Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау әдістері

Қаржы инстурменттерін  бағалау, нақты инвестицияларды  бағалау сияқты инвестициялық шығындар көлемін және қайтарылған ақша ағымы  сомасын салыстыру арқылы жүргізіледі. Сонымен бірге, осы көрсеткіштерінін қалыптасуы манызды айырмашылықтарына ие.

Қайтарылым ақша ағымының сомасында амортизациялық аударымдары  жоқ. Жатады: мерзім сайын төленетін  дивидентте сомасы, пайыздар, оларды қолдану  мерізмінен соң  сатылған құны.

Инвестициялық шығындар сомасы дегеніміз қаржы инстурментінің тәуекел деңгейін есепке ала отырып күткен пайда нормасының жағдайында қалыптасатын, инвестицияланатын қаржы инстурментінің нақты құны.  Егер қаржы инстурменті бойынша инвестициялық шығындардын нақты сомасы онын нақыт құнына жоғары болса, онда қаржылық инвестициялаудын тиімділігі төмендейді (яғни инвестор күткен инвестициялық пайда сомасын алмайды). 

Сондықтан, қаржы инвестицияларының  тиімділігін бағалау, ол бойынша  күткен инвестициялық пайда нормасын алуын қамтамасыз ететін, оның нақты құнын бағалау.   

Инвестициялаудын қаржы  инстурментінің құнын бағалау әдістері бөлек қарызды және үлестік бағалы қағаздарына қолданылмақ.

Облигация құнын бағалау  әдісі келесі көрсеткіштерінен тұрады:

- номиналдық құны;

- төленетін пайыздар сомасы;

- жалпы инвестициялық  пайданын күткен нормасы (табыстылық  нормасы);

- облигацияны өтеу  мерзімі саны.

Облигация құнын немесе пайызды мерзім сайын төлеу облигациясы  құнын бағалау базистік әдісі  келесі түрде берілген:

 

мұнда СОбл – пайызды  мерзім сайын төлеу облигациясының нақты құны;

         Побл – әр бір мерзімде төленетін  пайыздар сомасы (облигацияның номиналдық  құны мен мәліметтелген пайыздық  нормасына көбейтіндісін көрстетеді);

        Нобл – айналым мерзімі сонында төленетін облигациянын номиналы;     

НП – жалпы инвестициялық  пайданын күткен нормасы; 

n= 1,2,3…N – облигация  өтеу мерзімінің аяғына дейін  мерзім саны.

Базистік моделінін  экономикалық манызы,  облигацияның ағымдағы бүгінгі құны одан түсетін айналым мерзімінің аяғына дейін қалған пайыздар сомасына және дисконттық қойылымы арқылы (күткен жалпы инвестициялық пайда нормасы ) бүгінгі құнға келтірілген құның білдіреді.

Облигацияны өтеу мерзімінде барлық пайыздарын төлеу арқылы құның  бағалаудын базистік моделі келесі формуламен көрсетілген: 

мұнда  СОП – пайыздардын  барлық сомасын төлеумен байланысты облигацияның нақты (бүгінгі) құны;

ПК – айналым мерзімі  сонында төленетін пайыздар сомасы.

Осы моделдін экономикалық манызы, өтеу мерзімінде барлық пайыздарын төлеу арқылы облигацияны нақты бүгінгі құны номинал төлеміне және дисконттық қойылым арықылы (күткен жалпы инвестициялық пайда нормасы) келтірілген бүгінгі құнына тең. 

Пайыздарды төлеусіз дисконтпен сатылған облигацияның құның бағалау моделі келесі формуламен көрстеілген: 

 

мұнда СОД – пайыздарды төлеусіз дисконтпен сатылған облигацияның нақты бүгінгі құны. 

Бұл моделдін экономикалық манызы, пайыздарды төлеусіз дисконтпен сатылған облигацияның нақты бүгінгі құны дисконттық қойылым арықылы (күткен жалпы инвестициялық пайда нормасы) бүгінгі құнға келтірілген оның номиналы.

Ағымды жалры инвестициялық  пайда нормасын бағалауға баға мен  акциянын кірісін қатыстыру коэффициенті қолданылады. 

Кәсіпорын капиталының құрылымы.

Инвестициялық жобаның  капиталының құрылымы келесі бөлшектерден тұарды:  

1. Меншікті капитал

- қарапайым акциялары, 

- кәсіпорынның қызметімен  жиналған пайда; 

- артықшылығы бар акцияларды  сату арқылы тартылған қаражат  сомасы арқылы құрылған.

2. Қарыз капиталы 

- ұзақ мерзімді банктік  несиелер;

- облигация шығару  арқылы құрылғын.

Нарықты экономикасы (шаруашылық есебі) жағдайында жұмыс істтейтін  мемлекеттік меншік формасымен құрылған кәсіпорындарды қарастырсақ екі  компонентін атауға болады: 

1. Меншікті капитал 

- бөлінбеген пайда  ретінде құрылған. 

2. Ұзақ мерзімді банктік  несиелер түрінде құрылған қарыз  капиталы.

Төменде рет ретімен  әр бір компоненттін бағалау моделі берілген. Меншіктік капиталының  құнын анықтау моделі. Меншіктік капиталының құны – дегеніміз қарапайым акцияларына иеленушілер алғылары келген ақшалай кіріс.  Моделдердің бірнеше түрелі болмақ, яғни олардын әр біреуі, капиталды бағалаушылардын қолындаға ақпаратында негізделген.

Дивидеттердін болжамды өсуінің моделі. Меншіктік капиталының құнын есептеу келесі формуламен берілген:

,

мұнда Се – меншіктік  капиталының құны;  
Р – бір акцияның нарықтық бағасы;  
D1 – инвестициялық жобаны бірінші жылы іске асырудағы компаниямен төленетін дивиденд; 
g – дивидендтердін жыл сайынғы болжауланған өсу қарқыны. 

Бұл модельді дивидендтердін өсуі жыл сайын тұрақты болатын  компаниялары қолданады. Егер ондай  жағдай болмаса, оңда бұл модель қолданылмайды.

 

 

3.5. Инвестициялық жобаларды қаржыландыруын ұйымдастыру

Инвестициялық қызметін іске асыру көздері. Фирмалар үшін инвестициялық  қызметін іске асыру көздері:

-  меншіктік қарыз  ресурстары және инвестордың  шаруашылық ішіндегі резервтері. Оларға: фирманы алғашқы рет құру кезіндегі құрылтайшылардын бастапқы төлемдері, пайда, амортизациялық аударымдар, сақтандыру компанияларымен төленетін зияндарды жабуға, орнын толтыруға арналған төлемдері және т.б. қаражаттар жатады. 

- инвестордың қарыз ресурстары, олар банктік несиелер, инвестициялық салық несиелері, бюджеттік несиелер және басқа да ресурстар;

- инвестордың тартылған  қаржы ресурстары, олар акцияны  сатудан түскен қаражаттар, заңды  тұлғалардын және фирма жұмыскерлерінің  пай және басқада төлемдері; 

-орталықтандырылған  инвестициялық қорларынан, концерндерден,  ассоциация мен басқа да бірлестік  пен кәсіпорындардан қайта бөлу  тәртібімен түскен ақша қаражаттары; 

   -мемлекеттік және  жергілікті бюджеттерінен және  арнайы бюджеттен тыс қорларынан түскен инвестициялық ассигнованиялары. Бұл қаражаттарды негізінде мемлекеттік, аумақтық немесе салалық мақсатты бағдарламаларын қаржыландыруға бөледі.  Осы қаражаттардан қайтарымсыз қаржыландыру оларды меншіктік қаражаты қылдырады.

   -шетел инвесторлардың қаражаттары. Олар, еншілес кәсіпорындардың жарғылық капиталына қаржы және басқа да салымдары, халықаралық мекемелер мен қыржы институттарына, мемлекетке ақша формасында салымдар. Шетел инвестицияларын тарту халық аралық экономикалық байланыстын дамуын және алдағы ғылыми – техникалық жетістіктерді ендіруді қамтамасыз етеді. 

 Инвестицияларды қаржыландыру  формалары.  Фирма өзінің инвестициялық  қызметін қаржыландыру көздері  ішінде қандай қаражаттарды тартуына  байланысты инвестицияларды қаржыландырудын негізгі үш формаларын бөледі: 

*  Өзін өзі қаржыландыру   –   инвестициялық қызметін  толық өзінің ішкі көздеріне  пайда болатын меншіктік қаражаттары  арқылы қаржыландыру.  Қаржыландырудың  бұл формасы қысқа мерзімді  ретабелділігі төмен инвестициялық  жобаларын іске асыру мақсатында қолданылады.      

* Несиелік қаржыландыру  ереже бойынша қысқа мерзімді  рентабелділік нормасы жоғары  инвестициялық жобаларын іске  асыруда қолданылады. Қарыз капиталының  ерекшелігі, оны белгілі бір уақыттан  кейін қайтару керек және кредитор инвестицияны сатудан түскен кіріске қатыса алмайды.      

*Үлестік немесе аралас  қаржыландыру дегеніміз қаржыландырудың  бірнеше көздерінінің комбинациясы. Бұл инвестициялық қызметінің  кең тараған қаржыландыру формасы  және әр түрлі инвестициялық жобаларын іске асыруда қолданылады.

 Инвестициялық қызметін  қаржыландыру көздерін тандау  кезінде фирмалар бірнеше факторларын  есепке алуы тиіс: тартылғын капиталының  құны, оның тиімділігі,  фирманың  қаржылық тәуелсіз деңгейін анықтаушы  меншікті және қарыз капиталының қатынасы, инвестордын экономикалық қызығушылығын.  

 Нақты инвестициялар  формалары, капиталдық салымдар.

Фирманың кәсіпкерлік  қызметінің ерекшеліктері болады. Негізгі  ерекшеліктерді қарау керек.  Біріншіден, фирманың инвестициялық қызметі  оның кәсіпкерлік дамуының жалпы экономикалық стратегиясының бір бөлігі болады.   Фирманың экономикалық даумыуның негізгі тапсырмалары оның активтерінін құрамын жаңарту немесе көлемін кенейтуді талап етеді. Осының барлығы инвестициялық қызметі процессінде байқалады. 

 Инвестициялық қызметінің  ерекшелігі фирманың инвестициялық  қызметінің көлемі оның экономикалық  дамудың өсу қарқының бағалауға  мүмкіндік береді. Фирманың инвестициялық  қызметінің көлемі екі көрсеткіштерімен  белгіленеді: жалпы инвестициялар  сомасы және таза инвестициялар сомасы.  

 Таза инвестициялар  сомасының динамикасы кәсіпкерлік  фирманың экономикалық дамуын  білдіреді және оның пайдасының  потенциалын көрсетеді.  Егер  таза инвестициялар сомасы оң  болса, яғни жалпы инвестициялар  сомасы амортизациялық аударымдардан жоғары болған жағдай, онда кәсікерлік фирмада айналымна тыс активтердің ұдайы өндіріс кенеюі және ондай фирма өсуші деп аталмақ. 

 Егер таза иныестицялар  сомасы нөлге тең болса, онда  кәсікерлік фирмада экономикалық  өсуі жоқ және өндіріс потенциалы өзгеріссіз. Ондай фирманы «бір орында тұратын» деп айтамыз.  Егер таза инвестициялар теріс санды көрсетсе, онда фирманың өндіріс потенциалы төмендеп, фирма өзінің капиталын өзі «жеп» қояды деп айтуға болады.         

Фирманың инвестициялық  қызметінің ерекшелігі оның бірнеше фаторларымен белгіленетін циклы:

           . бастпақы инвестициялық ресурстарын  қалыртастыру және жинау; 

           .  инвестициялық қызметіне оң  немесе теріс әсер ететін сыртқы  кәсіпкерлік сала;

           .  инвестицяилау процессіне фирманың ішінде жағдай жасау.

       Кәсіпкерлік  фирманың инвестициялық қызметі  процессінде шығындар ұзақ мерзімді  болмақ, яғни инвестициялық салымдарын  жасау мен пайда табу аралығында  ұзақ уақыт өтедеі. Бұл мерзімнің  мөлшері фирманың инвестициялық процессін іске асыру мерзіміне байланысты.  Жоғарыда аталған көз қарасты келесі матрица көмегімен көрсетуге болады, яғни ол инвестициялық процесстін екі жағына да табыстылқ пен тәуекелді білдірмек. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды және ұсыныстар

 

Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау негізінен  жобаға жұмсалған шығындардың қайтарымдылығын  анықтауды сипаттайды.

Инвестицияны бағалаудың қарапайым әдістері бұл ақшалай  түсімдермен шығындарды дисконттау тұжырымдамасы сияқты, инвестицияның тиімділігін тура бағалауда ертеден және кеңірек қолданылып келе жатқан инвестицияны бағалау әдістері қатарына жатады. Бұл қарапайым әдіс қосымша ақпараттар алуға көмек береді және сәтсіз ақшалай қаражат жұмсау тәуекелдігін төмендетеді.

Инвестицияны бағалаудың ең басты қарапайым әдісі бұл инвестицияның өтеу мерзімін есептеу әдісі болып табылады.   

 Инвестициялар - кәсіпкерлік  қызметтің және нәтижесінде пайда  (табыс) құралатын немесе әлеуметтік  басқа да түрлерінің объектілеріне  жұмсалған мүліктік және интеллектілік құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.    

 Инвестициялық жобалардың  тиімділігін анықтау және бағалауды,  материалдық және заңды түрде  тікелей жауап беретін  инвесторлар жүргізеді. Қазақстан Республикасында инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтаудың методологиясы мен әдістері, меншік формасына қарамастан, Ресейде жасалынған және 31 наурыз 1994 жылы бекітілген, инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау және оларды қаржыландыруға таңдап алу жайлы Методикалық нұсқауларды қолдану арқылы негізделеді.

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. С.Б Мақыш. «Банк  ісі», Алматы «жеті жарғы»2009ж. 301-311 б.

2  Ғ.С Сейітқасымов. «Ақша, несие, банктер», Алматы, 2005ж. 215-220 б.

3. Е.Ф Жукова. «Банк и банковские операции», Москва 1997г.

4. Г.С Сейткасымов.  «Банквоское дело», Алматы 2007 г, 265-286 стр.

5. О.И Лаврушина. «Банквоское  дело», Москва 1999 г.   
6. Азаматтық Республики Казахстан - А, Жеті жарғы, 2000ж. 
7. Сборник нормативных правовых актов «Государственная регистрация пра на недвижимое имущество и сделок с ним».- А, Жеті жарғы, 1998 256с  
8. Валдайцев В.С. Оценка бизнеса и инновации: Учеб. пособие. - М.: Филинъ, 1997.-336c Гленн М., Десмонд, Ричард Э. Келли. Руководство по оценке бизнеса. М.:РОО, 1996. 
9. Грязнова А.Г., Федотова М.А. и др. Оценка недвижимости - М.: Финансы и статистика, 1998. 
10. Козырев А.Н. Оценка интеллектуальной собственности. - М.: Экспертное бюро, 1997. 
11. Международные стандарты оценки: В 2 т. / Под ред. И. Л. Артеменкова. М.:РОО, 1995. 
12. Абрамов, С.И. Инвестирование/ С.И. Абрамов. - М.: Центр экономики и маркетинга, 2000. - 440 с. 
13. Беренс, В. Руководство по оценке эффективности инвестиций: новое перераб. и доп. изд. пер. с англ./ В. Беренс, П.М. Хавранек. - М.: Интерэксперт, инфра-м, 1995. - 528 с. 
14. Богатин, Ю.В. Оценка эффективности бизнеса и инвестиций: Учеб. пособие/ Ю.В. Богатин, В.А. Швандар. - М.: Финансы: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. - 254 с. 
15. Бочаров, В.В. Инвестиции: Инвестиционный портфель. Источники финансирования. Выбор стратегии: Учебник/ В.В. Бочаров. - М.; СПб.; Нижний Новгород: Питер, 2003. - 288 с 
16. Деева, А.И. Инвестиции: Учеб. пособие/ А.И. Деева; Моск. акад. экономики и права. - М.: Экзамен, 2004. - 318 с 
17. Джонк, М.Д. Основы инвестирования: учебник. пер. с англ./ М.Д. Джонк, Л.ДЖ. Гитман. - М.: Дело, 1997. - 1008 с. 
18. Зелль, Аксель. Бизнес-план: Инвестиции и финансирование, планирование и оценка проектов: Пер. с нем. /.