Еңбекақының аналитикалық және синтетикалық есебі және еңбекақыдан ұсталатын ұсталымдар

Аталып өткен, банк клиентінің несиелік қабілетін бағалау қритерийлері несиелік қабілетті бағалау тәсілдерінің мазмұнын анықтайды. Ондай тәсілдер қатарына жататындар:

• іскерлік тәуекелді 6ағалау;
• менеджментті бағалау;
• қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын бағалау;
• қаржылық коэффициенттерді бағалау;
• ақша тасқынын талдау;
• қарыз алушы туралы ақпарат жинақтау;
• орналасқан   жеріне   бару   арқылы,   қарыз   алушының 
  жұмысын қадағалап отыру.

Отандық банктік тәжірибеде қарыз алушының несиеліқ қабілетін  бағалаудағы басты факторға оның қаржылық жағдайы жатады. Ол қарыз алушының қызметін қөрсететін көрсеткіш ретінде қызмет ете отырып, меншікті және заемдық қаражаттарды орналастыру және пайдалану құрылымдарымен, сондай-ақ пайданы алу, бөлу, және тиімді пайдаланумен сипатталады. Қарыз алушы-кәсіпорынның несиелік қабілетін бағалау көрсеткіштері. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау оның қаржылық жағдайына баға беруді сипатайды. Қаржылық жағдайына баға беруде клиенттің қаржылық құжаттары қолданылады. Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның мынадай төлем қабілетінен байланысты:

1) шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақтылы қанағаттандыру;

2) несиені қайтару;

3) жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу;

4) бюджетке төлемдерді  және салықтарды төлеу [18,36].

Қарыз алушының қаржылық жағдайы жақсы болса, ол барлық міндеттемелері бойынша есеп айырыса алады. Қарыз алушының несиелік қабілетін банктік талдау шектеулі және кең көлемде жасалады. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау үшін оның тиімділігін, төлем қабілеттілігін, шаруашылық-қаржылық қызметін жан-жақты бағалауға мүмкіндік беретін көрсеткіштер жүйесін ұсынатын көптеген әдістемелер қолданылады. ҚР-да ҚР Ұлттық банкіндегі перспективалық зерттеулер орталығы дайындап, ҚР Ұлттық банк Директоратының 27 қыркүйек 1994 ж. мәжілісінде №26 қаулы бойынша бекітілген "Қарыз алушының несиелік қабілетін банктердің талдауына байланысты әдістемелік нұсқауы", сондай-ақ АҚШ-та және басқа да елдерде пайдаланатын әдістемелер де біршама танымал. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалауда мынадай негізгі қөрсеткіштер пайдаланылады: көрсеткіштердің ішінде аса көңіл аударатыны - бұл баланс өтімділігіне байланысты көрсеткіштер. Өтімділік деп кәсіпорынның барлық төлем түрлері бойынша өз міндеттемесін орындай алу қабілетін түсіндірді. Өтімділік жалпы қарыз және өтімді қаражаттар (ақшалай қаражаттар, алашақ қарыз, запастар) көлеміне байланысты болып келеді. Баланс өтімділігі актив баптарындағы ақшалай қаражатгарға айналу мүмкіндігіне байланысты топтастырылған қаражаттарды, пассив баптарындағы төлеу мерзіміне қарай топтастырылған міндеттемелермен салыстыру арқылы анықталады.

Кесте 1 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау көрсеткіштері [4,35].

Баланс активінің баптары  олардың өтімділік дәрежелеріне қарай үш топқа бөлінеді:

1) ақшалай қаражаттар (есеп айырысу шотындағы және  банктегі басқа да шоттардағы  қаражаттар қалдығы; касса; басқа  да ақшалай қаражаттар; арнайы қорлардың қаражаттары; күрделі қаржы жұмсалымдарына пайдаланылмаған қаражаттар қалдықтары):

2) жеңіл іске асатын  талаптар (төлейтін мерзімі жетпеген, жөнелтілген тауарлар және тапсырылған  жұмыстар; берешектермен есеп айырысулар; өзінің жүйесіндегі кәсіпорындардан оларға қаржылай көмек ретінде берілген қаражаттар бойынша есеп айырысу; банк ссудалары және қәсіпорынның арнайы қорларынан берілген ссудалар бойынша жұмысшылары және қызметкерлерімен есеп айырысу). Жеңіл іске асатын талаптар қатарына мерзімінде төленбеген жөнелтілген тауарлар мен тапсырылған жұмыстар жатпайды. Берешектермен есеп айырысу құрамында үш айға дейінгі қарыздар есепке алынбайды. Мұнда "өзінің жүйесіндегі кәсіпорындармен оларға қаржылай көмек ретінде берілген қаражаттар бойынша есеп айырысу" бабында жақын арадағы үш ай ішінде қайтарылатын қарыздар есепке алынады.

3) жеңіл іске асырылатын  тауарлы-материалдык, құндылықтар  (арзан бағалы тез тозатын заттарды  шегеріп тастағандағы өндірістік  қорлар; аяқталмаған өндіріс; алдағы  уақыт шығыстары; дайын өнім; басқа да айналым қаражаттары) [19,66].

Қарыз алушылардың салалық  ерекшеліктеріне байланысты өтімділік  коэффициентінің біршама оңтайлы  мәні 1,2 мен 1,5 аралығын құрайды. Көрсеткіштің мәнінің 1-ден төмен болуы жарамайды. Өтімділік коэффициенті қарыз алушының қарызды өтеу үшін жедел түрде шаруашылық айналымынан ақшалай қаражаттарды босатуын сипаттайды. Қаншалықты бұл коэффициенттің мәні жоғары болса, соғүрлым қарыз алушы тұрақты келеді. Бірақ та алашақ қарыздың сипатын ескеру қажет. Алашақтар туралы есеп аталған шоттардың қарыз алушының жағдайына есер етуіне баға беруге және сондай-ақ жүргізілген несиелік саясаттың нәтижелігін бағалауға мүмкіндік береді.

Өтімділік коэффициентін  талдау барысында мынадай факторларды  есепке алу қажет:

1. қызметінің көлемі (қаншалықты өндіріс және өнімді сату көлемі үлкен болса,  соғұрлым тауарлы-материалдық құндылықтар қоры көп болады);
2. өнеркөсіп және өндіріс саласы (өнімге сұраныс және оны сатудан түсетін төлемдердің жылдамдығы);
3. өндіріс   циклінің   ұзақтығы   (аяқталмаған   өндіріс көлемі);
4. материалдар запасын жаңарту үшін  қажетті уақыт (өтімді қаражаттардың айналысы),
5. жұмыстың маусымдылығы.
6. Өтімді қаражаттардың мөлшерінің төмендеуіне ықпал етушілерге мыналар жатады:
7. ағымдағы қызмет зияндары;
8. өткен жылдары және төтенше оқиғалардың нәтижесінде болған зияндар;
9. өтімді қаражаттар бағасының төмендетілуі;
10. күрделі қаржы жұмсалымдарға иммобилизациялануы.

Өтімді қаражаттардың  артық болғаны қажет емес. Егер де ол артық болса айналым активтерінің жұмыс тиімділігі азаяды. Өтімді қаражаттардың артық болу себептері: күрделі қаржы жұмсалымдарды кеңейтпей-ақ пайданың жинақталуы; амортизацияланатын объектілердің ауыстырылмауышың нәтижесінде амортизацияның жинақталып қалуы. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудың шетелдік тәжірибесі. Дамыған капиталистік елдерде банктер клиенттің несиеқабілеттілігін бағалау үшін көп көрсеткішіті күрделі жүйені қоладанады. Бұл жүйе қарыз алушының түріне қарай (фирма, жеке тұлға, қызметтің түрі) өзгерілуі мүмкін және сонымен қатар клиент есептемесінің сальдалық және айналымдық көрсеткіштеріне негізделуі мүмкін.

Қарыз алушының несиеқабілеттілігі түсінігінің астарында шаруашылық субъектінің (заңды және жеке тұлға) несиелік келісім-шарттың шарттарына сәйкес өзінің борыштық міндеттемелері бойынша толық және уақытылы есеп айырсуды білдіреді. Несиелік тәуекелдікті бағалау үшін несиені басқарушы несиенің 5 мінездемесін қарауы қажет: қарыз алушының мінездемесі, несиеқабілеттілігі (сенімділігі), капитал, несиені қамтамасыз ету және оның шарттары. Бұл мәселелер бойынша ақпаратты клиенттің бухгалтерлік құжаттарымен танысу, қаржылық көрсеткіштерін талдау, банктің клиенттерімен жұмыс жасау барысымен танысу, сыртқы ақпараттық көздерді оқу негізінде алуға болады. Сыртқы ақпараттың бірінші көзі енсиелік ассоциациялар, жергілікті несиелік топтар болып табылады. Олар несие алғасы келетін клиенттер туралы ақпараттар мен жиі алмасып отырады. Мұндай ақпарат борышкердің төлем жағдайын білдіреді. Екінші көзі ретінде нессиелік ақпараттарды жинастырумен айналысатын агенстволарды айтуға болады. Олар несиелер туралы ақпаратты жинастырып оны ақыға сатады. Мүмкін болатын қарыз алушының мінездемесі ретінде банкке оның соңғы 2-3 жылдағы қаржылық және бухгалтерлік есептемесі жарайды. Бұл ішкі ақапараттың көлемі осы кәсіпорынға несие берумен, несиенің максимальді көлемін анықтаумен байланысты тәукелділіктің дәрежесін талдауға жеткілікті болады. Басты назарды кәсіпорынның кәсіпорынның қаржылық жағдайы талдауға аудару қажет. Оның барысында 3 негізігі мақсат көзделеді:

• болашағы бар қаржылық-тұрақты клиенттерді таңдау;
• клиенттің несиеқабілеттілігін бағалау;
• банктің тәуекелділігін төмендету үшін және қарыз алушының
• алдыға қойған мақсаттарына жету үшін несие құрылымын оптимизациялау.

Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалау бойынша жұмыстардың негізігі бағыттары мыналар болып табылады:

1. Клиент қызметінің  нәтижелерін талдау, оның өтімділігі,

сонымен қатар заемдық  және жеке қаржының қатынасы.

2. Клиент қызметінің  қаржылық тенденциясы.

3. Клиенттің ақша қаражаттар  ағымының қозғалысына біріктірілетін қажетті несие соммасын бағалау.

4. Клиенттің шығыс  және кіріс ақша қаражаттар  ағымы талаптарының сәйкестігін  қамтамасыз ету үшін несиені  құрылымдастыру.

Осы бағыттардың әр қайсысына  жеке-жеке тоқталайық. Клиент қызметінің нәтижелеріне талдау. Бұл талдауды жүргізу екі кезеңнен тұрады. Мүмкін болатын қарыз алушы бойынша барлық ақапараттар талдау үшін қажет ақпараттық кесте құру. Бұл кестеде стандартты қаржылық ақпараттық кестелердің негізігі төрт компоненті туралы ақпарат қамтылу қажет:

• Пайда және шығын туралы есеп;
• Баланстық есеп;
• Негізгі салыстырмалы қаржылық көрсеткіштер;
• Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп [20,32].

Салыстырмалы қаржылық коэффициенттерді ашу және қаржылық тенденцияны табу. Негізгі қаржылық көрсеткіштерді және тенденцияларды стандартты талдау келесі көрсеткіштердің қатарына негізделу қажет: қысқа мерзімді несие берген жағдайда - өтімділік және тиімділік, ұзақ мерзімді несие берген жағдайда - қаржылық тәуелділік (Қосымша  А, Ә).

Өтімділік кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелерді орындау қабілеттілігін білдіреді. Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалау кезінде ақша қаражаттар ағымын көңіл бөлу қажет. Ол қаржылық тұрақтылықты бағалауға, несиеге сұранысты және төлем қабілеттілікті анықтауға және несие берілген кезде мониторинг жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Несиенің шекті соммасын және кіріс пен шығыс ақша ағымдарын анықтау үшін қарыз алушының жағдайын талдау келесі аспектілермен жүзеге асады: сатудан түскен ақша қаражаттарды талдау, жиынтық пайда, ағымдағы операциялырдан түсетін қолма-қол ақша, операциялық табыс, сыртқы қаржыландырудың жалпы соммасы, ақша ағымдарының болжамдары.

Қаржылық тәуекелділік көрсеткіштері компанияның заемдық  қаражаттардан тәуелдігін көрсетеді. Сонымен қатар компанияның иелері ұсынған қорлары арасындағы айырмасын білдіреді. Талдаудың берілгені негізінде пайда және шығындар туралы есеп жасалынады. Бұл есептемені жасаған кезде кәсіпорынның қаржылық жағдайының келесі кретерияларын есепке алу қажет: жылдық сату көлемі, сатылған тауарлар құны, сауда жәнк жалпы басқармашылық шығындары, негізгі қорларды сатып алудың жоспары, борыштары бойынша проценттерді төлеуге шығындар, басқада табыстар.

Кесте  2  Пайда мен шығындар туралы есеп [7,58].