Инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау әдістері

3) іске асыру уақыты бойынша

- қысқамерзімді – 1 жылға дейін;

- ортамерзімді – бір жылдан  үш жылға дейін;

- ұзақмерзімді -  үш жыл және  жоғары.

4) инвестициялық ресурстарының  қажетті көлемі бойынша

- үлкен емес инвестициялық жобалар  –1000 долл. дейін;

- орташа инвестициялық жобалар  -  1000 доллардаң 100 000 долларға дейін.;

- үлкен –100 000 доллардаң жоғары.

5) қаржыландыру схемасы бойынша

- ішкі қаражаттар көздерімен  қаржыландырылатын инвестициялық  жобалар;

- акционерлеу арқылы қаржыландырылатын  инвестициялық жобалар ;

- несие қаражаттарымен қаржыландырылатын  инвестициялық жобалар;

- қаржыландырудын аралас формаларымен қаржыландырылатын инвестициялық жобалар.

ЮНИДО (Организации Объединенных Нации  по Промышленному развитию) ұсыныстарына сәйкес инвестициялық жобалар келесі тараулардан тұруы қажет:

Инвестициялық жобаларды қаржыландыру нұсқалары. Инвестициялық жобаларды қаржыландыру схемасын әзірлеу кезінде оның бес негізгі нұсқалары қарастырылады.  

1) толығымен өзін өзі қаржыландыру  – көбінде үлкен емес инвестициялық  жобаларды қаржыландыру кезінде  қолданылады.

2) акционерлеу – үлкен инвестициялық  жобаларды қаржыландыру кезінде қолданылады.

3) несиелік қаржыландыру – үлкен  емес қысқа мерзімді және рентабелділік  нормасы жоғары инвестициялық  жобаларды қаржыландыру кезінде  қолданылады. Рентабелділік нормасының  деңгейі ұзақ мерзімді қаржы  несиенің пайызынан жоғары болуы тиіс. 

4) лизинг немесе селенг –  меншікті қаржы қаражаттары жетіспеушілік   кезінде немесе қаржы несиенің  құны жоғары болған жағдайда  қолданылады. Кәсіпорынды қайта  құру немесе жаңарту мен модернизациялауға  ивестициялық жобаларды қаржыландыру  кезінде қолданылады.

5) үлестік қаржыландыру – инвестициялық  жобалардын барлық түрлеріне  қолданылады -  жоғарыда аталып  кеткен нұсқалардын комбинациясы.

Аталып кеткен қаржыландыру схемасын есепке ала отырып инвестициялық  ресурстар көздерінің құрамында  пропорциялар белгіленеді. 

 

II Тарау. Инвестициялық жобалардыннегізгі принциптері мен бағалау әдістері.

2.1. Инвестициялық жобалардын экономикалық тиімділігін бағалаудын негізгі принциптері

Тиімділік дегеніміз  нәтижені шығындарға салыстыру.  Бірінші  көз қарас тиімділік туралы анықтамаға бұл сұрақтын күрделілігін көрсетпейді. Капиталдық салымдардың және жаңа техниканың экономикалық тиімділігін анықтау кезінде шығындарды дұрыс есептеу мен қоғамдық еңбек нәтижесін анықтау дұрыс есептеудің  нәтижесіне жету жслдары болады. 

Капиталдық салымдардың  және жаңа техниканың экономикалық тиімділігінін  мәні қоғамдық еңбек өнімділігін  жоғарлатуда берілген, яғни өнімнің  құңын төмеңдетуде.  Кәзіргі қоғамда  капиталдық салымдардын тиімділігі екі аспектіден тұрады - экономикалық және әлеуметтік.

Капиталдық салымдардың  экономикалық тиімділігінің аспектісін анықтау кезінде шығындар (негізгі  және қосымша) толығымен өндірушіде де тұтынушыларда да есепке алынуы тиіс. 

Жалпы экономикалық тиімділік  тиімділіктін (эффект) капиталдық салымдарға қатынасы. 

Жалпы көрсеткіштерге келесі көрсеткіштерді жатқызуға болады: капиталдық салымдардын өтелу көрсеткіші, яғни салынған қаражаттардын өтелу (қайтарылу) мерзімін білдіреді, және капиталдық салымдардың  үлесі, яғни капитал салымдылығын білдіреді ( өнімнің, қызметтің, жұмыстын бір тенгесіне келетін ресурс мөлшері).

Аталып кеткен көрсеткіштерден  басқа бағалау көрсеткіштер жиынына  келесілер жатады: еңбек өнімділігі; қор қайтарылымы; өнімнің өзіндік  құны; өнімнің сапасы мен техникалық деңгейі; өнімнің, қызметтің, жұмыстын материал– және энерго сиымдылығы; жоба қуатын игеру ұзақтылығы; әлеуметтік тиімділігің әлеуметтік нормалармен салыстырудағы көрсеткіштер; еңбек жағдайын жақсарту және қоршаған ортаны қорғаумен байланысты көрсеткіштер. Капиталдық салымдардың тиімділігін есептеуде инвестициялық емес факторлаға байланысты тиімділіктерді (эффект) шегеру керек. Мысалы,  бұрындағы жобалардын өндіріс қуаты немесе еңбекті ұйымдастыруды алдында енгізіген шаралары,   кәсіпорынның сменалығын жоғарлату, өндіріс пен еңбекті прогрессивті басқару және ұйымдастыру формаларын игеру, сонымен қатар капиталдық салымдарды қажет етпейтін шаралар. 

Инвестициялардын әлеуметтік нәтижесін  бағалау дегеңіміз адамнын құқығын, әлеуметтік жағдай нормасын, стандартын сақтайтын жоба.

Жұмыскерлерге жақсы еңбек ету  мен дем алу жағдайларын жасау  жөнінде, оларды азық түлікпен, тұрғын үймен және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерімен қамтамасыз ету жөніндегі  шаралар міңдетті болғанымен жеке бағалануға жатпайды.  

Жобаларда орын табуы тиіс инвестициялардын әлеуметтік нәтижелердің негізгі түрлері:

- аумақта жұмыскерлер орнының  өзгеруі;

- жұмыскерлердің тұрғындық және  мәдениет – тұрмыстық жағдайларының  жақсаруы;

- жұмыскерлердің еңбек жағдайының  жақсаруы;

- өндірістік персонал құрылымының өзгеруі;

- халықтын тауралармен жабдықталуы  (отын – энергетикалық кешенінің  жобалары үшін – отын мен  энергия; аграрлық сектор мен  азық түлік кәсіби жобалары  үшін – азық түлікпен және  т.б.);

- жұмыскерлер мен қоғамның жалпы  денсаулығы;

- халықтын бос уақытысының экономиясы. 

Әлеуметтік нәтижелердің құңдылығын бағалауда олардын жеке маныздылығы  есептеледі. Жобаның әлеуметтік нәтижесіне жетуге керекті шығындар (мысалы, жұмыссыздыққа  немесе уақытша еңбек қабілетін  жоғалтумен байланысты төленетін пособия  шығыны), тиімділікті есептеуде жалпы қолданылады және әлеуметтік нәтижеге құндылық баға беруде қолданылмайды.  

Жұмыскерлердің еңбек жағдайымен қанағаттаңдырылығын бағалау үшін социолгиялық сұраныс берілгендері қолданылуы мүмкін. 

Жобаны іске асыру кезінде жұмыскрелердін тұрғын және мәдениеттік - тұрмыстық жағдайларын жақсартумен байланысты қосымша шығындар пайда болуы мүмкін. Мысалы, оларға төлемсіз негізінде немесе женілдікпен тұрғын үйлер беру, әлеуметтік – тұрмыстық манызы бар объектілер салу. Осы объектілерді салуға кеткен, сатып алуға жұмсалған шығындар жоба бойынша шығындар көлеміне жатады және тиімділікті есептеуде қолданылады

Осы объектілерден түскен кірістер  (тұрмыстық қызметтен түскен кіріс, жалға беруден түскен кіріс және т.б.) жобаның нәтижесінде есептеледі. Сонымен қатар тұрғын үйлер нарығындағы бағалар өзгерістері де есепке алынуы тиіс. 

Өнідіріс саласына тиімді инвестицияларын  анықтау әдістері.

Болашақ шығындар мен  нәтижені бағалау инвестициялық  жобалардын тиімділігің бағалауда  есептеу мерзімімен шектеледі, оның ұзақтылығы (есептеу горизонты) есепке келесі жағдайларға сәйкес алынады:

- объектіні құру, эксплуатациялау  және керек болса жою ұзақталығы;

- негізгі құралдардын  орташа өлшемді нормативтік мерзімі;

- көздеген пайда мөлшері  (кіріс нормасы, пайда массасы және т.б);

- инвестордын талабы.

Есептеу горизонты есептеу  шагының санымен анықталады. Есептеу  шагы ай, тоқсан және жыл болады.

Шығында екі түрге  бөлінеді  алғашқы немесе бастапы  және ағымдағы .

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Инвестициялық жобаларды экономикалық бағалау әдістері

Инвестициялық жобалардын әр түрлі нұсқаларын салыстыру және олардын ішінде ең жақсысын таңдау әр түрлі көрсеткіштерді қолданумен ұсынылады, оларға келесі түрлері жатады:

- Өтелу мерзімі

- Кірістік нормасы

- Таза ағымды құн 

- Нірістік ішкі нормасы

- Рентабелділік индексі.

Қосымша:

- Ақшалар ағымын бағалау

- Инвестициялық тәуекелді бағалау

Оптималдық инвестициялық бюджетін қалыптастыру жүргізіледі. 

Жобанын таза ағымды құны (тақа дисконттық кіріс) (NPV)– жобаны іске асырудан компаниянын алатын пайдасы, яғни сомаланған дисконттық оң ақшалар ағымынын сомаланған дисконттық кері ақшалар ағымына айырмасы. Таза ағымды құн = Таза ақшалар ағымынын бүгінгі құны – бастапқы инвестициялар

NPV= немесе NPV=

мұнда СFn – n мерзімінің аяғындағы ақшалар ағымы;

k – капитал құны  немесе қаржыландыру ставкасы;

I0 – бастапқы инвестициялар;

- CFn – n мерзімінің  аяғындағы кері ақшалар ағымы;

+ CFn – n мерзімінің  яағындағы оң ақшалар ағымы.

Егер NPV>0, жобаны қабылдау керек;

Егер NPV<0, жобаны қабылдамау керек;

Егер NPV=0, компанияға жобаны қабылдауға да қабылдамауға да болады. 

Пайданын ішкі нормасы (IRR) – жобадан түскен болашақта  таза ақшалар ағымынын бүгінгі құны бастапқы инвестицияларға теңестіретін дисконттық ставкасы, яғни   NPV  нөлге тең болатын дисконттық ставкасы.

 немесе  ,

Егер IRR>k, жобаны қабылдау керек,

Егер IRR<k, жобаны қабылдамау керек,

Егер IRR=k, компанияға жобаны қабылдауға да қабылдамауға да болады. 

Басқа сөзбен айтсақ, IRR –  дисконтталған кері ақшалар ағымының сомасы дисконтталған оң ақшалар  ағымының сомасымен толтырылатын шектеулі пайыздық ставкасы. 

IRR есептеу үшін  EXCEL электрондық кестесінің калькуляциялау  программасының қаржылық функциясын қолдануға болады немесе қаржылық калькуляторын.  Оларды қолдануға мүмкіндік болмаса оның деңгейін итерация әдісімен табуға болады, NPV деңгейін есептеу үшін дисконттық ставкасынын (r)  әр түрлі деңгейін қолданау керек, яғни NPV кері белгіні көрсеткенше.  Содан кейін, IRR – ні келесі формуламен есептейді:

IRR=

Мұнда келесі теңсіздік  болуы тиі:

ra<IRR<rb, a NPVa>0>NPVb.

мұнда - ra – төмен дисконттау ставкасы,  – rb жоғары дисконттау ставкасы, NPVa – (ra) төмен ставкадағы таза ақша ағымы және жоғары (rb) дисконттау ставкадағы таза ақша ағымы. 

 Жобанын рентабелділік  индексі (PI) ақшанын бір теңгесіне  келетін пайданын өсуін көрсетеді. 

PI =

мұнда СF – n мерзімінің аяғындағы  тақа ақша ағымы,

к – дисконттық ставкасы,

I0  - бастапқы инвестициялар.

Егер РI > 1, жобаны қабылдау керек,

Егер РI < 1, жобаны қабылдамау керек, 
Егер РI = 1, компанияға жобаны қабылдауға да қабылдамауға да болады.

1- кестеде көрсетілгендей  жобаға инвестициялау туралы шешім аталып кеткен барлық критерийлердің белгілеріне қарай және инвестициялық жобаға қатысушылардын қызығушылықтарына қарай есепке алынуы тиіс. Сонымен қатар маңызды ролін капиталдын құрамы және уақытта бөліну тәсілі, басқада факторлар атқарады

 

2.3. Ақша ағымының мерзімін бағалау

Ақша ағымының құнына әсерін тигізуші факторлар.  Ақша қаражаттары  кез келген тауар сияқты өзінің құнына уақыт сайын өзгеріп отыратын ие болады. Ақша құны арнайы нарықтарындағы сұраныс пен ұсыныс балансымен беріледі және онымен таба алатын пайызға байланысты болады. Пайыздық қойылым белгілі бір уақыт мерзімінің сонында төленетін пайыз төлемдерінің сол мерзімнің басында кепілге берілген неемесе қарызға берілген қаражаттарына қатынасын білдіреді.  Пайыздар не үшін керек екенін түсіну үшін, несие берушінің позициясына тұру керек:

- тәуекел, несие беруші, қарыз алушының қарызды қайтару  қабілетінің жоқтығына дұшар  болуы мүмкін;

- инфляция, болашақта  қайтарылатын ақша өзінің құнын  жоғалтады;

- келісімдерді өткізу  құны,  - келісім шартты бекітумен байланысты, төлемдерді тіркеу, қарыздарды жинау, әкімшілік тапсырмаларды шешуге жұмсалатын шығындар; 

- шанстың бағасы, бір  қарыз алушыға несиені ұсына  отырып, несие беруші оданда пайдалы  мүмкіндігің жоғалтады  (яғни, несие  беруші басқа альтернативті инвестиция түрінен жоғары пайда алуы мүмкін).

 Пайыздық терминологиясы. Қарапайым пайыздар – номиналдық  пайыздық қойылым (жылдық ағымды  пайыздық қойылым). Күрделі пайыздар  – бұл пайыздарға есептелетін  пайыздар.

Егер күрделі пайыздар бір шылға есептелсе, онда номиналдық r және нақты i пайыздар қойылымдарының айырмашылығы болмайды. Егер пайыздар күрделі схема бойынша бір жылдан артық мерзімге есептелсе, онда нақты жылдық қойылым номиналдықтан әрдайым жоғары болмақ. Нақты пайыздық қойылым  i келесі теңсіздіктен есептеледі:

Р(1+ni) = P (1+r)n.

Пайыздық формулалар. Ақшаны уақытта  бағалауға алты негізгі формулалар қолданылады. Осы формулалар бес  ауыспалы белгілерінен тұрады: