Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық операциялары мен реттеу шаралары

      Әртүрлі елдерде түрлі бухгалтерлік және есептік стандарттар бар. Олар бір  валютадан екінші валютаға қаржы құжаттарын қайта есептеу үшін қолданылады.

Компанияның қаржы есептерінде көрсетілген  бағалардың көпшілігі құнның алғашқы  мәнімен сипатталады. Бұдан қаржы  құжаттарын қайта есептеу кезінде  ағымдағы емес, алғашқы құнына қатысты  айырбастау курстарын қолдану қажет деген қорытынды жасау керек. Өкінішке орай, қызмет қорытындылары туралы әртүрлі есептерге және баланстық есепке осы қағиданы қалай қолдануға болады деген түсінік жоқ. Нәтижесінде әртүрлі елдер әртүрлі бухгалтерлік стандарттар қабылдаған және уақыт өткен сайын оларды түрлендіріп отырады. Қайта есептеу валюталық тәуекелдігін сақтандыру әдістемесі екі категорияға бөлінеді. Олардың біріншісі активтер мен міндеттемелерді салыстыру. Егер шетел валютасы дочерлік фирма үшін функционалдық болып табылса, онда барлық активтер мен міндеттемелер ағымдағы айырбастау бағамы бойынша қайта есептеледі.

      Өз  капиталының тұрақсыздығы қандай да бір валютамен көрсетілген айналым  капиталы есебінен азаюы мүмкін, ол ағымдағы, міндеттемелермен қаржыланады. Тұрақсыздық сол валютамен орындалған ұзақ мерзімді міндеттемелермен негізгі капиталды қаржыландырумен төмендеуі мүмкін. Егер функционалдық валюта доллар болып табылса, онда негізгі капитал алғашқы айырбас бағамы бойынша қайта есептеледі, ал ұзақ мерзімділер – ағымдағы бойынша. Бұл жерде валюталарды келістіру қайта есептеу валюталық тәуекелдікті көбейтеді. /6./

      Тәуекелдіктің осы түрін басқарудың екіншісі көзқарасы  операциялық валюталық тәуекелдіктерді  басқару үшін қолданылатынға ұқсас  хеджирлеудің осында схемаларын дайындаумен сипатталады, яғни келісім шарттарды форвардтық айырбас курстарына, валюталық фьючерстерге және опциондық келісім шарттарға қолдану.

Қайта есептеу валюталық тәуекелділікті  хиджирлеу проблемасы қолма-қол  ақшамен кіріс немесе шығыстар болып  табылады. Осы себептен көптеген қаржы аналитиктері компанияларға қайта есептеу валюталық тәуекелдікті болдырады және өз көзқарастарын эканомикалық валюталық тәуекелдікті басқаруға бөлуді ұсынады.

  Айырбас курстарымен байланысты тәуекелдіктің ең көп тараған түрі экономикалық валюталық тәуекелдіктерінің сипаттары тән.

      Экономикалық  валюталық тәуекелдік айырбастау курстарының  өзгеруіне, компания құнының өзгеруіне  байланысты.

Компанияның бағасы болып акцияның нарықтық бағасы есептеледі.

Акцияның  нарықтық бағасы сұраныс пен ұсыныс бір-біріне тең баға.

Осы жағдайда ешкім акция көп қымбат тұрады деп есептемейді, және ешкім ол үшін аса жоғары баға төлеуге дайын  емес. Соған сәйкес ешкім акция  арзан тұрады деп есептемейді, және ешкім оны өте арзан бағаға саптайды.

      Инвесторлар акцияның құнын бағалауға тырысып компанияның болашақ түсімін шамамен анықтағысы келеді. Осы орайды компанияның болашақ табыстарын көбейтуді де ескеу қажет. Егер инвестор қойған акция құнының қорытынды бағасы оның нарықтық бағасынан жоғары болса, онда ол оны сатып алады, ал егер нарықтық бағасынан төмен болса оны ол сатады.

      Экономикалық  валюталық тәуекелдіктің табиғаты операциялық және валюталық тәуекелдіктің  мәнінен көп күрделірек. Компанияның  айырбас бағамын өзгертуге сезімталдығы әртүрлі факторларға байланысты. Себебі экономикалық валюталық тәуекелдіктің сенімді сандық көрсеткіштерін алу өте қиын, аналитиктерге бағалау деректкрімен шектелуге тура келеді. Егер сіз тәуекелдіктің бұл түрінің себептерін және оның тереңін білмесеңіз, хеджирлеу стратегиясын валюталық тәуекелдіктің басқа түрлерін басқару жағдайындағыға қарағанда аса проблемалық ете алмайсыз. Ал сәйкес емес жағдайлар компания тәуекелдігінің дәрежесін тек көтереді, сондықтан экономикалық валюталық тәуекелдікті хеджирлеуді таңдар дәл және бір мәнді нәтижелі болып табылмайды.

      Экономикалық  валюталық тәуекелдікті хеджирлеуге  келесі көзқарас компания қызмет жасайтын және бүкіл әлемде орналасқан өндірістік қуатты дамыту нарығын кеңейтумен –  сипатталады. Егер қандай да бір жеке мемлекетте нақты айырбас бағамы түссе, компания өнімді шығаруды көбейте алады. Нақты айырбас бағамы үнемі өзгеріп отырады, сондықтан глобалдық Диверсикикацияны пайдалана отырып кәсіпорын нарықты жібермейді және олардың пайда болу мөлшеріне қарай өндірістік мүмкіндіктерді өткізеді.

      Сонымен қоса компания пайдаланушы валюталарға  экономикалық валюталық тәуекелдікті өз активтерін және пассивтерін бизнестегі өз міндеттемелері мен серіктерін теңестіру  арқылы уақыт өткен соң төмендете  алады. Оларға баланстық сипаттар бойынша  емес, активтер мен пассивтердің нарықтық құны бойынша бұл көрсеткіштерді теңестіру жөнінде ойластыру қажет. Жұмысқа №2 қосымшада 2 сурет ұсынылған, валюталық тәуекелдіктер топтастырылған, бұл тек Қазақстан Республикасындағы ғана емес, сонымен қоса Республика аймақтарындағы резиденттердің валюталық операцияларын ескерген күрделі нұсқауы.

      №4 қосымшада валюталық тәуекелдіктерді  басқарудың негізгі әдістері туралы ұсынылған 3 сурет берілген. Операциялық  және нарықтық тәуекелдіктерге байланысты банк секторының тұрақтылық бағасы жалпы Қазақстан банктері ішкі және сыртқы коньюнктураның өзгеруіне нәтижесі әсер етуге икемді екендігін көрсетеді. Ішкі байланыстың белсенді көбеюіне қарамастан, соның ішінде активтер мен міндеттемелердің қысқа мерзімді арақатынасы жатады, оған шартты міндеттемелер де қатысты. Ол 2003 жылы көп өзгеріске ұшыраған жоқ .

       Пайыздық ставкалардың өзгеруінің  тәуекелдікке икемдігі.

      Активтер  мен міндеттемелердің мерзімдерін  салыстыру (1 жылға дейін). Қаржы активтері  мен міндеттемелері бойынша ГЭП (90 күнге дейін)

Маржасы %

Спрэд сыйақы есептелетін орташа активтер мен міндеттемелердің арақатынасы. Депозиттерге несиелердің арақатынасы. Валюталық тәуекелдікке икемділік. Шетел валютасымен активтердің  үлесі. Шетел валютасымен міндеттемелер  үлесі. Шетел валютасымен активтер мен міндеттемелердің арақатынасы. Нерезиденттерге қатынасы бойынша активтердің үлесі. Нерезиденттер алдындағы міндеттемелер үлесі.

      Экономиканың  нақты секторымен байланысты тәуекелдік. Активтерді концентрациялау оның ішінде шетел валютасымен міндеттемелерді  концентрациялау оның ішінде шетел валютасымен.

      Сыйақы  ставкаларының өзгеруімен байланысты банктердің активтер мен міндеттемелер  көлемін салыстыру, банктердің өз пайыздық тәуекелдігіне азаюын көрсетеді. Сыйақы алуға байланысты активтер мен міндеттемелердің арақатынасын ескере отырып банк жүйесі табыстылығы спрэдінің көп азаюы теңгенің нығаюына, несие үлесінің көбеюіне әсерін тигізеді. Бұл жеке тұлғалардың тартылған депозиттері бойынша ставкалармен салыстырғанда несиелер бойынша ставкаларды көп түсіру шартымен депозиттерге қатысты. Соған қарамастан негізгі банк операцияларынан табыстылық Шығыс Европа елдеріндегіден жоғары деңгейде сақталады, ыйақы әкелетін активтердің жалғасып өсуі болашақтағы банктердің табыстылығын тұрақтандыруы тиіс.

2003 жылы теңгенің нығаюы активтер  мен пассивтердің долларлануына мол әсерін тигізді. Жалпы активтер мен міндеттемелердің шетел валютасымен арақатынасы аса тұрақты, яғни валюталық міндеттемелер мен активтердің сәйкес «еместігіне байланысты валюталық тәуелділіктер өспейді. Ішкі активтердегі екінші деңгейдегі банк қаражттарын инвестициялау лимиті ішкі ресурстардың жылыстауын шектейді. Оған қоса банктер ішкі активтермен жұмыс жасауды мақұлдауды жалғастырып келеді, әсіресе ішкі активтерде тең бірлікте орналастырудың белгіленген лимиті кезінде теңгенің нығаюы төмен әлемдік пайыздық ставкалар шартында, яғни 01.01.2004 жылғы коэффицент 1.39 құрайды.

      Қазақстан Республикасы резиденттерімен валюталық  операцияларды жүзеге асырудың ішкі факторына Қазақстанның ішкі валюталық нарығы әлі қалыптасқан жоқ , ол қалыптасу сатысында тұрғандағы жатады.

      Қазақстан нарығының азғана көлеміне байланысты кез-келген ірі қаржы институты  оның ішінде шетелдік , егер одан табыс  көре алатын болса азғана сілкініс жасау жағдайында болады.Коммерциялық банктер ішкі қарыздарын жабу кезінде нарықтан көп валюталық қаражат айыру жүретіндігі бәріне белгілі  бұл сол теңгенің бағамымен түсіндіріледі. Валюталық заңына толық емес қарама-қайшы.Отандық валюталық нарықтың топтастыру оның пайда болу кезінде үкімет теңгенің ішкі айырбастамдылығын енгізу жолына түсті. Валютны еркін сатып алу–сату отандық экономиканың долларлануына тез әкелді, оның деңгейі тек 2004жылы төмендей бастады.

  Қазақстан Республикасының валюталық нарығын ретроспективтік талдау және валюталық реттеу және бақылау саласында оның жағдайын растау Қазақстан Республикасының валюталық реттеу жүйесі көптеген жақсы нәтижелерге жеткендігін көрсетеді, бірқ бұрмалаушылық сәттері де бар.

      Төлем балансының қалыптастыру, талдау және болжау үшін деректер көзі болып валюталық бақылауды лицензиялау, тіркеу және экспорт-импорт шеңгерінде түскен хабарлама болып табылады.

      Төлем балансының есеп статистикасының жалпы  көлемінде тіркелген операциялардың үлесі. 2004ж. 30 маусымында 74% жуықты құрады. Лицензиялау бойынша хабарлама жинауды тездету және өзектендіру қажет. Бұл көп уақытты және материялдық шығынды қажет етеді.

      Қазақстан Республикасы Халық Банкі – қызметкерлерінің ойынша ең үлкен проблема келісім  шарттардың тез өсуі болып отыр. Олар бір уақытта тіркеуге, лицензиялауға және экспорт-бақылауына түсіп отыр. Бұл ішкі экономикалық мәмілеге қатысушылардың наразылығын тудырады. Валюталық бақылау ұйымымен берілетін хабарламалар санының көбеюіне, бақылауға тиісті операциялардың кеңеюінен басқа банктер үшін негізгі проблема болып клиенттердің валюталық реттеу мен бақылау талаптарын орындамаған жағдайдағы олардың әрекеттер тәртібінің анық еместігі болып қала береді.

      Қазіргі уақытта валюталық реттеу мен  бақылаудың негізгі мақсаты республикадан  валюталық құндылықтарды негізсіз жылыстатуды шектеу болып табылады, басқаша айтқанда «капитал көзімен» күрес. Статистикалық базаның төмен сапасы соның ішінде экспорт-импорттық валюталық бақылаудың жоқтығы Қазақстаннан капиталды жасыру әкетудің жекелеген каналдарын сандық бағалауға мүмкіндік бермейді.

      Қазақстаннан  капиталды шығарудың өзіне тән  ерекшеліктері бар:

1. экспорттық валюталық түсімнің түспеуі және төленген аванс төлемақылары есебіне тауарлардың импорты бойынша жеткізілмейді;    
2. трансферттік баға белгілеу проблемасы ;
3. қаржы міндеттемелерімен операциялар. Капитал ағындарын бақылау олардың тікелей реттелуімен емес капитал қозғалысына байланысты экономиканың тәуекелдікке икемдігік дәрежесінің түсуімен сипатталады.

      Еркін айырбас бағамы саясатын сақтау кезінде  шетел валютасының мүмкін артық ұсынысын айырбас бағамынақысым көрсетеді.

      Шикізаттық  емес сектордың бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуі экономиканың салылық  концентрациясын күшейтуге әкелді, бұл ақырында Қазақстанның экономикасы  саясатының ұзақ мерзімді мақсаттарына қол жеткізу кезіндегі қосымшақиындықтарды туғызады. /34/

      Теңгенің  тұрақты нақты бағамын сақтау кезінде Ұлттық Банкте ішкі валюталық  нарығында шетел валютасының  артылып қалуыақша массасының өсуіне әкеп соқтырды. Нәтижесінде құнсызданудың  төмен қарқынын сақтау қиындығы туындайды.

3.2. Валюта  режимін либерализациялау бағдарламасы  және

валюталық операциялардың стратегиялық дамуына

бағыттама

      Қазақстанның  экономикалық дамуын талдау 2007жылға  ағымдағы және капиталдық операциялар  бойынша ұлттық валютаның толық  айырбасталымдығына көшуі жіне валюталық режимнің аса белсенді ырықтандыру үшін қажетті жағдайлар жасалған.

      Өнімділіктің  өсуі жағдайында нақты айырбастау бағамының  тұрақты динамикасы және әлемдік  тауар нарығындағы тұрақты жоғары құн, экономиканың долларлануына, жауапты бюджет саясаты және халықаралық резервтердің жеткілікті деңгейі, сонымен қатар қаржы секторының тұрақтылығын көтеру саясаты мүмкін Қазақстан экономикасының ішкі таңқалушылықтарынтүзетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар индустриялық- инновациалық даму даму саясатын экономиканың демонополизациясын әсіресе қызмет көрсету секторын іске асыру қаржы секторының реттелуінің халықаралық стандарттарына өту және болашақта әкімшілік режимді ықшамдау капитал қозғалысына шектеуді алып тастаудың тиімді нәтижесін өткізуге жәрдемдесді. /5../