Еңбекақының аналитикалық және синтетикалық есебі және еңбекақыдан ұсталатын ұсталымдар

• нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің  ішкі банктік лимитін белгілеу;

• несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;

• әр түрлі  салалар  бойынша  несиелеуді  диверсификациялау;

төменгі тәуекел деңгейі  бар ең маңызды салаларды анықтау;

• жоғарғы   тәуекел   деңгейі   бар   салаларға   қатысты несиелік саясатты қатандату;

• несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.

Несиелеу лимиттерін белгілеу — несиелік портфельді құруға бақылау жасауда тәуекелдерді төмендету және ұзақ мерзімді өміршеңдік қабілетті жақсарту үшін пайдаланылатын басты тәсіл. Проблемалык, несиелерге:

• несиелік келісім-шартта көрсетілген уақытта қайтарылмаған, уақыты кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелер;
• сақтандыру, кепіл-хат немесе кепілдемемен қамтамасыз етілген несиелер   бойынша   сақтандыру   компанияларының,  кепіл-хатты және кепіддеме  берушілердің  банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар;
• несиелерге есептелетін пайыздың несиелік келісім-шартта    көрсетілген    күннен    30    күн    өткенге    дейін қайтарылмаған несиелер жатады.

Сондай-ақ проблемалық  несиелерге қарсы шараларға мыналар  жатады:

-  қарыз алушының  қызметін қайта қуру;

- несиені қайтару кестесін  өзгерту; 

- пайыз (сыйақы) төлеу  тәртібін өзгерту. 

Несие      үшін     төлейтін      сыйақы      (мүдделендіру) мөлшерлемесі — несиенің бағасын білдіреді. Оның мөлшері, жалпы  жағдайда тартылған ресурстарға  төлем мен сыйақы маржасының қосындысынан құралады. Несиелік тәуекелді анықтау және оның алды-алу барысынд қарыз алушының несиелік қабілеттілік классын анықтаудың қажеттігі зор. Қарыз алушының несие қабілеттілік класын анықтау негізінде көрсеткіштерінің критериялық деңгейімен олардың рейтингі жатыр.

Орташа мәндегі коэффиценттер  мен көрсеткіштер деңгейі қарыз  алушыны 2 класқа, орташадан жоғарыны - 1 класқа, орташадан төменді  3 класқа жатқызуға негіз бар. Мысал ретінде  мемлекеттік және акциолнерлік кәсіпорындар үшін келесі шкала моделін келтіруге болады (Қосымша Ә).

Рейтинг және көрсеткіштердің  маңыздылығы жүйеде коммерциялық банктің  саясатына тәуелді қарыз алушының әр біреуі үшін экономист өзі анықтайды. Мысалы, қысқа мерзімдік ресурстардың жоғары үлесі несие бойынша мерзімі өткен ақша қаражаттарын оперативті босату мүмкіндігін бағалайтын өтімділік коэффициентін жоғарлатады. Банк ресурстарын тұрақты запастарды несиелендіруге тарту жеке қаражат көлемінің төмен болуы жеке қаржысымен қамтамасыз етілу көрсеткіші рейтингін көтереді. Несиенің экономикалық шекараларының бұзылуы, клиенттерді несиелендіруінің жоғарлауы несиеқабілеттілігін бағалаған кезде бірінші орынға өтеу коэффициентінің деңгейі бірінші қатарға шығады. Несиеқабілеттіліктің жалпы бағасы балдармен белгіленеді. Балдар әр бір көрсеткіштің несиеқабілеттілік класына рейтинг сомасын білдіреді.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау нәтижелері бойынша  несиені беру туралы шешім кезінде  клиенттің қажеттіліктерін оның мүмкіндіктерімен сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатында несиені құрылымдастыру қажет. Яғни, қарыз алушының мүдделерін ескере отыра несиелік тәукелдікті төмендету қажет. Несиені құрылымдастыру келесі параметрлер бойынша жүргізілуі қажет. Қажет несиенің сомасы: резервтермен қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген несиелерді қосады, қолма%қол ақша ағымының кіріс және шығыс қажеттіліктері бойынша бағалауы керек, ұсынылған сомаға қажеттілікті көрсететін болжамдармен белгіленуі қажет. Сонымен қатар, бюорыштар мен активтер қатынасы коэффициентіне сәйкес келуі керек.

Борышты өтеу графигі: қолма-қол ақша қаражаттары ағымдары үшін талдау жасау қажет - ол мыналарды қосады:

а) қолма-қол ақша ағымдарының  пайда болуы;

ә) саланың даму динамикасын  және қолма%қол ақша қаражатының  ағымына әсерін қарастыру;

б) негізгі параметрлерді тауып және олардың қолма%қол ақша қаражатының ағымына әсерін сандық бағалау;

в) төтенше параметрлерін  тексеру;

г) қарыз алушымен нәтижелерді  талдау және оның төтенше жағдайларларға әсет ету мүмкіндігін анықтау;

ғ) несиені өтеудің ең жағымсыз вариантарын өңдеу.

Мониторингке қойылатын  талаптар: қарыз алушының қаржылық жағдайына және оның төлемқабілеттілігіне жие талдау жасап отыру қажет. Сондықтында клиенттің қаржылық есептемелерін ұсыну тізімі мен мерзімдерін анықтау қажет. Несиені қамтамасыз ету: қамтамасыз ету құнын нақты бағалау қажет. Яғни, қамтамасыз ету бойынша құжаттарды зыңды тұрғыдан сауатты құру қажет. Балдардың сомалары бойынша кәсіпорынға (І,ІІ,ІІІ)несиеқабілеттілік класы белгіленеді. І класс 100-150 балл кезінде, ІІ класс кезінде -151-250 балл кезінде және ІІІ класс 251-300 балл кезінде белгіленеді. Несиеқабілеттілігі жоғары кәсіпорынға І класс белгілейді. Балдар сомасын анықтау мысалы көрсетілген. І класқа сәйкес коэффициенттер мен көрсеткіштер кезінде мәндердің барлығы 10 балға тең, ІІ класта - 200 және ІІІ -класта 300 балға тең (1,2,3 варианттар). Сондықтанды 10 балл көлеміне жақын кезде (яғна, 100-150 балл) І класс, 200 балл (яғни, 251-250 балл)- ІІІ класс. 4- ші вариантта Кө және Көтеу нақты мәні ІІІ класқа жатқызады, ал Кж. к - ІІ класқа келеді. Нәтижесінде қарыз алушы  270 балға ие болып,  ал ол ІІІ- класқа сәйкес келді. Олардың әр қайсының сақталуы кезінде рейтинг көрсеткіштерінің өзгеруі жалпы несиеқабілеттілік класының өзгеруіне әкеледі. Мысалыға, 4-ші және 6-ші варианттарда Кө  , Көтеу және Кж.к. кластары бірдей, бірақ рейтингтері әр түрлі. Нәтижесінде 4- ші вариантта қарыз алушыға ІІІ класс, ал 6- ші вариатта ІІ бектілген. Мысалдағы несиеқабілеттілігі жоғары кәсіпорынға бірінші вариантқа сәйкес кәсіпорынды жатқызуға болады (балдар сомасы 100- тең, несиеқабілеттілік классы І). Клиенттің несиеқабілеттілігін талдауда коммерциялық банктер тек негізгі көрсеткіштерді емес қосымша көрсеткіштерді қолдануы қажет.Олардың арасында запастардың айналымдылығы немесе есептелген қаражаттарды көрсететін көрсеткіштер, айналым қаражаттарының жалпы сомасында өтімді активтердің үлесі немесе І- класты өтімді активтердің борышқа қатынасы, өткен кезеңдер бойынша қарыздар деңгейі, өндірістік потенциалдың тиімділігі, құрылыстың орташа ұзақтылығы, табыстың бір қалапты бөлінуі.

Көрсеткіштердің және балдар сомасының бірдей деңгейлеріне әр түрлі  факторлардың әсерінен қол жеткізіледі. Активтерді нормалау есебінен өтімді қаражаттардың жалпы көлемінің  өсуі несиені қайтарудың нақты кепілі болып табылады. Кең көлемде тұтынуға иеленбеген немесе көлік тасымалымен байланысты қиыншылықтар жылдық өнімнің қалдығының өсуі несиені уақытында қайтарудың кепілі бола алмайды. Кө және Көтеу өсуі борыштың міндеттемелерді қысқартуы мен түсіндірлуі мүмкін. Клиенттің несиеқабілеттілігі туралы қорытынды оның қысқартылу себептерінен тәуелді болады. Егер қысқа мерзімді несиелер бойынша борыш шикізатты жабдықтаудың мерзімі бұзылуынан болса, онда коэффициенттің өсуін клиенттің қаржылық жағдайының нығайуы деп санауға болмайды. Факторларды талдау оммерциялық банктің клиенттің несиеқабілеттілігін бағалаудың міндетті элементі болып табылуы қажет. Бұл талдаудың нагізгі бағыттарына мыналарды жатқызуға болады:

• өтімді қаражаттарды талдау және олардың өтімділік және өтеу коэффициенттері элементтеріне жалпы талдау;
• нормаланған активтер әсерінен өтеу коэффициенттерінің өзгеруін бағалау;
• борыштық міндеттемелер ұүрылымының өзгерісін қарастыру және оның өтімділік және өтеу коэффициентеріне әсері;
• жеке қаражаттпен қамтамасыз етілу көрсеткішінің өсуі немесе төмендеуін анықтайтын факторларға талдау;
• клиенттің жеке қаражаттарының жеткңлңктңлңгң тұрғысынан жеке қаражатармен қамтамасыз етілу көрсеткіштерін бағалау;

Несиеқабілеттілік коэффициентері мен көрсеткіштерінің деңгейінің өзгеру факторларын талдау несиеқабілеттік класын анықтауға және осы клас бойынша жағдайлар жасауға мүмкіндік береді. Банк клиенттің несиеқабілеттілік класын немесе осы несиелендіру классы бойынша жағдайларды жақсарту келесі жағдайларда мақұлданбайды:

• өтімділік коэффициентін дебиторлық борыштың немесе дайын өнімнің қалдықтарының өсуі есебінен жақсарту;
• өтеу коэффициентін сату келісім шартарымен қамтамасыз етілмеген немесе қиын өткізілетін дайын өнімнің өсу есебінен  жоғарлауы;
• өтімді қаражаттардың құрылымының төмендеуі;
• кіші өндірістік құрылымдардың жеке қаражаттармен қамтамасыз етілу көрсеткішінің кәсіпорын қызметінің тәукелдікпен байланысты қорлар есебінен өсуі;
• өндірістік қызметтің келісім шарттармен қамтамасыз етілуін несиеқабілетсіз сатып алушылар мен жабдықтаушалардың есебінен жақсарту;
• несиелендірілетін шикізаттардың жабдықталумен байланысты банкке борыш міндетемелерін қысқарту.

Банктер  кәсіпорынның төлемқабілеттілігі мәселелеріне жауап алуы қажет. Яғни, кәсіпорынның алған несиесін уақытылы қайтарылуы туралы. Борыштарды қайтары қаражаты ең алдымен кәсіпорынның шоттарындағы жатқан қаражаттар. Борыштарды өтеудің бір көзі ретінде қаражаттардың бір қалыпты айналымы кезінде дебиторлық борыш болып табылады. Борышты өтеуідің тағы бір көзі ретінде  кәсіпорнның тауарлы- материалдық құндылықтары жатады. Оны сату арқылы кәсіпорын ақша қаражатарын табады.

Басқаша айтқанда, борышты  өтеу кәсіпорынның барлық қаражаттарымен қамтамасыз етіледі. Дәл осылайша егер кәсіпорынның айналым қаражаты борыштарынан көп болса, онда ол борышты өтеуге дайын, яғни төлем қабілеттілі ден санауға болар еді. Бірақ, кәсіпорын шын мәнінде өзінің қаражатын борыштарды өтеуге бағыттайтын болса оның өндірістік қызметі тоқтап қалады. Сондықтанда төлемқабілетті кәсіпорын деп айналым қаражаты айтарылықтай  борышынан көп болған кәсіпорынды санауға болады.  Төлемқабілетілік - деп кәсіпорынның барлық несие берушілері тарапынан несиені өтеуге талап бірдей түскен кезде кәсіпорынның өз борыштарын өтеуге дайындығы айтамыз.

Төлемқабілеттілік - деп  кәсіпорын өзінің қысқа мерзімді борыштарын өндірістік және өнімді өткізу процесін тоқтатпай өтеуге дайындығын айтамыз. Төлемқабілеттілік деңгейін көрсентетін көрсеткіш бұл өтіміді қаражаттардың қысқа мерзімді борыштардың соммасына қатынасы. Өтімді қаражаттар құрамына кәсіпорын болашақта болатын шығындар шегерісімен балансының 2-3 бөлімдерінің берілгендері кіреді. Өйткені осы екі бап бойынша қаражаттар борышты өтеу үшін ақша айналдырылмайды.

Жоғарыда айтылғандай  бұл көрсеткіштің алымы бөлімінен  әлдеқайда көп болуы қажет. Сәйкесінше төлемқабілеттілік көрсеткішінің деңгейі бірден жоғары болады. Төлемқабілеттілік көрсеткіші деңгейін сапалық бағалау әр бір кәсіпорында сандық түрде бағалануы керек. Қаржылық теорияда бұл көрсеткіштің жалпы өтеу коэффициенті деп аталатын үлгілік нормативтері бар. Қазіргі кезде экономикалық тұрақсыз жағдайында оның минималды көлемі 3 - 4 жоғары болуы қажет. Шын мәнінде осындай тұрақсыздық осы көрсеткіштің номалауға бір септігін тигізеді. Ол әр бір кәсіпорын үшін оның баланстық берілгендері бойынша бағалануы қажет. Мұндай бағалау үшін кәсіпорында өзінің ағымдағы міндетемелерін өтегеннен кейін қанша айналым қаржысы қалу керек екенін анықтау қажет. Сонымен қатар жалпы өтеу коэффициентін анықтау кезінде қысқа мерзімді міндеттемелер көзі есебінен барлық дебиторлық борыш алынып отыр. Бірақ дебиторлар ішінде төлемқабілетсіз кәсіполрындар мен тапсырыс берушілерде бар. Осы себептердің барлығы жалпы өтеу коэффициентінің бірден қаншалықты жоғары болуын білдіреді.

Банктің несиелік портфелінің  сапасын бағалау. Көптеген мамандардың пікірінше несиені тиімті басқарудың негізі портфельді басқару болып табылады. Портфельді басқару барлық портфельдің тәуекелін ұстап тұруға және баланстауға мүмкіндік береді. Банкте қолданылатын тәуекелді басқарудың комплексті жүйесі халықаралық банктік тәжіребиені пайдалануына жасақталған. Мұнда негізгі көнілді несиелік портфельдің тәуекелін талдау және басқару процесіне бөлінген. Банктің несиелік портфелінің сапасы үшін банктің несиелік комитеті жауапты болып табылады. Банктің жалпы мақсаты келесідей түрлі критерилерді ұстана отырып, оптимальды және балансталған несие портфелін басқару болып табылады: сектор, несие соммасы, қамтамасыз ету типі, кәсіпорынның заңды статусы, кәсіпорын көлемі, жобаның типі, талаптардың тәуекелі.

Несиелік портфель –  банктің ең басты кіріс көзі болып табылады және активтерді орналастырудағынегізгі тәуекел көзі. Банк портфелінің құрылымы мен сапалығынан банктің тұрақтылығы, репутациясы және қаржылық жетістіктері тәуелді болып келеді. Сондықтан барлық банктердің портфелінде орналасқан несиелер сапасына қадағалау жүргізіліп отырады.

Несиелік портфель жағдайын қадағалауды келесілер жүзеге асырады:

• несиелік бөлімшелердің жауапты қызметкерлері;
• несиелік бөлімшелер басқарушылары мен филиал директоры;
• банктің несиелік комитеті;
• банк басқармасы.

Несиелік портфель туралы есеп берулер несиелік комитетке және банк басқару органына үнемі беріліп отырады. Несиелік портфельді басқару жөніндегі бағдарлама банктің түріне, специализациясына, онда қабылданған несиеқабілеттікті бағалау критерийлері бойынша қабылданады. Көптеген банктер қосымша бақылау жүргізгенде ссудаларға рейтинг ұсынады, яғни белгілі параметрлерге байланысты нәтижелік баға тағайындайды. Кейбір тәсіл бойынша ссудаларға номер ұсынылады (1,2,3 және т.б.), ол белгілі бір категорияға ссуданы жатқызады – «Ең жоғарғы сапа», «Қанағаттанарлық» және т.б. рейтинг бойынша ссуданы классификациялық несиелік портфельдің құрылымын бақылау үшін көмек береді. Мысалы, соңғы тексеру нәтижесі бойынша «Шегінде тұрған ссудалардың» несие портфеліндегі үлесі 5% болса, ал бұрын олар 1,5% құраған. Яғни портфельдің соншалықты нашарлауына қандай себептер болғанын шешу керек.

Несиені классификациялау несиені басқарудағы негізгі  құрал болып табылады, өйткені  банк несиені классификациялайды және несиеден болған мүмкін жоғалтуларды анықтайды және оларды басқарудың тиімді жолдарын іздейді. Банктің клиенттік, қаржылық, экономикалық жағдайының нашарлауы төлемқабілетсіздік кезінде, банк өзінің резервін құру қажет. Провизия құру қажет. Провизия құрғанда мыналар қолданылады: