Мазмұны

             

                КІРІСПЕ                                                                                               3

1. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  БАНКТЕРДЕ  ВАЛЮТАЛЫҚ  ОПЕРАЦИЯНЫҢ  ТЕОРИЯЛЫҚ  НЕГІЗІНІҢ  МӘНІ

1. Валюталық  операцияның  мәні  мен жіктелуі                                 5

2. Қазақстанда валютаны  реттеуді ұйымдастыру                             13
3. Банктерде валюталық операциялар жүргізу техникасы              16

 

2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ  БАНК  СЕКТОРЫНДА  ВАЛЮТАЛЫҚ  ОПЕРАЦИЯНЫҢ НЕГІЗГІ  ТҮРЛЕРІН  ЖҮРГІЗУГЕ  ТАЛДАУ  ЖАСАУ

1. Қазақстандағы  валюта  нарығының  қазіргі  жағдайына талдау   31

2. Қазақстан  Республикасындағы  банктердің  валюталық

         операцияларды  жүргізудегі   ағымдағы  қызметіне сипаттама       35

3. Валюталық  операцияларға  банктік  қызмет  көрсетуді дамытудың  қазіргі  заманғы  деңгейін  талқылау (мысалға “Қазақстан Халық Банкі”)                                                                                                   41

 

3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ  ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН КЕЛЕШЕГІ

3.1.    Валюталық  операцияларды   жүргізудің  проблемалары               50

3.2.    Валюта  режимін  либерализациялау  бағдарламасы  және

          валюталық  операциялардың стратегиялық дамуына

          бағыттама                                                                                              55

         

          ҚОРЫТЫНДЫ                                                                                     60

          ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР                                                       64

          ҚОСЫМШАЛАР                                                                                  67 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ

 

      Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2002 жылы қыркүйек айында Йоханнесбургте өткен бүкіл әлемдік БҰҰ конференциясында еліміздің қарқынды дамуы мемлекетті сақтап қалудың басты формуласы деген болатын. Елдің қарқынды дамуының ең негізгі шарты оның экономикалық жүйесінің дұрыс жолға қойылуында. Тұрақты қаржылық жүйе Қазақстан экономикасының құрылуында ең негізгі фактор болып табылады. Қаржылық жүйе құрамына – банктік, сақтандыру, валюталық және басқа да секторлар жатады.

      Қазіргі таңдағы қабылданған атқарушы, заң  шығарушы билік және Ұлттық банктің  банктік секторды қалпына келтіру төмендегі шаралары нәтижесінде негізінен, Қазақстандағы клиентуралық нарықта толық комплексі қызмет көрсете алатын банк жүйесін құру және дамыту туралы мәселелер шешімін тапты. Қабылданған шаралар сондықтан бірге банк қызметінің заң шығарушы және институционалдық негізін жақсартуға мүмкіндік береді. Болашақта банк операциясының көлемі ұлғайғаны сияқты, еліміздің жалпы Ұлттық өнім (ЖҰӨ) – ге қатынасында банк қызметінің негізгі көрсеткіштері де ұлғаяды деп күтілуде. Экономикалық өсу тенденциясын нығайтуда банк секторының даму экономикасының қалыпты секторына (есеп айырысу және несие депозиттік) қызмет көрсетудегі банк операциясын қайта құру арқылы жүзеге асады. Соған байланысты банк жүйесі активінде кәсіпорын құралында, банк ресурстары базасында несие үлесінің көбеюіне әкеледі. Еліміздің тұрақты банк жүйесі ұлттық валюта теңгенің нығаюының соңғы әсері емес. Қазақстан экономикасын қайта қалыптастырудағы 10 жылдық тәжірибе көрсеткендей, Республика қаншалықты әлемдік экономиканы интеграцияланса, соншалықты оның ақша-несие саясатында сыртқы экономикалық әсері күшті болады. Экономикасы шикізат өндіруге бағытталған Қазақстан дәстүрлі экспортқа арналған әлемдік баға коньюнктурасына тікелей байланысты. Экспорттық валюталық түсім көлемі тұрақты емес, ал бұл төлем балансы жағдайына және Ұлттық валюта бағамының тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып мынадай қорытынды шығаруға болады:

      Банк  жүйесінің экстенсивті дамуының аяқталуы және жаңа сапалы этапқа көшуі, несиенің өсу процесімен және депозиттік нарықтың көбеюімен тең дәрежеде болуы Қазақстан Республикасында валюта операциясы қызметының маңызды екендігін анықтайды. Бұл тақырыптың маңыздылығы мынада: Әлемдік нарықта мұнай бағасының жоғарылығы және доллар активінің теңгеге

айырбасталуына байланысты ішкі нарықта шетел валютасының көбейіп кетуін, соның нәтижесінде біздің республикамызда валюталық операциялар көлемінің ұлғаюын бақылау үшін бұл тақырып маңызды болып отыр.

      Диплом  жұмысының теориялық әдістемелік  және ақпараттық негізіне отандық және шетелдік экономистердің ғылыми еңбектері экономика және қаржы несие мәселелері бойынша арнайы құжаттар, Қаржы Министрлігінің,

ұлттық  банктің банк қызметін реттеу және валютаны түгел реттеу жөніндегі  мерзімді баспасөзде жарияланған статистикалық және арнайы материялдар

қолданылды. Ізденіс барысында экономикалық талдаудың мынадай тәсілдері  қолданылады: теориялық концепцияларды жалпылау, салыстырмалы және аналетикалық.

      Диплом  жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Дипломдық ізденіс мынадай негізде жазылды: Бірінші бөлімде Қазақстанда валюталық операцияның экономикалық мәніне, оның негізгі түрлеріне нақты анықтама беріледі, валюталық операцияны құрудың ұйымдастырушылық – құқықтық негізі және валюталық операцияның механизмі туралы айтылады.

      Екінші  бөлімде нақты мысалдар қолдана  отырып, Қазақстандағы валюталық  операцияларды құрудың механизміне  талдау жасалады. Бұл бөлімде Қазақстандағы  валюта нарығындағы ағымдағы тенденциялар қарастырылады, шетелдік валютада клиенттерге қызмет көрсетудегі Қазақстандық банктері қызметтерінің тәжірибесі, республикада депозиттік және несиелік нарықты «валютизациялау» тенденциясы қарастырылады. Бұл бөлімнің соңында валюталық операциялардың ерекше маңызы мен құрылымына Қазақстандағы басты банктердің бірі – «Халық Банкі» АҚ-ын мысалға ала отырып талдау жасалды.

      Үшінші  бөлімде Қазақстанда валюталық  операциялардың ерекшеліктері, қиыншылықтары  және Қазақстан банктерінде пайыздық қауіп-қатерді басқаруға жол ашу және валюталық режимді либерализациялау үшін Қазақстан Республикасында валюталық операцияның даму перспективасы қарастырылады.

      Дипломдық жұмыстың қорытындысында жүргізілген  ізденістер қорытындысы бойынша  көзқарастар мен нақты пікірлер келтіріледі.     

                                             
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  БАНКТЕРДЕ ВАЛЮТАЛЫҚ  ОПЕРАЦИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ  НЕГІЗІНІҢ МӘНІ

1.1.Валюталық  операцияның мәні  мен жіктелуі

 

      Әр  мемлекеттің өз ақшасы бар. Олар айырбас  құралы немесе төлем, есеп бірлігі құралы, құнды бірқалыпты сақтау құралы, сонымен бірге төленбеген төлемдерге шара қолдану қызметін атқарады. Яғни, ақша ұлттық валюта ретінде тек ішкі рынокта ғана емес, сыртқы рыноктада үлкен рөл атқарады. Қанша тәуелсіз ел болса, сонша ұлттық валюта болады. Соған байланысты, бірнеше түрлі валюта құрылымы пайыздық қойылым, валюта бағамының режимі, және тағы басқалар болады. Солардың барлығы халықаралық валюта нарығында жинақталады.

      Валюталық операция түрін қарастырмас бұрын, алдымен, валюталық операция деген не, яғни оған дұрыс анықтама беру керек.

      Валюталық операция – бұл шетел валтасын сатып алу – сату немесе бір  валютаны екінші бір валютаға айырбастау.

      Шетелдік  валютасы валюта операциясын жүргізудің ең негізгі обьектісі болып табылады және мынадай жағдайда қолданылады:

1. Коммерциялық мәміле жүргізуде;
2. валюта нарығын құруда;
3. төрелік жүргізуде;
4. қауіп-қатерді ретке келтіруде. /15/

Шетел валюталық операциясы қолданылатын коммерциялық

мәмілелер шетел валютасын иемдену және сатуды таза қаржы операциялары үшін емес тауар саудасын және қызмет көрсету түрлерін жеңілдету үшін қолданылады.

Валюта  саудасы банк операцияларының әртүрлі  түріне

жатқызылуы  мүмкін, бірде оның банктердің өз мүддесі  үшін жасалатын операцияларына жатқызса, бірде банктің қызмет көрсету түріне жатқызады. Одан басқа, валюта саудасы арнайы валюта биржасында жүзеге асырылуы мүмкін. Валюта саудасымен көбіне банктің қызмет көрсету түріне немесе банк үшін жасайтын операцияға жататыны немесе жатпайтыны коммерциялық банктің түрлеріне және көлеміне байланысты. Валюта саудасының аз ғана бөлігі валюта биржасы арқылы (ал валюта биржасы барлық елдерде бар емес) жүзеге асатындықтан, банкаралық валюта саудасы өз міндетіне алады.

      Валюта  саудасы әртүрлі валюталық операцияның  негізінде құрылады. Барлық валюталық операциялар бір-бірімен тығыз байланысты, сондықтан шетел валютасымен операцияларды нақты жіктеу өте қиын, валюталық операцияның бірнеше негізгі түрлеріне жатқызылуы мүмкін (1-сурет, қосымша А). /25/

      Валюталық операцияларды мақсатына қарай былай жіктеуге болады:

      а) Валюта айырбастау;

      ә) Алып-сатарлы және төрелік.  

      Валюта  айырбастау операциясында айырбастауға қатысушы үшін шешуші кезең бола алмайды, яғни түсім оған байланысты емес (тіпті  залалдан сақтану үшін ол валюталық  қауіп қатерден сақтандыра алмайтынын ескермеген жағдайда да). Шетел валютасына айырбастау басқа нарықтарда (тауар, қаржы) түсім түсіру үшін қолданылады, мысалы шетелге сатылған тауар есебінен.

      Алып-сатарлы  және төрелік операцияларда керісінше, валюталық операцияның өз әрекеті арқылы түсім түсіру мақсаты қойылады. Жалпы алғанда, төрелік операциялар – бір қаржылық құрамдарды (валютаны) әртүрлі нарықта бір мезгілде сатып алу және сату арқылы қарым-қатынастар арасындағы айырмашылықтан пайда табу мақстында жүргізіледі.

      Алып-сатарлық – бағаның валта бағамының, пайыздық қойылымның өзгеруінен пайда табу мақсатымен жүргізілетін қаржылық құралдарды алып-сату операциясы. Осыдан төрелікпен спекуляцияның принципті айырмашылығы шығады.

      Халықаралық төлем трансфертінде пайданы  аудару, ақша құралдарын және басқа валюталық құндылықтарды бір елден екінші бір елге аудару жүргізіледі. Валюта айырбастау операциясы басқа валюталық операцияның құрылуына мүмкіндік жасайды, себебі олар басқалардан бұрын пайда болған, яғни бір елдің ақшасын екінші бір ел ақшасына айырбастау қажеттілігі туған кезден бастап қолданылады. Ертеде кез келген саяхатшы немесе саудагер шекараны кесіп өту үшін оған өзі баратын елдің ақшасы қажет болған. /24./

      Әлемдік валюта жүйесінің құрылуы кезеңінде, яғни XIX ғасыр аяғы мен XX ғасыр ортасына дейін төлем трансферті операциялары басты рөл атқарды, яғни валюталық операциялар халықаралық саудаға қызмет етті. 1960 жылдар төрелік және алып-сатарлық валюталық операциялар дамуының басы болып есептеледі, дәлірек айтсақ, валюталық фьючерс форвард опциондардың пайда болуы мен болады.                         

      Анықталған  ұқсастықтарына қарай валюталық  операциялардың бөлінуі сияқты валюта нарығына қатысушыларды былай бөлуге болады:

      1)Қаржы  және тауар нарығына деген  операция үшін конверсия қажетті бастапқы кезең болып табылатын жеке және заңды тұлғалар;

      2)Төрелік  және алып-сатарлық операцияларды  жүргізуші

төрелікдар, спекулянттар: