Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық операциялары мен реттеу шаралары

      Своп  операциясы мынадай мақсаттарда  қолданады:

1) Коммерциалық  мәмілелер жүргізуде банк шетел  валютасын оны тезірек жеткізу  шарты мен сатады және сонымен бір мезгілде уақытқа оны сатып алады.

2) Халықаралық  есеп айырысуды қамтамасыз ету  үшін, валюталық  резервтерді  диверсификациялау үшін банктерде  валюталарды валюталық қауіп-қатерсіз  пайдалану.

3) клиенттерді  несиелендіру.

4) валюта нарығындағы мәміле нақтырақ айтсақ, капитал қысқа мерзімді экспорты своп мәмілесінің сипатын жиі пайдаланады.

      Егер  капитал экспорты басқа валютаға қосылуы пайдаланса, онда своп мәмілеге жүгіну керек.

      Валюталық операцияның келесі бір түрі –  валюталық төрелік деп аталынады.

1) Егер, мысалы, банк клиентінің оған  анықталған валюта сомасын жеткізу  туралы тапсырысын алса;

2) Валюталық  төрелік мақсатқа жету құралы  болып табылады. Бұл жағдайда  банк валютаны өзіне тиімдірек  жедел сатып алуға, сонымен  бірге сатуға тырысады.

Валюталық төрелік валютаны сатып алудағы  және сатудағы курстық айырмашылықтарды алу үшін қолданады.

      Валюталық төрелік курстардағы айырмашылық  және теңестіруші төрелік негізінде  жүзеге асады.

      Бірінші жағдайда төрелікер (дилер) валютаны бір  қаржы орталығында өте төмен бағамен сатып алып, сонымен бір мезгілде оны бағамы жоғары басқа жерде пайда мен сатады. Сондықтан дилер тез арада екі немесе одан да көп екі жақты мәмілені бекітеді.

      Бұл операциялар әрқашанда өз құралдарының есебінен жүргізіледі. Теңестіруші төрелік тікелей және жанама болып бөлінеді.

      Тікелей төрелік борышкер және қарыз беруші валюталары арасындағы курстық айырмашылықтарды пайдалана отырып жүргізеді.

      Жанама  теңестіруші төрелікда өте төмен  курспен сатып алынатын және төлем  орнында сатылатын үшінші валюта қатысады. Төрелікер теңестіруші төрелікда әртүрлі нарықтағы мүмкіндіктерді пайдаланады және шетел валютасына айырбастау үшін аз көлемде валютаны шығындауды қамтамасыз ететін курсты таңдайды. Ақпаратты жеткізудегі жылдамдықтың өсуі нәтижесінде төрелікң бұл түрі өз көрсеткішін жоғалтады. Осыдан төрелік операциялар үшін қолдануы мүмкін маржалар күрт төмендейді.

      Пайыздық  төрелік – бұл валюталық курстар  және пайыздық қойылымдар арасындағы айырмашылықтар арқылы пайда табу мақсатымен қаржы ұйымдастыруына пайыздық кіріс әкелетін немесе валютадағы қағаздар салу. Пайыздық төрелік әртүрлі елдердегі қарыздықміндеттегі инвестициялауда пайда болады. Төрелік түсінігін былай тұжырымдауға болады: бір жерде арзан сатып алу үшін, екінші бір жерде қымбатырақ сату деген сөз. Осының нәтижесінде сатып алу және сату орнында сұраныс жоғарылайды, нәтижесінде валюталық курстың төмендеу тенденциясы туады. Бұндай операциялар валюта бағамын теңестіреді. Төрелік пайданы әрбір нақты жағдайда үнемі алуға деген талпыныстан курстық және пайыздық айырмашылықтар азаяды және жоғалады. /9./

      Форвардтық  және фьючерстік келісімшарттар болашақта  келісілген мерзімде бір валютаның  анықталған санының екінші валютаға айырбастауда инвесторға міндеттеме жүктейді. Инвестор мәміле ол үшін тиімсіз болған жағдайда да мұндай айырбастауды орындау керек. Бірақ көп инвесторлар валюталық айырбастауды жүргізуді олар үшін міндеттеме емес құқық деп санауды қалайды.

1)Егер  жоспарланған мәміле тиімді болса  – бұл айырбастауды жүргізуге  құқылы.

2)Егер  мәміле тиімсіз болса – валюталық  айырбастаудан бас тартуға құқылы.

      Осындай тиімді жағдайлар қарастырылатын келісімшарттар окционы деп аталады.Бұндай келімшартбойынша инвестордың валюталық айырбастау жүргізуге құқығы бар, бірақ міндетті емес. Инвестор екі жақты келісімшартқа қол қоюға шақыру үшін жоғары үстеме төлену керек, бұл опционның, келісімшарттың кемшілігі болып табылады.

      Жедел валюталық операцияның келесі бір  түрі – «аутрайт»     

Аутрайт – валютаны сатып алу және сатуды валюта бағамының белгілену шартымен , валютаның сомасымен және валютаны жеткізудің нақты мерзімін қарастыратын жедел валюталық операция. Мұндай валюталық операцияларды индустриалды дамыған елдердің банктері жүргізе алады.

      Қазақстанның  ақша нарығында тұрақтылыққа жету шетел  валютасына сұраныстың және инфляция деңгейінің бақылауының теңестірілуі , уақыт талабына және халықаралық тәжірибеге сай валюталық операцияларды реттеуде, басқа тәсілдерді қолдануға , валюталық операцияларды  жүргізуде, бөлек шектеулерді алып тастауға бағытталған валюта режимін ырықтандыруға жаңа үйлесімдер табу қажеттілігін тудырады.      

1.2. Қазақстанда валютаны реттеуді ұйымдастыру 

      Валюталық операцияларды біздің елімізде шетел  валютасымен банктік операциялар  жүргізуге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінен алған лицензиясы бар өкілетті банктер ғана орындай алады.

      Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі валюталық реттеудің және валюталық бақылауды жүргізеді.

      Валюталық реттеу – нормотивтік құқықтық актілерді  жасау және бекіту ақпараттар жинау, валюталық заңдылықтарын орындалуына бақылау жасау, көзделген санкцияларды қолдану шараларын білдіреді. /1../

      Қазақстан Республикасы «Валюталық реттеу туралы»  заңына (24.12.1996ж) сәйкес, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі  Қазақстан Республикасының  заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу функцияларын жүзеге асыратын негізгі валюталық реттеу органы болып табылады.

      Валюталық реттеудің басты міндеттері:

• Қазақстан Республикасы территориясындағы валюталық операцияларды жүргізудің принцпі мен тәртібін валюталық операцияға субьектісінің құқығы мен міндетін анықтайтын, валюталық заңдылықтардың бұзылуына жауапты болатын нормотивті құқтық актілердің
• Валюталық заңдылықтың орындалуына бақылау
• Валюта нарығының жағдайына жүргізілетін валюталық операцияның көлеміне және құрылымына талдау.

      Бұдан шығатын қорытынды өкілетті мемлекеттік  органның құқықтық нормотивтік актілердің бастырып шығуына валюталық реттеу басты делдал қызметін атқарады.

      Қазіргі уақытта валюталық бақылау және реттеу туралы бірнеше нормотивті – құқықтық актілері бар. Солардың ішінде ең негізгілер: 1996ж. «Валюталық реттеу туралы» заңы, 1998ж. «төлемдер және ақша аударулар туралы» заңы, «Валюталық құндылықтарды қолданумен байланысты іс-әрекетті лицензиялау ережесі туралы» заңы. (18.01.2002ж №26). /1../

      Қазақстан Республикасы үкіметі және өзгеде мемлекеттік  органдар Қазақстан Республикасы заңдарына  сәйкес өз құқықтары ретінің шегінде  валюталық реттеуді жүзеге асырады.

      Осы заң Қазақстан Республикасы аумағындағы  валюталық операцияларды жүзеге асыру принциптері мен тәртібін валюталық операциялар субьектілерінің құқықтары мен міндеттерін, валюта заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті айқындайды.

      Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі басқармасы қарарында (20 сәуір 2001ж №115)  Қазақстан  Республикасындағы валюталық операцияларды жүргізу ережесі бекітілген, онда валюталық операцияларды жүргізу тәртібі оның негізгі принциптерімен валюталық бақылау жанжақты талданған.

      Валюталық операциялар жүргізуге қойылатын  шектеулер заң бойынша: халықаралық  міндеттемелерді орындау мақсатында және төтенше жағдайлар пайда болған реттеуде Қазақстан Республикасы Президенті кез-келген валюта операцияларын шектеу немесе тоқтата тұру жөнінде шешім қабылдауға құқылы. /1./

      Шетел валютасы мен банктік операциялар  жүргізуді лицензиялауды Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы «Валюталық реттеу туралы» заңына (24 желтоқсан 1996ж) сәйкес, капитал қозғалысы мен байланысты, валюталық құндылықтың резиденттерден резидент еместердің пайдасына өтуін қарастыратын валюталық операцияның Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен лицензиялауға жататыны бекітілген.

      Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі бөлшек сауданы  және қолма-қол шетел валютасы үшін қызметтер ұсынуды жүзеге асыруға байланысты қызметті, Қазақстан Республикасындағы валюта түріндегі есепшоттарымен қоса, олар тіркелген мемлекеттердің заңдары бойынша тиісті құқығы бар шетел банктері мен қаржы институттарында (бұдан әрі – шетелдік банктер) резиденттердің ашқан есепшоттарын, сондай-ақ валюталық құндылықтардың резиденттерден резидент еместердің пайдасына өтуін (орналастырылуын) көздейтін капитал қозғалысына байланысты операцияларды лицензиялайды.

      Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі (оның аймағындағы  филиалдары) экспортты- импортты мәміле бойынша капитал қозғалысымен байланысты операцияларды жүргізуге лицензия береді.

      Экспортты мәмле бойынша капитал қозғалысымен байланысты операциялардыжүргізуге берілген лицензия бнлгіленген мерзімі өткен  соң өз күшін жояды. /9. /

      Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі өтініш берушінің  ақпараттық есебі бойынша лицензиның уақытын белгілейді.

      Ағымдағы  валюталық операцияларды капитал  қозғалысымен байланысты операцияға көшкен жағдайда лицензия алу үшін құжаттар тапсыру осыдан өзгеру басталған күннен бастап 30 календарлық күнді құрайды.

      Лицензия  алу үшін мынадай құжаттар керек .

1)Өтініш  берушінің лицензия күшінің болжанатын  мерзімін,  ұзақтығын көрсеткен  мерзімі;

2)Лицензиялауға  жататын операция бойынша валюталық  бақылаудың банк жүргізгендігін дәлелдейтінөтініш берушіге банк берген құжат;

3)Қазақстан  Республикасы Үкіметі анықтаған  экспорттық келісімшартқа экспортталған  тауардың сәйкестігін дәлелдейтін  кеден органаның құжаты немесе  Қазақстан Республикасы Ұлттық  Банкі құқықтық нормативтік актлеріне сәйкес рәсімделген экспорттық келісімшарт бойынша мәміле паспортының көшірмесі.

      Лицензия  алған лицензиат Қазақстан республикасының  Ұлттық Банкіне әр квартал сайын  әр айдың 20-на дейін есеп тапсыруға  тиіс. /1./

          Валюталық операция бойынша есеп жүргізу және есеп беру тәртібі мен нысандарын Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстан Республикасы қаржы министрлігі және уәкілеттік берілген мемлекеттік статистика органдарының келісімі бойынша белгілейді және оны Қазақстан Республикасындағы барлық заңды және жеке тұлғалар орындауға міндетті.

      Жеке  тұлғалар ұлттық валютаға шетел валютасын  алуға тапсырысты рәсімдеу кезінде  сатып алу мақсатын көрсетті, сонымен  бірге шетел валютасы қолданатын операцияны жүргізудің қажеттілігін дәлелдейтін  құжат тіркеледі.

      Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі лицензиясы талап етілетін капитал қозғалысымен байланысты операциялар бойынша  төлем мен ақша аударулар бар  өкілетті банк арқылы жүргізілуі тиіс.

Ол банк санымен бірге оған валюталық  бақылау жүргізуге міндетті.

          Қазақстан Республикасындағы валюталық  бақылау органдары мен агенттері  жүзеге асырады. 

         Қазақстан Республикасының заңына  сәйкес валюталық реттеу қыметін  жүзеге асыруға құқылы мемлекеттік  органдар Қазақстан Республикасындағы  валталық бақылау органдары болып табылады.

  Алған лицензияларға сәйкес өздері операциялар жүргізген кезде валюта заңдарын бақылау міндеті жүктелген уәклеттік берілген банктер мен уәкілеттік беріген банктік емес қаржы мекемелері валталық бақылау агенттері болып табылады.

      Валюталық бақылау органдары өз қызметтерін  жүзеге асыру үшін валюталық бақылау  агенттерін тартуға және оларды міндетті түрде орындауы үшін жекелеген тапсырмалар  беруге құқылы.