Еңбекақының аналитикалық және синтетикалық есебі және еңбекақыдан ұсталатын ұсталымдар

Несиелеу стандартында мынадай  сұрақтар қарастырылады:

• қарыз алушыныңқаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;

• несиенің кепіл-хаттар және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне қойылатын талаптар;

• әкімшілік стандарттар  және несиелік процесті ұйымдастыру  ережелері;

• қарыз алушының несиелік қабілетін  талдау тәртібі;

• құжаттардың толтырылуына қойылатын  талаптар;

• несиелеудің айрықша  түрлері бойынша ережелер (мысалға, ипотекалық немесе тұтыну несиелері бойынша).

Барлық банктер бойынша құжаттар айналымын стандарттау мақсатында несиелеу стандарттарына әр түрлі құжаттар үлгілері жатуға тиіс. Ондай құжаттарға: несиелік келісім-шарт,кепіл туралы шарт,кепілдеме туралы шарт және т.б. жатады. Несиелік нұсқаулық - несиелеу процедураларын іске асырудың жалпы алгоритімін бекітетін кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді. Басқаша  айтқанда, ол несиелік қызметтің нақты бір бағыттарына жатады. Жалпы, несиелік саясатта қарыз алу үшін  туралы қажетті ақпараттар жинау және несиелік қабілетіне талдаудан бастап, несиелік талдау және аудит, ссудалар бойынша мүмкін болар зиян процесін қамтитын несиелік процестің барлық кезеңдері көрсетіледі.

Несиелік саясат мынадай  қызметтерді атқарады:

• банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруға бақылау жасауға  негіз ретінде болу;

• несиелеуді жүзеге асыруды бөлімдердің  қызметкерлері үшін анықтама материал және нұсқаулық ретінде болу;

• несиелік бөлімдердің  жетекшілері үшін несиелік нұсқаулардың талаптарының орындалуына бақылау жасау құралы;

• несиелік талдау және аудит бөлімі жұмыскерлерінің тексеруді  жүзеге асыруына негіз болатын талаптарды анықтау [4,46].

Коммерциялық банктердің несиелік саясатын несиелік саясатын іске асыру процесінде проблемалық ссудалармен жасалатын жұмысқа ерекше көңіл бөлініп және қосымша бақылау жасауға тиіс. Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субъектілері деп атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле жасалмайды. Несие берушілерге мемлекет, банктер (орталық және коммерциялық), банк типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары да жатады. Кейбір жағдайларда, несиенің коммерциялық формада берілуіне байланысты несие берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал, қарыз алушыларға қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез келген занды; және жеке тұлғалар жатады.

Несиелеу объектісі - бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске асырылу аясы деп түсінуге болады. Несиелеу  объектісі  материалды  құндылықтар,   өндіріс және айналыс шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде де болады. Материалды қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік шикізат қорларын, негізгі және көмекші матариалдарды, жанар-май, ыдыстар, сатып алынатын жартылай өнімдер, азықтар және басқа да материалды құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды жасау, ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз байланысты [5,115].

Несиелеу объектісіне, экспортты және импортты тауарлар мен  қызметтермен жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар, кәсіпкерлік  қызметпен айналысатын занды  және жеке түлғалардың сатып алынатын шикізаттары, материалдары, құралдары  және басқа да мүліктері, ломбардтық операциялар, шаруашылық субъектілердің кірістері мен шығыстары арасындағы алшақтық жатады. Ұзақ мерзімді несиелеу объектілеріне жататындар мынадай түрлерге бөлінеді:

• өндіріс объектілерінің құрылысы;
• өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
• өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу.

 

1.2 Несиелеуді ұйымдастыру прициптері

Несиелеу принциптері  несиенің мөнін жөне қызметтерін, сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық зандардың талаптарын бейнелейді. Несиелеу принциптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.

Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа бөлінеді:

I топқа — жалпы  экономикалык, тәртіптегі принциптер:

• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциядцығы.

ІІ топқа — несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:

• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі [6,36].

Қазіргі несиенің дифференциялдық  принципінің мазмұны өзгерген десе болады. Біріншіден, ол мерзімділік  принципімен байланысады, яғни несие  уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан  да несиелеудің дифференциациялануы тек несиелік кабілетті сипаттайтын көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік қабілетін және сұралып отырған ссуданың қамтамасыз етілу сипатын және олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің дифференциациялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау болып табылады.

Мерзімділік — белгілі  экономикалық категория ретіндегі  мәніне негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің қайтарымдылық принципі туындайды. Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалык категория ретінде басқа да тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатып ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да, қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.

   Шаруашылықтың  нарықтық қатынастарға өтуіне  байланысты несиелеудің бұл принципіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді. Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принциптері тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді. Несиенің төлемділігі — бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан есп қайтарылатындығын білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы (пайыз) түрінде беріледі. Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.   Қазіргі банқтердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін басты факторларына мыналар жатады:

• орталық  банктің  коммерциялық  банктерге  беретін ссудалары (мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
• банкаралық    несие     бойынша    орташа    сыйақы мөлшерлемесі;
• өз қлиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы мөлшері;
• банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс);
• несиеге  деген  сұраныс  (сұраныс  аз  болса,   несие бағасы да арзан болады);
• несиенің   сұралатын   мерзімі   мен   түрі,   нақтырақ айтсақ, банк үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
• еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақыда жоғары болуға тиіс, себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің ресурсын жоғалту тәуекелі артады). Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық, сол сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнісінде, заңды және жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым несиенің бағасы жоғары келеді. Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу формулалары (1), (2) қолданылады.

Жай сыйақыны есептеу  формуласы келесідей түрде беріледі:

                                                             (1)

мұндағы:

i – сыйақы мөлшері;

P – қарыз қалдығы;

n – сыйақы есептелетін  кезеңдегі күндер саны;

I – ссуданың барлық  мерзіміне есептелетін жай сыйақы  сомасы.

Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы төмендегідей:

                                                             (2)

мұндағы:

i – сыйақы мөлшерлемесі;

P – несиенің бастапқы  сомасы;

I – несиенің барлық  мерзіміне есептететін сыйақы сомасы;

n – аймен берілген несиенің ұзақтығы.

Егерде несиелеу мерзімі  кезеңінде қарыз қалдығының бір  бөлігі мерзімі өткен ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға сыйақыны есептеу келесідей  формулаға (3) байланысты жүргізіледі:

Ig = Q*[(1+ ) – (1+ )],                                               (3)

мұндағы:

Ig – мерзімі өткен  қарыз бойынша есептелген сыйақы  сомасы;

G – мерзімі өткен  қарыз сомасы;

ig – мерзімі өткен қарыз сомасы бойынша сыйақы мөлшерлемесі (айып-пұл) [7,65].

Несилеудің келесі бір  принципі – берілген ссудалардың  материалдық жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл принциптің пайда болуы  негізінен несиенің экономикалық категория  ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та, уақыт өте келе, бұл принциптің мазмұны толығымен өзгерген. 80-ші жылдардың аяғына дейін ҚСРО-да несиенің материалдық жағынан қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық құндылықтармен жүзеге асырылып келді. Бұл әрине, сол кезден экономикамыздағы өндірісті ұйымдастырудың социалистік принциптеріне сай негізделуімен, банк ісіне және өнеркәсіптік өндіріске монополияның араласуымен байланысты болды. Бұл аталған несиенің қағидасы көзге көрінгісіз, себебі қамтамасыз етілген құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан да, несиенің қамтамасыз етілуін тексеру процесі тек қағаз жүзінде ғана жүргізілді. Ал, бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепіл-хат, кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері қолданылуда.

Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқталайық. Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып, оның пайдалануында болады. Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы жақсы болып келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.

Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде  мынадай шарттарды сақтайды: біріншіден, кепілдің құнын анықтау барысында  несие мөлшері мен пайыз мөлшерлемесін  қоса алғандағы сомасын, сол сияқты кепілді іске асыруда және оны ақшаға айнадыру үшін уақытты дұрыс анықтау қажет; екіншіден, кепіл туралы келісім жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын, қүқылығын, міндетгілігін тексере отырып, түрақты жөне занды түрде қорғалуын қамтамасыз ету қажет; үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз алушының иелігінде болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын, құндылығын үнемі бақылап отыру қажет. Бұл айтылған жағдайлар көбіне бағалы қағаздарға да байланысты келеді.

Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің төмендегідей сипатта болуын білу шарт:

• Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға дейін жеңіл бағаланатын болуға тиіс.
• Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс мүмкіндігін үнемі тексеріп отыру қажет,
• Үшіншіден, кепілдің етімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды, басқаша айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға айналуға тиісті.
• Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің амортизациясын немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені, кейбір активтер басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады [8,46].

Кепіл-хат - қарыз алушы  төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір жақтың қарызды өтеймін деген  жазбаша міндеттемесін береді. Бұл жағдайда кепіл-хаттың заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан төлеуді кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың маңыздылығын ескеру қажет. Кепіл-хаттың ссуданың қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану, кепіл-хатты берушінің тұрақтылығын алдын ала бағалап білуді талап етеді.

Кепіл-хат — күрделі  экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге бөлінеді. Біріншіден, ол қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген болып келеді. Екіншіден, ол шектеулі немесе шектеусіз болады. Шектеусіз кепіл-хат бойынша, оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын несие берушіге төлей алмайтындығы жағдайында төлеуге кепіл береді. Мұндағы кепіл-хат қамтамасыз етілмеген болып келеді. Шектеулі кепілдеме - бұл нақты бір қарыз алушының ссудаға байланысты болатын қарызын төлеуге кепілдік береді. Кепіл-хаттың бұл түрлері біздің елімізде дами алған жоқ. Үшіншіден, жеке немесе корпоративтік кепіл-хаттар. Жеке кепіл-хат жеке тұлғаларды, серіктестіктерді несиелеу барысында қолданылады. Корпорациялардың кепіл-хаттары басқа бір корпорациялардың алған ссудаларын қамтамасыз етуде жиі пайдаланылады. Бұл аталған кепіл-хаттар дамыған елдер тәжірибесінде кең қолданылғанымен де, біздегі корпорациялардың беретін кепіл-хаттарына банктер өлі де болса, олардың түбінде өтей алатындығына сенімсіздік танытуда.