Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық операциялары мен реттеу шаралары

      Ішкі  нарықта барлық мықты валюталармен операциялар жүргізіледі. Дегенмен операциялардың көпшілігі АҚШ долларымен жүргізіледі, басқа валюталармен операциялардың үлесі аз.

      2004 жылдың аяғында евроға қарағанда  доллар бағамының түсуі қауіп  туғызды. Жылдың екінші жартысында  америка валютасы шамамен 14 % -ға  түсті, жыл аяғында америка  валютасының бағамы евроға 1,37 долларға дейін түсті. Желтоқсанның аяғында шығысталдаушыларының болжамдарында ағымдағы жылдың бірінші жартысына бағдар ретінде 1,4 және 1,5 доллар / евро сандары көріне бастады. Халықаралық нарықтағы өзгерістер теңгенің евро мен ресей рубліне арақатынасына зор әсер етті. Теңге бұл валюталарға көп нығайды. Европа валютасының арнайы бағамы жыл басынан 77,10 –нан 166,21 теңгеге түсті, ал ресейдікі – 4,67 –ден 4,63 теңгеге түсті. Теңге бұл валюталарға жыл басынан 6,2 және 0,9 % -ға дейін сәйкесті нығайды.

      Сонымен қатар теңгенің долларға биржалық бағамы тұрақты болып қалады. Әлемдік  нарықтардағы жағдай бұл валюталардың биржалық бағамының қалыптасуына белгілі  септігін тигізе отырып, курс әлемдік  валюталық нарықтағы жағдайларға  қатысы шамалы басқа факторлардың әсерінен туындайды. Теңгенің долларға бағамында бірінші орында біздің экспорт тауарларымыздың әлемдік нарықтағы бағасы сипатталады. Үргелі алғы шарттар теңгені нығайтудың үлесіне тиісті. Мұнайдың әлемдік бағасы өткен жылдың тәріздес кезеңінің көрсеткішінен үш еседен аса жоғары. Соған қарамастан доллардың бағамы үш айға жуық уақыт бойына 130 теңгені ұстап тұр. Курстың осындай жоғары тұрақтылығын қалай түсінуге болады. Ұлттық банктің қолдауы ма, әлде басқа себептерма. Бұл аптада ішкі нарықтағы жағдай өзгерген жоқ. Тек курстың кейбір ауытқулары кездесті. Дүйсенбіде доллардың бағамы 129,83 дейін түсті, сәрсенбіде 130,19-ға дейін өсті кеше тағыда 129,97 теңгеге түсті. Ақпанда биржалық операциялардың көлемі күніне 3,1-ден 66млн. долларға дейін құрады, бұл өткен айлардағы орташа айлық көрсеткіштерден төмен.

      Нарыққа қатысушылардың есебінше Ұлттық банк долларды түсуден сақтауды қолдауды жалғастырып келеді. Теңгенің евроға өте тез нығаюын есепке алу  әсіресе оның мүддесіне тиісті. Сонымен  қатар қаңтар айында оның ішкі нарыққа қатысын бекітудің қажеті жоқ. Оның сатып алу көлемі 60 млн. доллардан астам бұл орташа көрсеткіштен біршама аз.

      Ішкі  валюталық нарықтағы жағдай бүкіл  қаңтар бойына жоғары тұрақтылығымен сипатталды. Бұл жағдайға халықаралық  нарықтағы доллар бағамының динамикасы белгілі әсер етті, қаңтардың басында америка валютасы евроға және валюталар қатарына қатынасы бойынша өз позициясын нығайтты.     
 
 
 
 
 
 
 

      Қазақстан қор биржасындағы сауда-саттық көлемі және 2005 жылдың ақпанындағы АҚШ доллароына теңгенің орташа есептегендегі бағамы 

        

      1 сурет 

      1 суретте 2005 жылдың ақпанында АҚШ  долларының теңгеге номиналдық  нығаюы байқалды: америка валютасының  бағамы 0,08 % -ға өсті -129,99 теңгеден  қаңтардың аяғында доллар үшін 130,09 теңгеге дейін 2005 жылдың 21 ақпанында өсті. /9./

      Доллар  бағамының теңгеге бағыттылық динамикасы америка валютасының аса мықты  нығаюымен сипатталатын әлемдік  валюта нарығының жағдайына сай  келді. Сонымен қатар ішкі валюта нарығында шетел валютасына сұраныс  пен ұсыныстың теңгерімділігі байқалды.

      Ақпан айының алғашқы үш аптасы бойына теңгенің АҚШ долларына бағамы доллар үшін 129,53 – 130,59 теңге ауқымында өзгерді. Жыл басынан теңгенің долларға номиналдық құнсыздануы 0,07 %-ды құрады.

      Ақпанның  өткен кезеңінде Қазақстан қор  биржасының биржалық операциялар көлемі қосымша сауда-саттықтардағы мәмілелерді есепке ала отырып 461,6 млн. долларды құрады (жыл басынан – 1,0 млрд. доллар).

      Биржадан  тыс валюталық нарықта операциялар  көлемі жедел көрсеткіштер бойынша 649,2 млн. долларды құрады (жыл басынан 1,2 млрд. долларды).

      Қазақстан нарығында евро бағамының динамикасы көп жағдайда халықаралық қаржы  нарығында бірыңғай европа валютасының  ережесіне сәйкес болды. Онда доллардың  евроға бағамы үш айлық максимумға дейін өсті және 1,2844 долларды құрады. АҚШ федеральдық резерв жүйесінің басшысы Алан Гринспеннің АҚШ –тың ағымдағы есебінің тапшылығын қысқартудың келешегі туралы өтінішінен кейін доллар жоғалған бағдарын қайтарып алды. АҚШ долларының қаржылаудың қойылымын 4 %-дық пунктке 2,50 %-ға дейін көтеру туралы хабарламасы халықаралық нарықта доллардың көтерілуіне септігін тигізді. Ақпанның 1-нен 21-не дейінгі кезеңде теңгенің евроға арнайы бағамы 0,04 %-ға құнсызданды және кезең аяғында евро үшін 169,96 теңгені құрады.

      Ресей рублінің теңгеге бағамының динамикасы ең бастысы Ресей Орталық банкінің саясатымен аяқталды. Ақпанның 1-нен 21-не дейінгі кезеңде теңгенің ресей рублінде арнайы бағамы 0,44 %-ға құнсыздандырды және кезең соңында рубль үшін 4,66 теңгені құрады.         

      2005 жылдың ақпанындағы теңгенін евро мен ресей рубльіне арнайы бағамының динамикасы

 

2- сурет

      2-суретте  жалпы теңгенің нығаюы бойынша  үнемі жұмысты, 2007 жылда аяқтау  көзделіп отырған толық айырбасталымдылықты  атап айтуға болады. /30./

      Дегенмен  Қазақстан валюта нарығының дамуы көлемді параметрлерді ғана сипаттап қоймайды. 1995 жылы валюталық нарықта болған аса маңызды өзгерістердің қатарында әлемдік стандарттарға жақындап келе жатқан сипаттамаларды атап айту қажет. Бұған 1995 жылдың аяғындағы электрондық сауда жүйесіне сауда-саттықты енгізуге көшу жатады (ЭСЖ). Жаңа енгізілімнің артықшылығы аукционның көп ашықтығында, диллерлік операциялардың оңтайландырылуына байланысты.

 
 

2.2 Қазақстан  Республикасындағы банктердің валюталық  операцияларды жүргізудегі ағымдағы  қызметіне сипаттама

 
 

      Валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты операцияларды лицензиялау бойынша  хабарламаны талқылау инвестицияларды  жүзеге асыру тәртібінің ықшамдалуы және жеке тұлғалардың соттарының ашылуы банктердің резиденттерге беретін  несиелерін лицензиялауды алыптастауды, сонымен қатар экспорттан және импорт бойынша орындалмаған аванстық төлемдерден валюталық түсімді қайтару мерзімінің көбеюі 2003 жылы берілген лицензиялардың санын екі есеге қысқартуға себеп болды. (Қосымшадағы В кестесін қараңыз).

      Берілген лицензиялардың 85 %-ға жуығы экспорттық-импорттық мәмілелер бойынша міндеттемелердің орындалуының мерзімін ұзартумен байланысты операцияларға тиісті, оның жалпы сомасы жалпы соманың 90 %-ға жуығын құрайды. Сонымен қатар лицензиялауға жататын операциялардың қатары бойынша үшінші тұлғаның есебіне резидент еместерден алынған және валюталық құндылықтарды сенімді басқаруға беру үшін несиелер қабылдауға лицензия берілген жоқ, бұл осы нормалардың нәтижесіздігін, бұл операцияларды жүргізудің басқа мүмкіндіктерінің бар екендігін немесе резиденттердің мүддесіздіктерін білдіреді.

      Қазақстан Республикасының коммерциялық банктер  үшін және табыстылығы бойынша және банк клиенттеріне қызмет көрсетуге  сипаты бойынша банктің валюталық  қаражаттарды тарту және тарату бойынша операциялары негізгі болып табылады.

      Бұл операцияларға келесі түрлері кіреді:

1)   депозиттерді тарту:

      - жеке тұлғаларды;

      - заңды тұлғаларды, сонымен қатар  банкаралық депозиттерді;

2)   несие беру:

      - жеке тұлғаларға;

      - заңды тұлғаларға:

3)   банкаралық нарыққа несиелер  тарату.

      

 

1 кесте

Қазақстан банк жүйесіндегі депозиттер

(млрд  тенге)

Құрастырылған: Қазақстан Халық банкінің 2003 жылғы  есеп   

 

1 кестеде  2003 басына дейін валютамен салымдар (ол кезде АҚШ долларымен) мемлекет тұрғындары үшін қорланудың негізгі құралы болып табылады. Олардың үстінен көретін біршама % жеке инвесторға өз салығын тек сақтап қоймай, оларды көбейтуге септігін тигізді. Америка валютасының көп сомасы қолда болды ақшаны бұлай сақтау тәсілі жинақты көбейтуге әсер етпеген де шығар, бірақ доллар бағамының өсуі нәтижесінде олардың құнсыздануынан сақтап қалуға себеп болды. /23../

      2003 жылдың қаңтарынан бастап теңге  нығая бастағаннан кейін доллармен  салым Қазақстан азаматтарының мазасын кетірді. 2003 жылда долларлық депозиттерді немесе жинақтарын АҚШ долларымен сақтайтын салымшылар жылына сәйкесті 1,0 және8,0 % кері табыстылыққа қол жеткізді. Тұтыну бағаларының өсуін есепке ала отырып шығындар жоғарлай түсті және сәйкесті 8 – 15 %-ға дейін құрады.

      Өз  ақшаларын банкке салған 12 айға салымшылар сол жылы қалыптасқан курс динамикасын  есепке ала отырып жедел салым  бойынша наминалдық табыс жылына 18,6 % алды. Бірақ депозиттердің евромен  үлесі аса көп болған жоқ. Жедел  теңге депозиттері бойынша табыстылығы 11 %-ды құрады. Яғни, евро және теңге бойынша депозиттер бойынша табыстылық 2003 жылы инфляция деңгейінен көп жоғары болды, бұл оның иеленушілеріне өз жинақ ақшаларын көбейтуге жағдай туғызды.

      2004 жылдың бірінші жартысы шетел  валютасымен салымшылар үшін одан да гөрі табыссыз болды. Валюталық депозиттер бойынша пайыздық қойылымдардың төмендеуімен қатар теңгенің тек долларға ғана емес, сонымен бірге евроға нығаюы көп шығынға ұшыратты. Теңгенің долларға номиналдық нығаюы жылдың бірінші жартысында 5,07 %-ды құрады, ал жылдық санауда – 10 %-дан жоғары. Онымен қоса банктердің сыйақы қойылымы 12 ай мерзімге евро мен доллар депозиттері бойынша жылына 4,5-5,5%  деңгейге дейін төмендеді және 6 ай мерзімге депозиттер бойынша 3,0-4,5 %-ға дейін түсті.

      Евро  мен АҚШ доллары салымдарының нақты теңге табыстылығы шамалы болып қалыптасты. Алғашқы 6 айда валюталық  салымдар бойынша курс айырмашылықтары  есебінен шығынға ұшырады. Мысалы, жыл  басындағы 1000 доллар салым биржалық курс бойынша 143 330 теңгемен бағаланды. Маусымның аяғында банк есептеген пайыздарды есепке ала отырып салым көлемі 140 140 теңгеге дейін төмендеді ал қолдағы жинақ 1,36060 теңге деңгейіне дейін жетті. Егер бұған инфляциядан шығынды қосатын болсақ, онда америка валютасымен салым бойынша нақты табыстылық алу белгісімен екі мәнді санмен өлшенеді.

      Өткен жылы аса табысты болған евромен  салымдар осы жылдың бірінші жартысында олардың аналогтарымен салыстырғанда  доллармен көп шығынға ұшырады. Себебі біріншіден теңге доллармен  салыстырғанда евроға көп нығайды. Екіншіден, евро депозиттері бойынша банктердің сыйақы қойылымдары 0,5 % - 1 %-ға төмен болды. Валюталық депозиттер көп залал тигізді. Бұған теңгенің екі негізгі әлемдік валюталарға бағдарының көп күшеюі әсер етті.

      2004 жылы валюталық нарықтағы жағдай күрт өзгерді. Жинақ ақша салудың ең тиімді құралы теңгемен депозиттер болды. Олар тек жинақты сақтау үшін емес, сонымен қатар белгілі табыс табуға жағдай жасады. Ұлттық валютамен салым бойынша қойылым қазіргі уақытта жылына 9 % - 10 %-ды құрайды. Мұндай қойылымдар осы салымдар бойынша жылына 3 % деңгейі көлемінде нақты табыстылыққа есептелген. Онымен қоса олардың қойылымдары да төмендейді. Жарты жылдан аз мерзімге салымдар нақты табыс әкелмейді, бірақ орналастыру мерзіміне байланысты шығынды құнсыздануын барынша азайтуға жәрдемдеседі.