Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюталық операциялары мен реттеу шаралары

      Ортажедел болашақта төлем баланысының  қатыстық тұрақтылығына қол жеткізу  валюталық реттеу саясатының акцентін қосуға септігін тигізеді. Ол валюталық  қаражаттарды тарту және қолдану  нәтижелігін көтерумен және төмендегі  сұрақтарды шешумен сипатталады:

1. Инвесторлардың  тәуекелдігінің табыстылығы мен  диверсификациясына жету мақсатында  инвестициялық портфелді қалыптастыру  үшін жағдай жасау. 

2. Ішкі  қор нарығын дамыту және жаңа, күрделі инвестициялау құралдарының  пайда болуы резиденттерінің белсенді қатысынсыз мүмкін емес.

Қаржылық  емес сектормен валюталық қаражаттардына сұранысқа ғана емес кәсіпорының  ішкі қарызына уақтылы қызмет көрсету  яғни  оның төлем қабілеттілігімен негізделеді.

      Қазақстан үшін келесі мүмкіндіктер ашылуда: шетелге шығарудан түсетін валюталық түсімнің өсуі ұлттық валютаның құнын сақтауға көмектеседі екіншіден қосымша айналым қаражатының түсімін қамтамасыз етеді. Олар басқа шикізаттық емес салаларды дамыту үшін елдің ішкі экономикасына инвестиция ретінде жөнелтеді.

      Валюталық режимнің либерализация үрдісі өзіне  ішкі және сыртқы жүйелік тәуекелдіктерді  алады. /6. ./

- Әлемдік  тауарлық наық бағасы әсіресіе  мұнай бағасына

әртүрлі экономикалық және саяси факторлар  әсер етеді.

Валюталық режимнің төлем баланысындағы тез және жағдаймен келісімінсіз либерализациясы ішкі сектор мен экономиканың тұрақтылығына лажсыз септігін тигізеді.

-  Капиталқозғалысы  бойынша операция либерализация  ішкі және әлемдік пайыздық  ставкалардыңжақындауына бірден-бір  құрал болып табылады, оның үстіне Қазақстан мен басқа елдердің валюталық және елдік тәекелдігі пайыздық ставкаларды толығымен теңестіруге жол бермейді. Режимді тез либерализциялау шетелдік активтерге инвестициалаудың қатысында жинақ ақшаның шетелге жылыстауына әкеп соғуы мүмкін.

- Тәжірибе  көрсеткендей валюталық курсқа  шайқас тәуекелдігі экономикадағы  фундаменталдық макроэкономикалық  дисбаланстың болуымен анықталады. Капитал мобилдігінің дәрежесінің  көтерілуіқысқа мерзімді алып-сатарлық  операцияардың санының өсуінеәкеп  соқтырды,инвесторлардыі күтуіне және ішкі және сыртқы конъюктурағасезімталдығына байланысты.

- «Реттеу  төрелікының» тәуекелдігі. Валюталық  реттеу және бақылау жүйесі  ішкі экономикалық қатынас мүшелері  каналдармен операциялар арқылы  жекелеген операциялардыөткізуге белгіленген шектеу қояды. Қазақстан Республикасында валюталық режимнің либерализациясы бұл жағдайда бінеше кезеңмен жаймен жүзеге асуы мүмкін.

Төлем баланысының және ішкі қаржы және валюталық нарық дамуның деңгейін ескере отырып келесі лицензиялатын  операциялардың талабын азайтуға көзделеді.

- Тауар  үшін аванс төлемін қарастыратын  импорттық мәмілелер бойынша  есептерді жүзеге асыру үшін  перезиденттердің пайдасына резиденттердің  аударуы 120 күннен астам мерзімге  жұмыстар мен қызметтер резиденттермен  тауарларды шетелге шығарудың төлемақысына валюталық түсімді алуды көрсетілген мерзімнен көтеру.

- Резиденттердің  перезиденттердің инвестициялық  сападағы құнды қағаздарының  инвестициясы;

- Резиденттердің  шетелге тікелей инвестициясы  операциясы.

- Резиденттердің шетел банктерінде және басқа қаржы институттарында шоттар ашуы.

    Бірінші кезеңде валютлық режимнің  өзгерісі қарастыылмайды. Ол валюталық  құндылықтарды қолданумен байланыстыкелесі  операцияларға қатысты:

- Бөлшек  сауданы жүзеге асыру және  қолма-қол шетел валютасы үшін қызмет көрсету;

- Жылжымайтын  мүлікке мүліктік құқық төлемақысына  перезиденттер пайдасына резиденттердің  аударуы;

- Резиденттердің  перезиденттерге 120 күннен астам  мерзімге несие беруі;

- Шетелге  резиденттердің басқа инвестициялары.

      Валюталық режимнің ізінше либерализцияларды  жүргізу кезіндегі трансакциялық  шығындарды төмендетеді және мұндай операцияларды резиденттердің көпшілігіне  жүзеге асу үшін жағдай туғызады.

Либерализацияның  ұзақ мерзімді мақсаты валюталық  режимнің шектеулерінің жаймен күшін жою жолымен экономикалық тұрақты өсуге қол жеткізуге жәрдемдеседі.

      Ұлттық  банк 2005 жылы құрбыламалы айырбастау бағамын сақтап қалуды көздеп отыр. /3. 4б./

      Ұлттық  банк бағамның ауытқуы саясатына  сәйкес сұраныспен шетел валютасын  ұсынудың арақатынасына негізделеді. Оның ішкі нарықта сатып алушы ретіндегі орны айырбастау бағамының режиміне сәйкес келмейді. Валютаға сұранысты тұрқты көтеру жағдайында өткізілген саясатты басқарушы құбылмалы валюталық курстың режимі деп атаған дұрыс.

Ұлттық  банк валютаны мұндай үлкен көлемде сатып алғысы келмес те еді. Дегенмен пайда болған жағдай сақталған кезде ол осыны жасайды. Сенімділіктің белгілі үлесімен ұлттық банк соңғы екі жылдағы сияқты теңгенің долларға осылай тез бекуін жібермеуге тырысады. Себебі экономика үшін негативтік салдарынан басқа бұл негізгі банктің қаржы көрсеткіштерінде өсуші валюталық резервтерді қайта бағалау нәтижесінде айқындалады.

      Осы тарауды қорытындылай келе 2004 жылы Қазақстан Республикасында 2005-2007 жылдарға валюталық режимді либерализациялау бағдарламасын қабылдауына байланысты валюталық операцияларды жүзеге асыру режимінде болатын болашақтағы өзгерістер туралы айтайық.

      2007 жылдан валюталық реттеу және  бақылау жүйесі келесі негізгі  қағидалармен сипатталады:

1)  валюталық  құндылықтарды пайдалануға байланысты операцияларды лицензиялау режимінің толық күшін жою;

2)  Ұлттық  Банктің валюталық операциялар  туралы хабарламасының тәртібін  анықтау және тіркеу талаптарын  енгізу бойынша заңнамалық бекітілген  құқығын сақтау;

3)  операцияны жүргізу үшін негіз болып табылатын ресімделген құжаттарды өкілетті банкке ұсыну кезінде валюталық операцияларды жүзеге асыруда резидент талаптарды сақтауға міндетті.

      Талап етілген құжаттардың тізімі валюталық  заңнамада бекітіледі:

4)  Экспорттық-импорттық мәмілелер бойынша валютаны репатриациялау талаптарын сақтау. Репатриация талаптары резидент экспорттан немесе импорт бойынша пайдаланылмаған авансты өкілетті банктердің шоттарына ішкі сауда-саттық келісім-шарттарына қарастырылған мерзімде түсімді есепке алу міндеттемесін алады. Бұл кезде заңнамалық актпен жағдайлардың жабық тізімі белгіленуі тиіс, резиденттер өкілетті банктердегі шоттарына валютаны есепке жатқызбауға құқылы;

5)  Резиденттер  арасында ұлттық валютамен операциялар  бойынша төлемдер мен аударымдарды міндетті түрде жүргізуді анықтайтын норманы сақтау.

6)  Заңды  тұлғалармен шетел валютасын  және ұлттық валюта көздерін  сатып алу мақсатына барлық  шектеулердің күшін жою, сол  есептен шетел валютасын сатып  алу жүзеге асырылады.

      2007 жылы экспорттық-импорттық мәмілелер бойынша есептерді жүзеге асыру үшін аударымдарды лицензиялаудың күші жойылады. Бұлар тауар, жұмыс және 180 күннен артық мерзімге қызмет үшін аванстық төлем немесе төлемақының мерзімін ұзарту. Репатрияция талаптары ішкі сауда шартымен белгіленген мерзімде резиденттің қаражат алуына байланысты.

      Жалпы бұл шаралар Ұлттық Банкке валюталық  және тауарлық ағындар туралы адекваттық хабарлама алуға мүмкіндік береді кәсіпорындар мен коммерциялық банктердің әкімшілік шығындарын қысқартуға жер етеді. Қазіргі уақытта заңсыз жолмен алынатын табыстарды легализациялауға қарсы заңнама дайындалуда. Валюталық реттеу режимдерін либерализациялау шектеу қатарының күшін жоюды көздейді, оның ішінде валюталық операцияларды лицензиялауды талаптары. Сонымен қоса нерезиденттер импорт бойынша міндеттемелерін орындамаған жағдайда экспортпен аванс төлемдері бойынша валюталық түсімді репатриациялау талаптарын сақтап күтеді. Осы талапты сақтау экспорттық-импорттық валюталық бақылау жүйесімен қамтамасыз етіледі. Болашақта жеке экспорт-импорт шеңберіндегі барлық хабарламалар сонымен қатар тауар жеткізілімі және төлемақысы бойынша әр экспорт-импорт жөніндегі хабарлар Ұлттық Банкпен шоғырланады және өңделеді.

      Жақын арада қабылданғалы отырған Қазақстан  Республикасының валюталықө реттеу және валюталық бақылау туралы жаңа заңында жоғарыда көрсетілген бағдарламада қарастырылған валюталық операцияларды реттеуге байланысты либерализациялаудың екінші кезеңінің шаралары айқындалады, сонымен қатар тиісті құқықтық базаны құру міндеті іске асырылады. Ол валюталық режимді либерализациялау талаптарына жауап береді.

      Жаңа  заңның негізгі тұжырымдамалары:

1)  Заңда  валюталық шектеулердің форматтарымен  валюталық реттеумен бақылаудың  барлық режимдері лицензиялау,  тіркеу және хабарлау режимдері анықталу тиіс.

2)  Лицензиялауға  жататын валюталық құндылықтарды  пайдалануға байланысты операцияға  тізімі 1995 жылдың 17 сәуіріндегі лицензиялау  туралы Қазақстан Республикасының  заңынан валюталық реттеу мен  валюталық бақылау туралы жаңа  заңына өткізіледі.

3)  Заңда  капитал қозғалысына байланысты  операциялармен ағымдағы операциялардың  бөлінісі болмайды. Валюталық заңнамадағы  қазіргі бөлініс мақсатқа лайық.  Валюталық режимді либерализациялау  жағдайында шектеулердің күшін  жою қарастырылған. Оның уақытша сипаты болмауға тиіс, соған сәйкес шектеулердің мақсаты да нақты операцияларды реттеуге бағытталу қажет. Осы қағидаға өту төлемдік баланстың топтастырылуына сәйкес валюталық реттеу нормаларын ұсынады.

4)  Заңды  шетел валютасымен операциялардың  жеке тізімі қарастырылуы тиіс. Олар Қазақстан Республикасының резиденттері арасында жүзеге асырыла алады. Әрекет етуші заңнаманың жалпы ережеде ерекшелігі бар, нерезиденттермен ішкі сауда саттық операцияларын жүргізу кезінде аудару аккредитивтерін векселдерді қолдана отырып есептеу бойынша, құнды қағаздармен операция кезінде шетелдердің заңнамасына сәйкес айналысқа ақша шығарылған болып табылады. Резидеттер арасындағы валюталық операциялардың соңын заңнамалық акт деңгейінде бекіту және осы тізімді кеңейтудің мақсатқа лайық екендігін бағалау қажет.

5)  Заңда  резиденттермен валюталық операцияларды  жүзеге асыруға лицензия беру  кезіндегі Ұлттық Банк қарастырылған  негізгі критеривер жүйелену  тиіс. /7. ./         

                             

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

      Дипломдық зерттеудің тақырыбы бойынша негізгі  тұжырымдар төмендегідей.

1. Ықшамдалған  түрде валюталық операция –  бұл шетел валютасын сатып  алу – сату немесе бір валютаны  екіншісіне айырбастау. Барлық валюталық  операциялар бір-бірімен тығыз  байланысты, сондықтан шетел валютасымен барлық операцияларды дәл топтастыру өте қиын. Оның үстіне операциялар мақсаттары бойынша валюталық операциялардың бірнеше негізгі түріне қатысты болуы мүмкін. Валюталық операциялар мақсаттарына қарай а) валюта айырбастау; б) алып старлық және төрелікқ болып топтастырылады.

      Бір тұлға бір мезгілде немесе жалпы  бірнеше операцияларды жүзеге асыра  алады. Ең алдымен бұл банктерге  қатысты. Коммерциялық банктер валюта айырбастауды жүзеге асырады олар арқылы төлемдердің трансферті жүреді, қазіргі заманғы жағдайлардаолар қаражатты халықаралық облигацияларға және басқа қарыздарға инвестициялайды, олар өздері үшін тәуекелді, бірақ қосымша табыстың маңызды көзі болып табылатын алып-сатарлық операцияларды көбіне жүргізеді.

      Сауда – саттық емес операцияларға капитал қозғалысымен банк клиенттерінің қызмет көрсетілуін және тауарлардың экспорты мен импорты бойынша есептерді жүргізумен байланысты емес клиенттерге қызмет көрсету бойынша операциялар жатады.

      Айырбастау  операциялары қолма-қол және қолма-қол емес қарсы қолма-қол және қолма-қол емес шетел валютасын сатып алу және сату мәмілелерін жасайды.

      Әрекет  етуші Қазақстан заңнамасында қабылданған  капитал қозғалысына байланысты операциялар мен ағымдағы операцияларды  бөлу сәйкесті операциянысалық салу сипатын шоттарды жүргізуді лицензиялау қажеттігін анықтау үшін маңызы зор.

      Банктердің  валюталық операцияларын жүзеге асыру уақыты мен техникасы көзқарасынан оларды кассалық мәмілелерге немесе спот операциясына және жедел операцияларға  бөлудің маңызы өте зор. Жедел  валюталық операциялар – мәміле жасалғаннан кейін тараптар оны  жасасу сәтіндегі тіркелген курс бойынша белгілі уақыт аралығынан кейін шетел валютасының шартты сомасын жеткізу туралы келісетін операциялар.