Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық операциялары мен реттеу шаралары

        Ереже бойынша опциондық келісімшарт биржада және биржадан тыс сатып алына алады, сатыла алады.

        Биржалық опциондық келісімшарт стандарты болып табылады және валютаның сатып алуының анықталған сомасында аяқталады.

        Валюта сатып алу опционы (call-опцион) үшін оның жүзеге асуындағы айырбастау бағамының әсер ету күші:

        Roe = Ro + P1

        Мұнда Ro – В валютасы сатып алынатын курс (орындау бағасы).

        Р 1 – төленген премия.

        Опционды жүзеге асырудан бас тартқандағы айырбастау бағамының әсер ету күші:

       Rme = Rm + P 1, мұнда Rm – валютаны сатудың нарықта пайда болатын бағамы.

        Сонымен, валютаны сатып алудағы опционды жүзеге асыру шарты пайдалырақ болып табылады (валютаны арзандау бағамен сатып алуға мүмкіндік береді), оның көрсеткіші мынадай:

        Roe      Rme, бұл  Ro      Rm шартына эквивалент болады.

        Премиямен баға белгіленіміланған валютаны атып алу опционы, опционда белгіленген курс бағамынан оның өсіп кетуінен сақтануға мүмкіндік береді немесе егер пайда болған сату бағамы сатып алу бағамынан опционда белгіленген курс бағамынан төмен болса, қолайлы жағдайды қолдануға мүмкіндік береді./15. 62б./

        Шартты мысал: Қазақстандағы фирмаға 1 айдан (30 күннен) кейін 100 мың АҚШ $ керек $-ның теңгеге шаққандағы бағамы мынадай:

        Спот         115 - 117

        1 ай              2 – 5

        100 мың доллар сатуға арналған опцион 1 доллар – 120 теңге бағасымен, 1 долларға 6 теңге премия төлеумен жүзеге асырылған.

        Егер доллар бағамы 1 айдан кейін мынадай көрсеткіште болса:

        а) 126 – 128

        б) 116 – 118,

мәміленің нәтижесін анықтау керек. 

        Шешімі: Бұл жағдайда Ro = 120 теңге

а) Егер, 1 айдан кейін доллар бағамы 126 - 128 болса, Ro  Rm шарты 120  128 орындалып, опцион жүзеге асады./15. 86б./

        Айырбасау бағамының әсер ету күші:

        Roе = 120 + 6 = 126.

        100 мың $ сатып алуға кеткен шығын мынадай пайда әкеледі:

        100 000 х 126 = 12600 000 теңге.

        Долларды иемденудің әсер ету күші (құны):

        Ifm = FM/Rs x 360/t = 126 – 117/117 x 360/30 = 0,077 х 12 =0,923 немесе 92,3 % жылдық.

       Сонымен, долларды сатып алу бағамы пайда болған сату бағамымен салыстырғанда үнемдеу мынаны құрайды:

       100 000 (128 - 126) = 200 000 теңге.

ә) Егер, 1 айдан кейін доллар бағамы 116 – 118ге тең болса, шарт орындалмайды, яғни 120  118 және опцион жүзеге аспайды.

        Айырбастау бағамының әсер ету күші:

        Re = 118 + 6 = 124. Долларды сатып алуға кеткен шығын мынадай:

       100 000 х 124 = 12 400 000 теңге.

        Долларды иемденудің әсер ету күші (құны).

        Ifm = 124-117/117 x 360/30 = 0,0513 х 12 = 0,72 немесе 72% жылдық./15. 64б./       Дисконтпен баға белгіленіміланған валютаны сатып алуға арналған опцион онда белгіленген курс бағамымен салыстырғанда оның бағамының жеткіліксіз түрде төмендеуінен сақталуға мүмкіндік береді.

        Ол сонымен, егер пайда болған сатып алынатын валютаның сатылу бағамы опционда белгіленген курс бағамынан төмен болса, қолайлы жағдайды да пайдалана алады.

        Валютаны сатуға (жеткізуге) арналған опцион (put-опцион) үшін премия төлеу мынаны білдіреді:

        Жеткізілген валюта бірлігінің сомасы премияның көлемінен төмен болады.

        Соның нәтижесінде осындай опционның жүзеге асырылуында айырбастаудың әсер ету күшінің бағамы: Roe = Ro – P1

        Опционды жүзеге асырудан бас тартқан жағдайда айырбастаудың әсер ету күшінің бағамы Rme = Rm – P1

        Опционды жүзеге асыру шарты пайдалырақ болады болады (валютаны қымбатырақ бағамен сатуға мүмкіндік береді), оның көрсеткіші мынадай:  Roe   Rme немесе Ro   Rm

        Премиямен баға белгіленімілаған валютаны сату опционы, онда белгіленген курс бағамымен салыстырғанда оның бағамының өсімінің жеткіліксіз болуынан сақталуға мүмкіндік береді./15.45б./

        Шартты мысал: Қазақстан фирмасы 3 айдан (91 күннен) кейін 200 мың АҚШ $-ын сатуды жоспарлайды. $-дың теңгеге шаққандағы бағамы мынадай:

       Спот             115 - 117 

       3 ай                 4 – 6.

        200 мың долларды сатуға арналған  опцион жеткізілу бағасы 1 доллар  үшін 118 теңгемен, 1 долларға 2 теңге  премия төлеумен жүзеге асырылады.

        Егер доллар бағамы 3 айдан кейін мынадай көрсеткіште болса:

       1) 120 - 122

       2) 114 – 116

мәміленің нәтижесін анықтау керек.

        Бұл жағдайда Ro = 118.

а) 3 айдан  кейін доллардың бағамы 120 – 122 болса, Ro  Rm шарты орындалмайды, опцион жүзеге аспайды.

        Айырбастау бағамының әсер ету  күші:

        Rme = 120 – 2 = 118.

200 мың  долларға алынған сома мынадай:

200 000 х 118 = 23 600 000 теңге.

        Доллар сатудың әсер ету күші (кірісі)

        Ifm = FM/Rs x 360/t = 120-115/115 x 360/91 = 0,435 х 3,96 = 0,172 немесе 17,2 % жылдық.

ә) 3 айдан  кейін доллар бағамы 117-119 болса, Ro  Rm шарты орындалады, опцион жүзеге асады. Ro = 118 – 2 = 116.

        Доллар сатудан алынған сома  мынадай:

        200 000 х 116 = 23 200 000 теңге

        Доллар сатудың әсер ету күші  (пайдасы)

        Ifm = 116-115/115 x 360/91 = 0,0086 х 3,96 = 0,034 немесе 3,4 % жылдық.

       Сонымен долларды пайда болғаннан сатып алу 117 бағамы бойынша сатумен салыстырғанда қосымша кіріс алынады. /15/

      200 000 (116-114) = 400 000 теңге.

      Дисконтпен  баға белгіленіміланған валюта сатудағы опцион, онда белгіленген курс бағамымен  салыстырғанда оның бағамының төмендеуінен сақталуға мүмкіндік береді. Ол сонымен  бірге егер пайда болғаннан сатып алу бағамы опционда белгіленгенмен жоғары болса, қолайлы жағдайды қолдануға мүмкіндік береді.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

II. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ  БАНК СЕКТОРЫНДА ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯНЫҢ  НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІН ЖҮРГІЗУГЕ ТАЛДАУ  ЖАСАУ 

2.1 Қазақстандағы  валюта нарығының қазіргі жағдайын талдау 

      Валюталық нарық – валюталардың сұранысы мен  ұсынысы негізінде қалыптасатын курс бойынша шетелдік немесе ұлттық валюталарды сатып алу – сату жүзеге асырылатын арнайы орталық. Басқа  кез келген қаржы – несие немесе алтын нарығы сияқты валюталық нарықтың өзіндік ерекшеліктері бар.

      Валюталық нарықтың негізгі сипаттамасына  мыналар жатады:

     1) валюталық нарықта валюталық  операцияларды жүргізудің, яғни  валюталық операциялардың техникасы  ықшамдалады барлық есеп айырысулар  банктердің корреспондент шоттары бойынша жүзеге асырылады; 

     2) валюталық нарықта валюталық  операцияларды жүргізудің үздіксіздігі, бұл валюталық операциялар тәулік  бойына үзіліссіз жүзеге асырылатындығын  білдіреді;

     3) бұрынғы ерекшеліктен нарықтың  транспаренттігі яғни бұл тәулік ағымында валюталық курсты өзгертуге қатысты барлық ақпаратты ұсыну (диллерлерге, брокерлерге, рейтинг агенттеріне);

     4) валюталық операциялардың жекелеген  түрлерінің екі ұдайы рөлі. Валюталық  нарықта, мысалы, фьючерстік және  форвардтық мәмілелерді жедел валюталық операциялардың рөлі орындайды;

     5) валюталық алып-сатарлық және  төрелік операциялардың кең дамуы  және бұл операциялардың алып-сатарлық  сақтандыру қорларында шоғырлануы.

      Валюталық нарықтың негізгі учаскелері мемлекеттік және коммерциялық банктер болып табылады. Валюталық мәмілелердің 90 % -ға дейіні банктер арасында және жеке клиенттермен, көбіне сауда-кәсіпкерлермен жасалады.

      Республиканың валюталық нарығы 1993 жылдан белсенді қызмет ете бастады, ұлттық валюта енгізілді, Қазақстандық банкаралық валюталық биржа құрылды.

      2001 жылдың 12 ай ішінде ішкі валюталық  нарық АҚШ долларының жайғасымының  құбылмалы нығаюымен сипатталды. Жыл басынан тенгенің құнсыздануы  АҚШ долларынан 3,81 % құрады. /30./

      2001 жылы биржалық операциялардың көлемі 12,8 % -ға өсті және 1952,0млн. доллар құрды (желтоқсанда-248,0млн. доллар). Биржалық сараланымда АҚШ долларының сараланымын басты негізде валюталық түсімінің экспартерлармен сатылуы анықтады, негізгі көлемі төртінші тоқсанға тиісті. Жалпы төртінші тоқсанда биржалық операциялардың көлемі 675,3 млн. доллар құрады (бірінші кварталда-403,7 млн. доллар, екіншіде-431,8 млн. доллар, үшіншіде-441,2 млн. доллар).

      2002 жылы теңгенің номиналдық құнсыздануы  3,25 % -ды құрады (2001 жылдың қаңтар-желтоқсаны-3,81 %). 2002 жылдың аяғында арнайы бағамы доллар үшін 155,60 теңге деңгейінде белгіленді. /35./

      Хылықаралық тәжірибеге жақындау мақсатында Қазақстан  Республикасының Қаржы министрлігі  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен бірлесіп «Валюта айырбастаудың нарықтық бағамын анықтау тәртібін белгілеу туралы» 23.12.02ж. №512 бұйрық / қаулы шығарды.

      Осы бұйрық / қаулыға сәйкес бухгалтерлік және салық септерінде валюта айырбастаудың  біртұтас нарықтық бағамы қолданылады, Алматы уақытының 11:00 сағаттағы жағдайы бойынша Қазақстан қор биржасының таңғы сессиясында қалыптасқан шетелдік валютаға орташа есептегендігі теңгенің биржалық бағамы анықталады. Қазақстан қор биржасының таңғы сессиясында сауда-саттық жүргізілмейтін шетелдік валюталар бойынша валюта айырбастаудың нарықтық бағамы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен «КеШегз» ақпараттық агенттігінің каналдары бойынша алынған сұранысқа сәйкес Алматы уақытының 15:00 сағаттағы бойынша АҚШ долларының кросс- бағамын қолдану арқылы есептеледі.

      2000 жылдан күні бүгінге дейін теңге айырбастау бағамының еркін құбылмалы саясаты жалғасып келеді. Оның өзгеру динамикасын валюталық нарықтағы тұрақтылық туралы сипаттауға болады. Ұлттық валютаның бағамы алып-сатарлық қысымға ұшыраған жоқ, шетелдік валютаны жеткілікті ұсыну сұранысты толық қанағаттандырды.

      Валюталық режімнің ауысуы және оның ізінше теңгенің құнсыздануы теңгенің бағамын қайта  бағалауды жоюға септігін тигізді. Ұлттық банк ішкі валюталық нарықта  өзінің қатысын көп қысқартты. Ол биржалық алаңда шетелдік валютаны сатып алушы ретінде қатысты, өзінің алтын валюталық резервтерін толықтырды. 2003ж. 1 шілдедегі жағдай бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің алтынвалюталық резервтерін 4494 млн. АҚШ долларына бағалады.

      1993 жылдан 2000 жылға дейін шетелдік валюталардың бағамы өсті, дегенмен 2003 жылдың ортасынан республиканың валюталық нарығы 2004 жылдың қаңтарындағы АҚШ долларының бағамы 1 долларға 139-141 теңгеден түсуімен сипатталады. Бұл көрсеткіш теңгенің номиналдық нығаюы бойынша шамамен 7 % -ды құрайды. Евроның бағамы тұрақты болып қалады, яғни евроның өсуі көп емес.

      2003 жылдың қазанында валюталық биржалардағы  биржалық операциялардың көлемі 650, 8млн АҚШ долларын құрады, бұрынғы  айларға қарағанда 1,3 % -ға өсті, ал 2002 жылғы сәйкестік кезеңімен  салыстырғанда сауда-саттық екі есеге өсті. Биржадан тыс сауда саттықтарда валта бойынша операциялардың көлемі 2003 жылдың қазанында 708,1 млн. АҚШ долларын құрады, яғни өткен айға қарағанда 17,3 % -ға өсті, ал 2002 жылғы сәйкесті кезеңімен салыстырғанда сауда-саттық көлемі 1,5 есеге өсті. 2003 жылдың басынан бастап биржадағы сауда саттық көлемі 4,9 млрд. АҚШ долларын құрады, ал биржадан тыс сауда – 5,4 млрд. АҚШ долларын құрады.