Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау әдістері

Қаржылық немесе нақты  инвестицияларына тәуекелд дегеніміз  инвестормен пайда таппау ықтималдығы. 

Белгіссіздік – инвестициялық  жобаны іске асыру жағдайында, оның ішінде - онымен байланысты шығындар мен  нәтиже туралы мәліметтін толық болмауы немесе нақтылықсызыдығы.  Жобаны жағысмыз жағдай мен салдарында іске асыру жолындағы, пайда болу ықтималдығымен байланысты білгіссіздік,  тәуекел деген ұғымды білдіреді.

Жобаның тәуекелі – тиімділік  жобаны тиімсіздікке айналдыруға әкелетін жобаның манызды параметрлерінің өзгерісі. Тәуекел мен белгіссіздік факторлары инвестициялық жобаның тиімділігін есептеуде есепке алынады.                 

Инвестициялық тәуекелдердің  түрлері:

- экономикалық заңдылықтары  және ағымды экономикалық жағдайының тұрақсыздығымен, инвестициялау жағдайы мен кірістерді пайдалануымен байланысты тәуекел;

- сыртқы экономикалық  тәуекел;

- техникалық – экономикалық  көрсеткіштерінің динамикасы туралы  мәліметтердің, жаңа техникасы  мен технологиясы параметрлерінің толықсыздығы немесе дұрыс болмау; 

- нарық курсы, баға, нарық конъюктурасының өзгерісі;

- табиғи – климаттық  жағдайының белгіссіздігі және  апат істерінің ықтималдығы; 

- өндірістік – технологиялық  тәуекел. 

Фирманың кәсіпкерлік  тәуекелі операциялық левериджімен байланысты.  Операциялық леверидж – дегеніміз пайдадағы өзгерістердің өсуіне әкелетін негізгі құралдарды қолдану, яғни фирмамен тұрақты шығындарға әкелетін активтерді пайдалану.

Тұрақты шығындар – дегеніміз  өндіріс көлемінің өзгерісімен  байланысты өзгермейтін шығындар. Оларға: ғимартапен құрылыстырдын амортизациялық аударымдары, сақтандыру, мүлік салығы, кейбір коммерциялық қызмет төлемдері, басқарушылық шығындарынығ бір бөлігі жатады.

Ауыспалы шығындар –  шығару көлеміне байланысты өзгеріп  отырады. Олар өндіріс жұмыскерлерінің еңбек ақысы, шикізат құны, коммуналдық төлемдерінің бір бөлігі, бағалы қағаздарды сатуға комиссия, әкімшілік және жалпы шығындарының кейбір бөлігі.

Тұрақты шығындарды қарастырсақ  өндіріс көлемі өзгерісіне байланысты пайданың қатысты өзеруі, өндіріс көлемінің қатысты өзнеруіне қарағанда жоғары болады. Бұл феномен операциялық леверидж деп аталады.

Белгіссіздік және тәуекел  жағдайларында инвестициялық жобаның  тұрақтылығын бағалау әдістері.

Белгіссіздік және тәуекел  факторларының есебінде жобаның тиімділігін бағалауда оның іске асырылуы туралы барлық мәліметтер белгілі болуы тиіс.   Тиімділігін бағалау үш әдәстерімен жүргізіледі:

- тұрақтылығын тексеру; 

жобаның параметрлерін  және экономикалық нормативтерің корректрлеу;

белгіссіздікке формалдығ анықтама беру. 

     Тұрақтылықты  тексеру әдісі ең ықтималдық  немесе ең қауыпты жағдайларда  жобаны іске асыру сценарийлерің  әзірлеудә қарастырады.    Әр  бір сценарий бойынша белгілі  бір жағдайға байланысты жобаның  іске асыру экономикалық – ұйымдастырушылық механизмі қалай жұмыс істейтінің, мұндағы кірістер мен шығындар және жеке қатысушылардың, мемлекеттін, қоғамның тиімділік көрсеткіштері қандай болатындағын көрсетеді. Тәуекел факторларының дисконт нормасына әсері мұнда есепке алынбайды. 

Жоба, барлық қарастырылған  жағдайларда қатысушылардың қызығушылықтары  еске алынып, ал мүмкін болатын жағымсыз салдар қорлар мен запастар немесе сақтандыру төлемдері көмегімен  жойылса, тиімді және тұрақты деп  саналады. 

Жобаның сату жағдайларының  мүмкін болуы өзгерістеріне қарағанда тұрақты дәрежесі, өндіріс көлемінің шектелген көрсеткіштерімен, шығарылған өнім бағасымен және басқа да факторларымен анықталмақ. 

Белгілі бір  i-жылында  жобының параметрінің шектеулі белгісі, осы  i- жылында қатысушының таза кірісі нөлге теңестңрңлгенде анықталады. Осы типтін манызды көрсеткіштерінің буру зиянсыздық нүктесі болады. Зиянсыздық нүктесі өнімді сатудан түскен түсім өніріс шығындарына теңестіретін сату көлемін көрсетеді. 

Осы көрсеткішті есептеу  кезінде өнімді өндіруге кеткен шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты тұрақты Зс және ауыспалы Зх болып екі түрге бөлінеді.

Зиянсыздық нүктесі  (Тб) келесі формуламен есептеледі:

 

Тб=    ,

 Мұнда  Ц –  өнім бірлігінің бағасы.

Жобаланатын өндірістің жұмыс қабілеті бар деп айтуға (берілген шагында) зиянсыздық нүктесінің белгісі номиналдық өндіріс және сату көлемінен төмен болуы тиіс (осы шагында). Өндіріс және сату көлемінен зиянсыздық нүктесінің белгісі (пайыздық қатынасымен)  неғұрлым алысырақ болса, солғұрылым жоба тұрақты болмақ. 

Егер өндіріс көлемінің  өзгеруіне немесе қолданылатын өндіріс  қуатының деңгейінің өзгеруіне қарағанда  шығындар мөлшері линейлік болып  өзгермесе есептеу әдәсә қиын болмақ.

Зиянсыздық мөлшерін есептеу кезінде келесі жағдайлар мен рұқсаттар сақталуы тиіс:

- өндіріс шығындары   мен маркетинг; 

- өндіріс көлемі сату  көлеміне тең;

- тұрақты эксплуатациялық  шығындар кез келген өндірісс  көлеміне бірдей; 

- ауыспалы шығындар  өндіріс көлеміне байланысты  өзреіп отырады, сондықтан, толық өндіріс шығындары да оның көлеміне қайрай өзгермек; 

- өнімнің сату бағасы  немесе сатылатын барлық тауар  комплексіне уақытқа байланысты  өзгермейді. Сондықтан, жалпы сату  құны сату бағасы мен сатылған  өнім саңына байланысты линейлік  функциясы болады.

- өнім бірлігінің сату  бағасының деңгейі, ауыспалы және  эксплуатациялық тұрақты шығындар  тұрақты болып қалады, ал шығарылатын  өнім мен ресурстарына арналған  баға бойынша сұраныстын нөлге  тең;

- зияңсыздық мөлшері  тек қана бір өнімге есептеледі; оның құрылым номенклатурасы әр түрлі болса, олардын өндіру саңы тұрақты болуы тиіс. 

Жобаның параметрлерін  және есепте алынатын экономикалық нормативтерін  корректрлеу, жобалық белгілерін күткен белгілеріне ауыстыру жобаның белгіссіздігіне  әкелмек.  

Таза кірісті басқару  және тәуекелді минимизациялау.

  Тәуекелді басқару  – дегеніміз білгіссіздіктін  жағымсыз салдарын алдын алу  және төмендету. Тәуекелді белсенді  басқару процессі – дегеніміз  шешімді қабылдау этабында тәуекелдін  алдын алу, - қызметті жоспарлаудан басталады, яғни маркетингтік зерртеу жұмыстарынан тұрады. Мұнда сұраныстын төмендеуі және өнім мен ресурстардын бағалары өзгеруі (кәсіпкерлік тәуекел) жоспарланады. Өндіріс процессін жоспарлау мен ұйымдастыруда ресурстардын тиімді пайдалану деңгейін белгілілеп, яғни ағымды шығындар мен таза кірістерді, ретнабелділікті тәуекелін төмендету жұмыстары жүргізілмек. Инвестициялар мен қаржыландыру туралы шешімін қабылдау кезінде қаржылық тұрақтылығын және өтімділікті жоғалту тәуекелі есепке алынады. Қызмет етуші кәсіпорында тәуекелдердін аталған түрлерін  минимизациялау леверидждің пәні болмақ – таза кірісті жоғарлату мақсатында активтер мен пассивтерді басқару. Таза кіріс дегеніміз – түсім мен шығындардын айырмасы және өндірістік және қаржылық кірістері мен шығындарының айырмасы, олардын көлемі мен құрылымы басқарушылық шешімдерге байланысты. Басқару нәтижелерін оптимизациялау үшін өндірістік (операциялық) және қаржылық тұтқасын немесе тиімділікке әсерін тигізетін тұтқалары қолданылады.

Қаржылық пайыздық төлемдерін оптимизациялауға және таза кірісті максимизациялауға үшін меншікті және қарыз қаражаттары қатынасын өзгерту, пассивтер көлемін және олардын құрамын өзгертуде тұрады. 

Жалпы категория - өндірістік – қаржылық леверидж- барлық құрамдарын бір бірімен байланыстырады: түсімді, өндіріс шығындарын, қаржы шығындары мен таза кірісті. Басқарушылық дәрежесі, таза кірістін жоғарыда аталып кеткен шығындардын өзгерісіне сезімталдығы келесі көрсеткіштерімен өлшенеді:

- өндірістік тұтқасының  күші DOL;

- қаржылық тұтқасының DFL;

- тәуекел деңгейі  DCL.

 Операциялық тұтқаның  оң эффектісі (масштаб эффектісі)  өндіріс көлемін өсіруде және  тұрақты шығындар (өнімнің бір  теңгесіне немесе бірлігіне есептегендегі  жалға төлемдер, амортизациялық  аударымдар) үлесінін төмендеуіне байланысты баланстық пайданын абсолюттік және қатысты өсуінде байқалады. 

Қаржы тұтқасынын оң эффектісі (леверажный эффект) қарыз қаражаты үлесінің өсуіне байланысты меншікті капиталы рентабелділігінін ROE жоғарлауында байқалады.  Бұл жағдай қарыз капиталынын бағасы (пайыздық қойылым)  активтер рентабелділігінен ROA төмен болғанда көрінеді.

Екінші жағынан,  леверидждің  жоғары деңгейі қаржылық тұрақтылығын жоғалту (өтімділік тәуекелі), зиянға ұшырау (кәсіпкерлік тәуекелі) немесе рентабелділіктің төмендеу (тәуекел рентабелділігі) тәуекелінің жоғарлауына байланысты.

Кәсіпкерлік тәуекелінің  минимизациясы шикізат көздерін, тауар ассортиментін кенейту, универсалды  құрылғыларды қолдану, жабдықтаушы  мен тұтыну, бағаларды төмендету  жүйесін қолданумен байланысты.  

Қаржылық тәуекелін  минимизациялау қаржыландыру ережесін сақтау және қаржылық тұрақтылық және өтімділік коэффициенттерін бақылауда  тұрады.  

 Инвестициялау тәуекелін  минимизациялау инвестициялар портфелін  құрастыру процессінде жетілдіріледі.  Портфель әдісі – дегеніміз тәуекелі бар тәуелсіз инвестициялық жобаларының жиыны. Инвестициялаудын жалпы тәуекелінің төмендеуі жобаға негұрлым көп бағалы қағаздарының енгізілуіне байланысты болмақ. Инвестициялық портфелін оптимизациялау инвестициялық жобалары түрлерінін NPV мөлшері сомасымен жасалады..  

 

3.4. Қаржылық инвестициялық жобаны бағалау

Қаржы инвестицияларының  формалары және оларды басқару маңызы.

Кәсіпорынның операциялық  қызметі нақты инвестицияларды  іске асыру мен бірге қаржы  инвестицияларды да іске асыруға бағытталған. Қаржы инвестицияларды іске асыру қызметі бірнеше себептерге байланысты болмақ: -  тандап алынған инвестициялық жобалар бойынша нақты инвестициялауға дейін инвестициялық ресурстарын тиімді пайдалану қажеттілігі; 

-  қор нарығының  конъюктурасында салынған капиталға  үлкен пайда табу жағдайы мүмкіндік; 

- кәсіпорынның сезондық  қызметімен байланысты уақытша  бос ақша активтерінін болуы; 

- басқа да кәсіпорындардын  жарғылық капиталына салымдар  енгізу.

Сондықтан қаржы инвестициялары уақытша бос капиталын тиімді пайдаланудын белсенді формасы болып немесе кәсіпорынның операциялық қызметін диверсификациялау мен байланысты стратегиялық мақсаттарын іске асыру құралы ретінде.

Қаржылық инвестицияларды  іске асыру ерекшеліктері:

- қаржылық инвестициялар  кәсіпорын шаруашылығынын тәуелсіз  қызметі болып табылады;

- кәсіпорынның қаржы  инвестициялары қосымща инвестициялық  пайда әкелуге және инфляцияға  қарсы қорғаныс болып қолданылады; 

- қаржы инвестициялары  «табыстылық – тәуекел» шкаласы бойынша кәсіпорынға инвестициялау құралын тандауға кен диапозон ұсынады; 

- қаржы инвестициялары  «табыстылық – өтімділік» шкаласы  бойынша кәсіпорынға инвестициялау  құралын тандауға кен диапозон  ұсынады; 

- қаржы инвестицияларын  іске асырумен байланысты басқарушылық шішімдерді қабылдау процессі қарапайым және қиын емес;

- қаржылық инвестициялау  процессінде басқару оперативті  болмақ. Қаржылық инвестициялау  кәсіпорынмен келесі негізгі  формаларында іске асырылмақ: 

- басқа кәсіпорынның  жарғылық қорына капитал енгізу; 

- ақша инстурменттерінің  табысты формаларына капитал  енгізу (коммерциялық банктерінің  депозиттік салымдарына);

- қаржы инстурменттерінің  табысты формаларына капитал  енгізу (қор нарығында нарықты  бағалы қағаздарына).

Қаржылық инвестициялау формалары мен ерекшеліктеріне қарай кәсіпорында оларды басқару ұйымдастырылады. Басқару келесі этаптарымен жүргізілмек:

1 Өткен мерзімдегі  қаржылық инвестициялау жағдайын  талдау. Кәсіпорында қаржылық инвестициялаудын  көлемі, формалары және тиімділігі  зерттеледі.

2 Өткен мерзімдегі  қаржылық инвестициялаудын көлемі  анықталады.  Уақытша бос қаржы  қаражаттары зерттеледі, қарыз қаражаттары  тартылмайды. 

3 Қаржылық инвестициялау  формаларын тандау.

4 Бөлек қаржы инстурменттерінін  инвестициялық сапасы бағаланады. Негізгі табыстылық деңгейі болады.

5 Қаржы инвестицияларының  портфелі құрастырылады. 

6 Қаржы инвестициялары  портфелін тиімді оперативтік  басқаруы қамтамасыз етіледі. 

Инвестициялаудын қаржы  инстурменттерінің тиімділігін  бағалау принциптері мен әдістері.

Қаржылық инвестициялау  процессінде манызды тапсырмаларының  бірі қаржы инстурменттерінің инвестициялық  сапаларын бағалау. Қаржы инстурменттерінің  инвестициялық сапасын бағалау  денегіміз инвестормен жүргізілетін инвестициялық портфелін құру мақсатымен байланысты қаржы инстурменттерінің бөлек түрлеріне интегралдық сипаттама беру.