Ұзақ мерзімді міндеттемелер аудит

Міндеттеме — бұл кәсіпорынның банкке немесе басқа қарыз берушіге ақша төлеу және сонымен өз қарыздарын (қысқа мерзіаді, ұзақ мерзімді) өтеу міндеті. Ұзақ мерзімді қарыздарды өтеу мерзімі шарты бойынша ұзақ мерзімді ңесиенің және қарыздьң мерзімінің өтуіне байланысы, қысқа мерзімді қарыз-дармен сәйкес келуі мүмкін. Және есепті жылы өтеуі қажет ұзақ мерзімді қарыздардың бір бөлігін қысқа мерзімді қарыздарына жатқызу керектігін есептеу біздің ойымызша дұрыс, себебі ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемепер шотының Бас жоспары "несиелер 40 бөлімшесінің 4010-4020 синтетикалық шоттарының әр түрлі субшоттарында ескеріледі. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, кәсіпорынның төлем қабілетгілігі деп, оның дер кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек.

Қарыздарды өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде ақшаға айналуы керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.

Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында  бар тауарлы-материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша қаражатын алады.

Басқаша айтқанда, теориялық  түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның барлық ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық түрде, егер кәсіпорынның ағымдағы активтері қысқа мерзімді міндеттемелерінің сомасынан артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп есептеуге болады. Бірақ, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерін қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл сол кезде оның өндірістік қызметі тоқтатылады, себебі онда өндіріс құралдарын тек негізгі құралдары құрайды ал материалды айналым құралдарын алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды төлеуге кетті.

Сондықтан төлем қабілеттілігі  бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады. Кәсіпорынның тек қарыздарды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары болуы керек.

Ағымдағы төлем қабілетгілігі  баланс жасау мерзімімен анықталады. Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады.

Келешекке арналған төлем  қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның төлем құрадарының сомасын  осы мерзімдегі жедел (бірінші кезектегі) міндеттемелерімен салыстыру жолымен анықталады.

Төлем қабілеттілігі  белгілі бір мерзімде қолдағы  ақша сомасының жедел төлемдер сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігі  коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем  қабілеттілігі коэффициенті 1-ге тең немесе үлкен болса, онда бұл ол кәсіпорынның төлем қабілетті екенін білдіреді. Егер коэффициент 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлеу құралдарының жетіспеуі себептерін анықтау керек.

Ағымдағы (қысқа мерзімді) төлем қабілеті өте тар түсінік, себебі оны болашақта қолдану мүмкін емес.

Кәсіпорынның перспективті (ұзақ мерзімді - бір жылдан аса) телем  қабілетін бағалау үшін өтімділіктің динамикалық, статистикалық көрсеткіштері  пайдаланылады. Динамикалық көрсеткіштердің  бірі енімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыстың орташа ағымдағы міндеттемелерге қатынасы болып табылады. Есептеу үшін алымында есепті кезеңдегі есеп шоты бойынша дебет айналымын, ал белімінде - осы кезеңдегі ағымдағы міндеттемелерінің орташа қалдықтарын алуға болады. Бұл еселте алымы баланс жасау мерзіміндегі емес белгілі бір кезең үшін ақша қаражатының ағымын көрсетеді.

Нарықтық экономика  теориясы мен практикасында перспективті  төлем қабілеттілігін талдауды нақтыландыру және тереңдету үшін қолданылатын басқа да көрсеткіштер белгілі. Олардың ішіндегі маңыздысы табыс пен табыс табу қабілеттілігі, себебі осы факторлар кәсіпорынның қаржылық саулығы үшін анықтау-шылар болып табылады. Табыс табу қабілеттілігі деп болашақта кәсіпорынның негізгі қызметінен тұрақты табыс алу қабілеттілігі түсіндіріледі. Осы қабілеттілікті бағалау үшін ақша қаражатының жеткіліктігі мен оның капиталға айналдыру коэффициенттері талданады.

Ақша қаражаттың жеткіліктілік  коэффициенті (Кαж) кәсіпорынның күрделі шығындары, айналым қаражатының өсуі немесе дивиденттерді төлеуді жабу үшін табыс табу қабілеттілігін көрсетеді.

Циклділіктің және басқа  кездейсоқтың әсерін жою үшін, бөлшектің  алымы мен бөлімінде бес жыл  ішіндегі мәліметтер алынады.

Есептеу келесі формула  бойынша жүргізіледі:

 

= Өнім өткізуден түскен табыс / (Күрделі шығындар + Дивиденд төлеу + Айналым каражатының өсуі)

 

1-ге тең ақша қаражатының  жеткіліктілік коэффициенті кәсіпорынның  сыртқы қаржыландыруға жүгінбей  қызмет істей алатынын көрсетеді.  Егер бұл коэффициент 1-ден төмен болса, онда кәсіпорын өз қызметінің нәтижесі есебінен дивиденд төлеуге және өндірістің қазіргі деңгейін қолдауға қабілетті емес.

Қаж кәсіпорынның қаржылық қажеттілігіне инфляцияның әсерін, сонымен қатар талдауды тереңдету бағыттарын көрсететінін ескеру керек.

Ақша қаражатын каішталға  айналдыру коэффициенті

(Ккс) кәсіпорын активіндегі инвестиция деңгейін анықтауда қолданылады және келесі формула бойынша есептеледі.

Ккс =өткізуден түскен табыс-төленген дивидендтер/

алғашқы кұны бойынша негізгі құралдар + инвестициялар+басқа активтер+меншікті айналым капиталы

Ақша қаражатын капиталға  айналдыру деңгейі 8-10% шегінде жеткілікті болып саналады.

Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткішітері кеңінен пайдаланылады.

Үш көрсеткіш жиі  қолданылады:

1. абсолютті өтімділік коэффициенті;
2. аралық өтеу (жабу) коэффициенті;
3. жалпы өтеу (жабу) коэффициенті.

Абсолютті әтімділік коэффициенті (жеделдік коэффициенті) ақша қаражаттары мен тез өткізілетін бағалы қағаздардың мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы ретінде есептеледі.

Ол баланс жаеалған мерзімінде немесе жақын мезгілде ағымдағы қарыздардың  қандай бөлігі өтелетінін көрсетеді.

Осы көрсеткіштің дұрыс  шектеуі келесі түрде болады:

Км.аө ≥ 0,2÷0,5.

Бұл - ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігі жедел өтелуі керек  екендігін көрсететін төлем қабілеттілігінің қатаң белгісі. В.П. Палий бұл коэффициенттің мәні 0,2-0,25-тен жоғары болуы керек деп санайды(29).

Аралық өтеу коэффициентін  еселтеу үшін (немесе оның басқа  аталуы: қауіпті өтім коэффиценті, өтім-діліктің дәл коэффициенті) ақша қаражатының  құра-мына алдыңғы көрсеткіштің алымына  дебиторлық борыш және басқа да активтер қосылады. Ол кәсіпорынның дебиторлармен өз уақытында есеп жүргізу жағдайында болжамданған төлемдік мүмкіндігін керсетеді, яғни ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігі тек ақша қаражаты есебінен емес, сонымен қатар өткізілген өнімдер, орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметгер үшін түсімдер есебінен етелетінін сипаттайды.

Аралық өтеу коэффициентінің  қалыпты төменгі шегін бағалау  былайша өрнектеледі:    К ар.ө≥ 1.

Жалпы өтеу коэффициенті өтімді құралдар жедел және  қысқа  мерзімді міндеттемелерінің  сомасын өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және сонымен баланс құрылымының тұрақтылық дәрежесін ғана емес, кәсіпо-рынның өзінің қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есептесе алу қабілеттілігін дәлелдейді.

Нарықтық экономикасы  дамыған елдерде бұл көрсеткішке кәсіпорынның ағымдағы өтімділігін бағалау кезінде ерекше мән беріледі. Оның кеңінен қолданылуының негізгі себептері:

1. біріншіден, ағымдағы активтермен ағымдағы пассивтердің өтелу дәрежесін көрсетеді. Бұл көрсеткіш қаншалықты жоғары болса, соншалықты қысқа мерзімді міндеттемелерді төлеу сенімділігі жоғары болады;
2. екіншіден, ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерден асып кетуі ағымдағы активтерді (ақша қаражаттарынан басқасы) сату немесе жою (тарату) кезінде зияндардың пайда болуына бөгет болады. Бұл қарсы әрекеттің қаншалықты күштірек болуы, кредитор үшін соншалықты тиімді. Бұл арттыруды шетел компанияларында жұмыс істеуші капитал (30) немесе қаржы-эксплуатациялық қажеттілік деп атайды.

 Жалпы өтеу коэффициенті  өндіріс сипатына байланысты  күрт ауытқуы мүмкін. Оның деңгейіне тиелген тауарлар мен көрсетілген қызметтермен есеп айырысу нысандары, өндіріс циклінің ұзақтығы, тауарлы-материалдық құндылықтар қорларының құрылымы және басқалар әсер етеді. Берілген көрсеткіш үшін мына шектеу (2, 25, 29, 30) қалыпты мән болып табылады:

 

К ағ.ө ≥2

Берілген шектеу кәсіпорынның өтімді құралдарға (немесе қаражаттарға) тиімді. қажеттілік деңгейі ағымдағы міндеттемелердең 2 есе асуы қажет  екендігін көрсетеді.

Кәсіпорын өтімді қаржының болуын оларға ұтымдылық қажеттілік шегінде реттеуі қажет. Ол - әрбір нақты кәсіпорын үшін келесі факторларға байланысты:

• кәсіпорын және оның қызметінің көлемі, мөлшері (өндіру және өткізу көлемі қаншалықты көбірек болса, соншалықты  тауарлы-материалдық құндылықтар қоры мол болады);
• өнеркәсіп және өндіріс салалары (өнімге деген сұраныс және оларды өткізуден түсімнің түсу жылдамдығы);
• өндірістік цикл ұзақтығы (аяқталмаған өндіріс көлемі);
• материал қорын қалпына келтіруге қажет уақыт (олардың айналу ұзақтығы);
• кәсіпорын жұмысының маусымдылығы;
• жалпы экономикалық коньюнктура.

Егер ағымдағы активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелердің ара қатынасы 1:1 - төмен болса, онда кәсіпорын өз шоттарын төлей алмайды  деуге болады. 1:1 арақатынасы ағымдағы активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелердің теңдігін білдіреді. Активтер өтімділігінің әр түрлі дәрежесін ескере отырып, активтердің барлығы тез арада өтімді деуге болмайды, яғни бұл жағдайда да кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қауіп төнеді. Егер де К ағ.ө мәні 1:1 арақатынасынан көп болса, онда кәсіпорынның өзіндік көздері есебінен құралатын бос ресурстарының едәуір көлемі бар екені туралы қорытынды жасауға болады.

Кәсіпорын кредиторлары тұрғысынан, айналым құралдарын құрудың  осы варианты аса жоғары бағаланады. Сонымен бірге, менеджердің көзқарасы  бойынша кәсіпорында қорлардың өте көп жиналуы, қаржыларды дебиторлық борышқа аудару кәсіпорынның активтерін шебер пайдалануымен байланысты.

Өтімділіктің әр түрлі  көрсеткіштері тек өтімді қаржыларды есепке алудың әр түрлі дәрежесінде  кәсіпорынның қаржы жағдайының тұрақтылығын жан-жақты сипаттап қана қоймай, сонымен бірге талдау хабарламаларының әр түрлі сыртқы пайдаланушыларының мүдделеріне жауап береді. Мысалы, шикізат пен материал жеткізушілері үшін абсолютті өтімділік коэффициенті (Ка.ө) қажет. Осы кәсіпорынды несиелейтін банк өтімділіктің аралық коэффициенттеріне (Кар.ө) көп көңіл бөледі. Кәсіпорьшның сатып алушылары немесе акциялар мен облигацияларды ұстаушылары кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын ағымдағы өтімділік коэффициенті (Кағ.ө) бойынша бағалайды.

Көптеген кәсіпорындар үшін аралық өтімділіктің төмен коэффициентінің жалпы өтімділіктің жоғары коэффициентіне сай келуі тән екенін атап өту керек. Бұл кәсіпорында шикізат, материал, жинақ бөлшектер, дайын өнімнің шектен тыс қорлары барлығына байланысты болады. Бұл шығындардың негізделмеуі ақырында ақша қаражатының жетіспеуіне әкеледі. Осыдан, жалпы өтеу коэффициентінің жоғары болуына қарамастан, оны құраушының, әсіресе баланстың үшінші тобына кіретін баптары бойынша, жағдайын және динамикасын айқындау керек.

Осы мақсатта өндірістік қорлардың, дайын өнімнің, аяқталмаған өндірістің айналымын есептеу керек.

Кәсіпорында аралық өтімділік  коэффициентінің төмен және жалпы  өтеу коэффициентінің жоғары болуы  кезінде, айналымдылықтан аталған  көрсеткіштерінің нашарлауы осы  кәсіпорынның төлем қабілетінің нашарлағанын дәлелдейді. Өтімді қаржылардың айналым көрсеткіштерінің нашарлауы болған кезде, кәсіпорынның төлем қабілетін объективті бағалау үшін осындай төмендеу себептерін айқындау керек.

Өтімділіктің жоғарыда аталған коэффициенттерін есептеп, олардың деңгейлеріндегі ауытқуларды және оларға әр түрлі факторлардың әсер ету көлемін анықтау керек.

 

8 кесте."ЖТБӨБ" ЖШСның ағымдағы активтерінің өтімділік көрсеткіштері (мың теңге)

№	Көрсеткіштер	Жыл басында 2007	Жыл соңында 2008	Өзгеріс (+;-) (2гр.-Ігр.)
1.	Ағымдағы активтер мың теңге, оның ішінде:	140923	231799	90876
1.1.	Ақша қаражаттары және кысқа мерзімді қаржылық салымдар	20524	19243	-1281
1.2.	Дебиторлық борыш және басқа да активтер_	12446	3991	-8455
1.3.	Алдағы кезең шығындарынсыз тауарлы-материалдык қорлар қосылған басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталға салған са-лымдарының мөлшеріне азайтылған құрылтайшылармен есеп және ¥зақ мерзімді қаржы салымдары	70207	137286	+67079
2.	Қысқа мерзімді міндеттемелер Мың теңге, оның ішінде:	45704	88658	+42954
2.1	Қысқа мерзімдо несиелер мен заемдар	_
2.2	Кредиторлық борыш	34820	67257	+32437
2.3	Басқа да ағымдағы міндеттемелер	7063	11266	+4203
3.	Өтімділік көрсеткіштері	-	—	—
3.1	Абсолюттік өтімділік коэффициенті (1.1қ:2қ)	3,08	2,61	-0,47
3.2	Аралық өтімділік коэффициенті (1.1қ+1.2):2қ	0,721	0,262	-0,46
3.3	Жалпы (ағымдағы) өтімділік  коэффициенті[1.1қ+1.2+1.Зқ):2қ|	2,25	1,81	-0,44