Еңбекақының аналитикалық және синтетикалық есебі және еңбекақыдан ұсталатын ұсталымдар

Келесі бір дамып отырған несиеге – ипотекалық несиені жатқызуға болады. Казкоммерцбанкте ипотекалық несие беру шарттары мынадай:

• Несие мөлшері:   жылжымайтын мүліктің бағалау құнының 85% дейін
• Бастапқы жарна: жылжымайтын мүліктің бағалау құнынан 15% дейін
• Несие үшін төлем: айына: 1,3% (АҚШ долл), 1,7% (теңгеде)
• Несие валютасы: АҚШ долл. немесе теңгеде (егер 1 жылдан аспаса)
• Несие мерзімі: 10 жылға дейін
• Қамтамасыз ету түрі: пайдаланатын немесе сатып алатын тұрғын үй
• Жеке тұлғаның төлем қабілеттілігін анықтау техникасы әр банкте әр түрлі қалыптасты. Яғни қысқаша айтқанда барлығына бірдей ортақ әдістеме жоқ. Сондықтан да «ЦентрКредитБанк» АҚ-ның қолданылатын әдістемесінен мысал келтірейік. Қарыз алушының төлем қабілетін анықтау үшін мынадай көрсеткіштер қолданылады.

Кесте 3 Қарыз алушы-жеке тұлғаның төлем қабілетін бағалау көрсеткіштері [4,66].

	Көрсеткіштердің аттары	Есептеу алгоритимі
1	Негізгі қарыз төлемінің  айлық мөлшері (НҚАТ);	Несиенің мөлшері / несиенің мерзімі
2	Сыйақы мөлшерлемесі бойынша төлемнің айлық мөлшері (СМАТ);	Несиенің мөлшері * сыйақы  мөлшерлемесі /12 ай
3	Негізгі қарыз және сыйақы мөлшерлемесі бойынша төлемнің айлық  мөлшері (НҚСАТ);	НҚАТ + СМАТ
4	Таза табыс (ТТ)	Жалпы табыс – салықтық  және басқа да төлемдер
5	Нақты несиелік қабілеті (ННҚ)	НҚСАТ/ ТТ (мәні жобамен 35-45%-дан  төмен болмауы тиіс)

Банк тарапынан бағалаушы-мамандар көмегімен осы пәтердің кепіл  құны анықталады. Отандық банк тәжірибесінде  кепіл құны пәтердің бағалау құнының 70%-нан аспауға тиіс. Ол үшін мынадай  есептеулер жасалады:

1. Пәтердің тозу коэффициенті = Пәтердің нарықтық құны * 3% (тозу  коэффициенті) = 1500000 * 0,03 = 45000 теңге.

2. Алдағы уақытта пәтердің  бағасының төмендеу тәуекелі = Пәтердің  нарықтық құны * 15 % (төмендеу коэффициенті) = 1500000 * 0,15 = 225000 теңге.

3. Пәтердің бағалау  құны = Пәтердің нарықтық құны  – Пәтердің тозу коэффициенті - Пәтердің бағасының төмендеу  тәуекелі = 1500000 – 45000 - 225000 = 123000 теңғе.

Пәтердің кепіл құны = Пәтердің бағалау құны * 60 % = 1230000 * 0,6 = 738000 теңге. Бұл көрсеткіш сұралатын несиенің кепілмен қатмамасыз етілу дәрежесін сипаттайды. Жалпы, “Казкоммерцбанк” АҚ есептерінің мәліметтері бойынша 2006 жылдың аяғында банк активі 434,2 млрд.теңге құрды. Яғни өткен жылмен салыстырғанда 58  %-ға жоғарылаған. 2006 жылы орташа актив 2005 жылмен салыстырғанда 66,5 %–ға өсті(орташа жылдық көлемі 350,8 млрд.теңге). Активтердің өсімі клиенттерге берілген несиенің өсімі есебінен (107,8 млрд.теңге), бағалы қағаздарға салым салу есебінен 2,7 есе (44,5 млрд.теңге) және Ұлттық банктегі касса мен қаражаттар есебінен 46,9%–ға (9,1 млрд.теңге) жоғарылап отыр. Банк активінің өсімін және банктің 2006 жылғы активінің динамикасы мәліметінен алынды (Қосымша А). 2006 жылы клиенттерге берілген қарыз банктік актив құрылымының 65,2 % құрады. 2005 жылы бұл көрсеткіш 63,8 % құрады (Қосымша Ә).

Банктің басқа банктерде  орналастырған қаражаттары мен  ссудалары жыл аяғындағы сомасы 38,583 млн. теңгені құрады. Өткен  2005 жылмен салыстырғанда 11,2 % төмендеген. Олардың банк активіндегі үлесі 8,9 %, өткен жылмен салыстырғанда 6,9 %-ға төмендеген. Теңгемен жалпы қаражаттың 4,6 % салынса, қалған қаражат АҚШ доллары және евро түрінде салынған. Теңгемен салынған қаражат 14,7 есе өсіп, 2006 жылдың аяғында 1,790 млн.теңге  құрады. Шетел валютасында салынған қаражат 95,4 % құрады. Банктің қаражат орналастыру саясаты өте консервативті. Банк әдетте уақытша бос қаражаттарын белгіленген лимит бойынша қысқа мерзімге (әдетте 1 ай) және мемлекеттік құнды қағаздармен қамтамасыз етілген жағдайда орналастырады.

 

Кесте 4 Банктік қаражаттар мен ссудалары [13,15].

31 желтоқсан
	2006	2005
	Млн.теңге
Банктегі қаражаттар мен депозиттер
- теңгемен	1,790	122
- шетел валютасымен	35,321	43,499
Банктерге берілген ссудалары
- теңгемен	0	0
- шетел валютасымен	1,887	0
Барлығы	38,998	43,621
Ссудалары бойынша жоғалтулар резерві	(415)	(170)
Барлық банктік қаражаттар мен ссудалары	38,583	43,451

2006 жылдың 31 желтоқсанында  ссудалық қоржын (брутто) 302,132 млн.теңгені  құрады, жыл басымен салыстырғанда  59,6 %-ға өскен. Клиенттерге берілген ссуда (нетто)  көлемі 2006 жылы 1,4 пайыздық пунктке өсіп, 2005 жылдың аяғындағы көрсеткішпен 63,8 % салыстырғанда 65,2 %-ға өсті. 2006 жылдың аяғында ссудалық қоржынның орташа көлемі 197,709 млн.теңгені құрады және өткен 2005 жылмен салыстырғанда 24,0 %-ғ а өскен. Құжаттық несиелендіру (брутто), құрамында кепілдемелер мен аккредитивтерді қамтиды, көлемі жыл бойы 23,4 %-ға, яғни 46,178 млн.теңгеге өсті.     

           

Кесте 5 Несиелік қоржын [13,35].

31 желтоқсан
	2006	2005
	Млн.теңге
Клиенттерге берілген ссуда	302,131	189,265
Ссудалар бойынша резервтер	(19,069)	(14,016)
Резервті есепке қоспағандағы клиенттер ссудасы	283,062	175,249
Шартты міндеттемелер
Кепілдемелер	22,769	18,951
Аккредитивтер	23,409	18,466
Резервтер	(1,426)	(1,790)
Барлығы (шартты міндемелер)	44,752	35,627
Барлығы (ссудалар, кепілдемелер, аккредитивтер)	327,814	210,87643451

Банк Қазақстан аумағында қызмет атқаратын, Қазақстандың ірі және орташа өнеркәсіпорынды мен ұйымдарды және трансұлттық компанияларды бірнеше бағытта несиелендірумен қызметтерімен айналысады. Яғни, қысқа мерзімді несиелендіру, сауданы қаржыландыру, жабаларды қаржыландыру,т.б.. Сондай-ақ банк жеке тұлғаларға да несиелендіру қызметін көрсетеді:

• тұтыну несиесімен несиелендіру
• ипотекалық несиелендіру
• несиелік карталар бойынша несиелендіру
• шағын бизнесті несиелендіру бағдарламасы негізінде жеке кәсіпкерлерді несиелендіру.

Европалық қайта құру және даму банкісінің (ЕБРР) шағын бизнесті несиелендіру бағадарламасы шеңберінде Банктің 2006 жылы несиелендіру қызметі айтарлықтай өсті. 2005 жылдың аяғында мұндай несие бойынша қарыз көлемі 30,577 мың АҚШ долларын құрады. 2004 жылдың аяғында бұл көрсеткіш 16,870 мың АҚШ долларын құрады. Стандартты несиелер көлемі 29,738 мың АҚШ долларын не жалпы көлемнің 97,26 % құрады.  “Казкоммерцбанк” АҚ  Европалық қайта құру және даму банкісінің (ЕБРР) линиясы бойынша шағын және орта бизнесті несиелендіру саласында жоғары деңгейде қызмет атқарды. Европалық қайта құру және даму банкісінің  шағын және орта бизнесті несилендіру бағадарламасын орындауда “Казкоммерцбанк” АҚ 2006 жылдың аяғында жалпы үлестің 20,5 % құрады. 2006 жылы банк энергетика, құрылыс материалдарын өндірісін, мұнай-газ өнеркәсібін, ауыл шаруашылық, көлік және байланыс, тамақ өнеркәсібі және сауданы несиелендіруде қызмет көлемін арттырды. Құрылыс (11,4%)  және қонақ-жай бизнесін  несиелендіру (4,7% ) көлемі айтарлықтай артты [14,34].

Жеке жұлғаларды несиелендіру көлемі жыл басында 12,234 млн.теңгені  құраса, жыл аяғында 31,791 млн.теңге  құрады. Жеке тұлғаларды несиелендіру жалпы Банктің несиелендіру  қоржыны көлемінің 25,9 % құрады (жыл басында 23,5 % құраған). Валюталық тәуекелді төмендету бағадарламасына сәйкес несиелердің басым бөлігін шетел валютасымен берілген несиелер құрайды, олар жалпы үлестің 79 % құрайды. Жыл соңында шетел валютасында берілген несиелерге қарағанда ұлттық валютада берілген несие көлемі 40,6 % -ға  артты. Және олардың үлесі банк қоржынының 21 % құрайды. Ссудалық қоржынның қамтамасыз етілу құрылымы өте күрделі (Қосымша В).

Кесте 6 Кепілзаттың қамтамасыз етілуі [14,25].

31 желтоқсан
	2006	Үлестік салмағы	2005	Үлестік салмағы
	млн.теңге	%	млн.теңге	%
Қамтамасыз етілген	289,853	95,9	180,340	95,3
Қамтамасыз етілмеген	12,279	4,1	8,925	4,7
Барлығы	302,132	100	189,265	100,0

Клиенттерге несие қозғалмайтын мүлікті жалға алу арқылы, кепілдемелер, туарлық қорлар, құрал-жабдықтар, мемлекеттік бағалы қағаздар, акция және депозиттер есебінен беріледі. Кепілзат консервативті бағаланады және қажет деп табылса тәуелсіз эксперттер шағырылады.”Казкоммерцбанк” АҚ-ның 2006 жыл нәтижесі бойынша кепілзіп 289,853 млн.теңгеге қамтасыз етілген, 12,279 млн.теңгеге қамтасыз етілмеген. Банк барлық уақытта да ссудалық қоржынның сапасын арттыру бағытында қызметтер атқарады. Жыл бойына күмәнді және шығынды ссудалардың үлесі 24,3 %–дан 18,0 %–ға төмендеді [14,25].

 

Кесте 7 “Казкоммерцбанк” АҚ-ның пайыздар бойынша табысы [14,34].

	Табыс млн.теңге		Орташа табыстылық (% жылдық)
	2006	2005	2006		2005
			теңге	валюта	теңге	валюта
Клиенттер ссудасы пайызы бойынша табыс	29,749	23,044	14,9	14,3	13,7	14,0

 

7 Кестенің жалғасы

Банк ссудалары мен  қаражаттары пайыздары бойынша  табыс	1,527	346	4,1	3,1	5,2	3,0
Бағалы қағаздар пайызы бойынша табыс	3,830	1,111	5,1	6,4	6,2	9,3
Барлығы (пайыздар бойынша  табыс)	35,106	24,501

Банктің пайыздар бойынша табысы және активтер бойынша орташа табыстылығын анықтау несиелендіру процесін ұйымдастырудағы маңызды әрі ажырамас кезеңдердің бірі.Жалпы 2006 жыл бойы пайыздар бойынша табыс көлемі 35,106 млн.теңгені құрады, ал бұл көрсеткіш 2005 жылы 24,501 млн.теңге болатын. Яғни банктің пайыздар бойынша табысы айтарлықтай өскен [14,34].

 

2.3  Несиелік  тәуекелді баскару және банктің  несиелік портфелінің сапасын  бағалау

Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруға тиіс. Несиелік тәуекел — қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.

Несиелік тәуекелді  басқару жүйесінің негізгі элементтеріне  жататындар:

• несиелік қызметті ұйымдастыру;
• лимиттер белгілеу;
• несиелік  ұсынысты  бағалау  және  қарыз  алушының несиелік қабілетін бағалау;
• несиелік   тәуекел   деңгейіне   байланысты   несиелерге рейтинг қою және белгіленген лимиттермен салыстыру;
• несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке ала отырып, сыйақы мөлшерлемесін анықтау;
• несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу — несиелерді авторизациялау;
• несиелік мониторинг;
• несиелік портфелъді басқару;
• проблемалық несиелерді қалпына келтіру.

Кез келген банктік несие  белгіленген мөлшер шегінде (лимит) беріледі. Несиенің мөлшерін банк мекемесі қарыз алушымен бірлесе отырып, материалдық қорлардың құралу қажеттілігін зерттеу негізінде шығындарды, өндіріс көлемі мен өнімнің өтімділігін, ауыл шаруашылық өнімдерін, оның қайта өңделуі және басқа да шығындарды ескере отырып анықтайды. Қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшері әр түрлі жағдайларға байланысты болып келеді. Біріншіден, қарыз алушыға берілетін несие шамасы қарыз алушының жасаған өтінішіне байланысты. Бірақ та, бұл өтініштегі несие мөлшері несиені қайтарудағы нақты мүмкіндіктермен, сондай-ақ банктің нақты есебімен сәйкес келмеуі мүмкін.

Екіншіден, несиенің мөлшері  экономикалық жағдайларға байланысты, соның ішінде:

• қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтық шамасына;

• несиені қамтамасыз ететін нақты тауарлы-материалды бағалылар қорына және олардың өтімділік дәрежесіне;

• маржа деңгейіне;

• несиелік төуекел дәрежесіне және банктің клиентке деген сенім дәрежесіне;

•  банкте бар ресурс көлеміне және т.б.

Несиелерді авторизациялау — несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетін анықтамалар және тексерулер процесін білдіреді. Несиелік мониторинг — несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда, қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі болып табылады. Несиелік портфельді басқару — бұл банк қабылдауға дайын болып отырған тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.

Несиелік портфельді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттарына жататындар: