші кәсіпорындар нарықта шетелдік  бәсекелестерімен баға, тауарлық     марка тұрғысынан күреске  түсе  алмай  отыр.  Бұл  жағдай, тұтынушылардың    импорттан тәуелді екенін (сәнді де солар анықтайды), азықтық   емес   тұрғыдан   экономикалық қатер бар екенін көрсетеді.

Микродеңгейде экономикалық қауіпсіздікті, оның Қамтамасыз етілу деңгейін келесі бөлімде "Алматы кілем", "ТК АММК" АҚ-дары мысалдарында 1 - бөлімде ұсынылған әдістеме бойынша бағалаймыз.

2.2 Кәсіпорындардын технико-экономикалық сипаттамасы және дағдарысқа қарсы басқаруын талдау

Магистерліқ диссертациялық жұмыстың негізгі объектісі "Алматы Мақта" Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі, "Алматы кілем" ААҚ-ының болып табылады. Қазақстан Республикасының нарығында тоқыма және кілем  өнеркәсібі кәсіпорындарының жеткілікті санының бар екенін, тіркелгенін және қызмет етіп жатқанына көзіміз жетті. Солардың ішінен тоқыма бұйымдарын шығаруға маманданған "Алматы мақта" ЖШС - нің, кілем өнімдерін шығаратын "Алматы кілем" ААҚ-ының, дағдарысқа қарсы басқаруын  талдауды жөн көрдік [45, 46, 47].

"Алматы кілем" ААҚ-ы өз бастауын 1936 жылдан "Ковровщица" артелінен алады. Компания Қазақстан Республикасындағы кілем және кілем өнімдерін шығаратын бірден-бір кәсіпорын болып табылады. Кәсіпорын өндірісі материалсыйымды болып табылатын классикалық жаккардтық кілемдер мен кілем өнімдерін дайындайды. Кілемдер өз технологиясы, әдеби-колористік бейнелеуі, тығыздығы бойынша қолдан тоқылған кілемдерден кем түспейді. Кілемдердің түпнұсқа өрнектері классикалық, сондай-ақ авангардтық стильде жасалады. Кәсіпорынның тәжірибесінің, жолға қойылған технологиясының және табиғи талшықтар үлесінің басым болуына байланысты кілемдер әдемі, тұтынуда дағдарысқа қарсы басқаруын көздейді, төзімді және жақсы жылу изоляциясы, дыбыс жұтқыштығы бар. Эксплуатацияға қолайлы, жанға жайлы және олардың бағасы орта деңгейлі тұтынушыға сәйкес келеді. Кілем өнімдерінің ассортименті кез-келген тұтынушының талғамын қанағаттандырады. Осы ретте кәсіпорын портреттерге, сувенирлерге, әкімшілік, қонақ үй және басқа да интерьерлерге жеке жоғары көркем суреттік тапсырыстарды орындайды. «Алматы кілем» ААҚ - ы ТМД елдерінің ішіндегі саусақпен санарлықтай ені

4 метрлік кілемдер шығаратын кәсіпорындардың бірі. Компанияның Қазақстанда, Ресейде, Өзбекстанда жабдықтаушылар желісі бар. Кілем фабрикасы республикадағы өндірістік маштабтағы кілем өнімдерін шығаратын жалғыз кәсіпорын. Кәсіпорын қуаттылығы республиканың сапалы және жүннен тоқылған кілемдерге деген сұранысын қанағаттандыруға мүмкіндік береді.

11 кесте - Кәсіпорындардың негізгі   технико-экономикалық көрсеткіштерін талдау