Тижорат банклари кредит портфели, унинг моҳияти ва шаклланиши

Кредит портфелини бошқаришнинг учинчи босқичи.

Банк томонидан берилган ссудалар ҳар чораклик саналар билан  балансларда акс эттириб, улар гуруҳларга ажратилади.

Кредит портфелини бошқаришнинг тўртинчи босқичи.

Ушбу босқичда банк кредит ходимлари таснифланган  ссудалар нуқтаи назаридан кредит портфели структурасини  аниқлайдилар, яъни барча ссудаларни бир гуруҳга жамлаб, ҳар бир  гуруҳ ҳажми ҳақида маълумот йиғадилар.

Кредит портфелини бошқаришнинг бешинчи босқичи.

Бу босқичда банк кредит портфелининг рисклилик даражаси аниқланади. Бунинг учун ҳар бир гуруҳ бўйича кредитлар суммаси рискка мос  келувчи фозга кўпайтирилади.

Мисол:

1-гуруҳ..............1500.0;    2-гуруҳ..............2300.0;

3-гуруҳ..............800.0;    4-гуруҳ..............700.0;

5-гуруҳ..............1300.0

__________________

Жами:……………..6600млн.сўм.

Юқоридаги  ҳар бир гуруҳ  ссудалари бўйича риск коэффициентларидан фойдаланиб, бир тижорат банки кредит портфелининг жами рискини аниқлаймиз:

(1500*2%)+(2300* 5%)+(800*30%)+(700*75%)+(1300*100%)=2200млн.сўм.

Мазкур кредит портфели бўйича рисклилик даражаси 2200млн.сўмни ташкил этиб, ушбу вазиятда банк кредит портфели сифатининг ёмонлашувига олиб келувчи омиллар таҳлилини ўтқазиш тавсия  этилади.

Бешинчи босқичдаги бундай таҳлил кредит портфелини бошқаришнинг олтинчи босқичнинг мударижасини ташкил этади. Кўрсатилган омиллар гаров ҳуқуқи, кафолат ёки суғуртадан фойдаланишда ссудани қайтарилиш таъминоти ҳолати ёмонлашганидек, қарз олувчининг молиявий аҳволи ҳам ёмонлашгани (муддати кечиктирилган ссудалар ҳажмининг ошиши ёки сўндиришнинг чўзилиши) билан боғлиқ бўлиши мумкин.

3.2 -чизма. Муаммоли кредитларнинг  пайдо бўлишини  аниқлашда скоринг  усулини қўллаш  технологияси.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кредит портфелини бошқаришнинг еттинчи босқичида етарли заҳира фондлари шакллантирилади ва ушбу фонд талаб даражасида шакллантирилганлигини  аудиторлар тасдиқлаши лозим. Муаммоли активлар аниқлангач, банк эҳтимолий  йўқотишларга қарши адекват заҳиралар  ташкил қилади. Одатда банкларнинг  сиёсати шундайки, унга кўра улар  бутун кредит портфели бўйича умумий ва аниқ бир кредит бўйича махсус заҳира шакллантирадилар, заҳираларни шакллантириш қоидаси ва кредитларни қутқариш стратегияси банк тизимига боғлиқ равишда ёки мажбурий бўлиши мумкин ёки маслаҳатлашган ҳолда амалга оширилиши мумкин.

Кредит портфелини бошқаришнинг саккизинчи босқичи хулоса қисми  бўлиб, бу босқичда банк менежерлари  структураси ёмонлашаётган ва мураккаблашаётган  кредит портфелини ва бунга сабаб  бўлаётган салбий омилларни кўриб  чиқадилар ҳамда истиқболда банкнинг кредит сиёсатига қўшимча меъёрлар ва тузатишлар киритишни белгилайдилар.

Хулоса қилиб айтганда, халқаро молия ва банк хизматлари бозорида юзага келган иқтисодий инқироз кредит муносабатлари натижасида юзага келганлигини ҳисобга олиб, миллий банк тизимимизда кредит муносабатлари самарадорлигини ошириш учун тижорат банкларининг кредит сиёсатига қўйиладиган талаб ва қоидаларни такомиллаштиришнинг қуйидаги тадбирларини амалга оширилиши мақсадга мувофиқдир:

1. Кредит  сиёсати бўйича  қўйидаги тавсияларни келтириб  ўтишимиз зарур:

• кредит сиёсатини тўғри ташкил қилиш, банк кредит портфели сифатига ижобий таъсир кўрсатади. Ҳар бир банк ўз кредит портфели сифатини мунтазам таҳлил қилиб бориши ва вазият тақозо этганда кредит портфели сифатини яхшилаш борасида маълум чора-тадбирлар кўриши керак. Бу ўринда банк ўз кредит портфелини мунтазам диверсификация қилиб бориши зарур. Бу у ёки бу гуруҳ мижозларнинг банкротлилигидан банк кўрадиган зарар рискини бирмунча камайтиради;

• республикамизда банклар кредит сиёсати умумий ҳолда ишлаб чиқилган бўлиб, хўжалик юритувчи субъектларнинг хусусияти, қайси тармоққа тегишли эканлиги ҳисобга олинмаган. Мисол учун, ҳеч қачон савдо ташкилоти билан  ишлаб чиқариш корхонасини  солиштириб бўлмайди ёки деҳқон фермер хўжалиги билан хизмат кўрсатиш корхонасини  таққослаб бўлмайди ва ҳ.к. Аксарият ҳолларда савдо ташкилоти 10-15 фоиз асосий воситаларга эга бўлади, ишлаб чиқариш корхонасида эса аксарият ҳолларда асосий воситалар 60-70 фоизни ташкил этади, яъни бу икки ташкилотда  молиявий натижалар қандай бўлишидан қатъий назар, мухторлик кўрсаткичи ишлаб чиқариш корхонасида юқори бўлади.

Бошқа кўрсаткичлар бўйича ҳам бир қатор номутаносибликларни мисол келтириш мумкин. Демак, кредит бериш жараёнида кредитга лаёқатлиликни белгилашда хўжалик юритувчи субъектлар  тармоқлар бўйича таснифланса, мақсадга мувофиқ бўлади.

2. Тижорат банклари томонидан  ажратилаётган кредитларнинг ўз  вақтида ва тўлиқ қайтарилиши юзасидан уларнинг маъсулиятини ошириш ҳамда назорат ишларини кучайтириш, шу билан бирга таваккалчиликни бошқаришда суғурта механизмларидан фойдаланишини кенг йўлга қўйиш;

3. Тижорат банклари кредит  портфелининг сифатини оширишнинг  устувор йўналишларига қатъий  амал қилиш лозим, жумладан:

Ø тижорат банки кредитларининг 25 фоиздан ортиқ қисмини битта тармоқда ёки соҳада тўпланиб қолишига йўл қўймаслик;

Ø тижорат банки таснифланган кредитлари таркибида “яхши” тоифасидаги кредитларнинг салмоғини 90 фоиздан паст бўлмаслигига эришиш;

Ø кредитлардан кўриладиган зарарларни қоплашга мўлжалланган заҳира ажратмаларининг норматив даражасини таъминлаш керак.

4. Қарз олувчи молиявий  ҳисоботлари асосида кредитга  лаёқатлилик даражасининг молиявий  коэффициентлари аниқланишидан  олдин қарздорнинг мулкий мажбуриятни  зиммасига олиш ҳуқуқ лаёқати,  ваколатини аниқлаш ва ҳисобот  кўрсаткичларининг ҳаққонийлиги  ҳуқуқий ташкилий тузилмасига  қараб қарз олувчининг бирламчи  ҳужжатлари асосида малакали  мутахассис иштирокида таҳлил  этиб чиқиш.Таҳлил натижалари асосида кредит расмийлаштирувчи нозирга ёзма хулосалар бериш.Ёзма хулоса берган шахс масъулиятини ошириш тадбирлари кредит сиёсатида белгилаб қўйилиши лозим.

5. Тақдим этилган кредит  ҳужжатлар йиғмажилди қўмита  мажлисида кўриб чиқилишидан  аввал, қўмита аъзоларининг мазкур  субъектни кредитлашга доир ёзма  хулосаси берилиши лозим.Қўмита  аъзоларининг 2 та аъзоси хулоса  бермаган тақдирда мазкур субъектга  кредит бериш масаласи қўмита  йиғилишига аъзолардан тўлиқ  хулоса олингунга қадар қўмита  йиғилишига киритилиши мумкин  эмас.Лекин бу муддат 3 кундан ортиб кетишига йўл қўймаслик лозим.Қўмита аъзоларининг асосли сабабларга кўра

3 кундан ортиқ қўмита  йиғилишида иштирок эта олмаслиги  аниқланган тақдирда, қўмита раисининг  фармойишига асосан қўмитага  вақтинча бошқа аъзо қабул қилиниши мумкин, лекин қўмита доимий аъзоларининг 30% дан ортиқ аъзолари иштирок этмаслиги аниқланган тақдирда қўмита мажлисини вақтинча тўхтатиб туриш лозим. Кредитланувчи субъектга доир ўтказиладиган мажлисда қўмита аъзоларининг 100% иштироки таъминланган тақдирдагина кредит бериш хақида қарор қабул қилиниши керак.Ижобий хулоса бермаган қўмита аъзоси салбий хулоса бериш сабабини асослаб бериши шарт.

6.Миллий қонунчилигимиз  талаб ва қоидаларига таянган  ҳолда кредит

беришда таъминотнинг ўзига  хос усул ва шаклларидан фойдаланишнинг қуйидаги таклифларини киритиш мумкин:

- кредит таъминоти масаласида  потенциал қарз олувчилар учун  суғурта компанияларининг хизматларидан  фойдаланишни кенгроқ йўлга қўйиш  ҳамда яхши кредит тарихига  эга бўлган мижозларга ишончли  кредитларни тақдим этишни, шунингдек,  такрорий қарз олувчиларга қайта  кредит олиш учун дастлабки  кредит учун қўйилган баъзи  бир таъминот турларини томонлар  келишилган ҳолда кредит таъминоти  сифатида қайта асос қилиб  олишни жорий этиш;

- қарз олувчи мулкдорларининг  мулкдаги улушларига эгалик хуқуқини  олиш таъминоти асосида кредит  бериш.

-келажакда қарздор ёки  сотувчи яратадиган маҳсулот ҳақини талаб қилиш хуқуқини олиш таъминоти асосида кредит бериш.

- таъминотнинг ўзига хос  усуллари билан иш юритиш жараёнида  учинчи шахс сифатида қарздор  мулкдорларининг мулкий мажбуриятни  зиммасига олувчи кафиллик шартномасини  қўшимча таъминотга олиш мумкинлигини  асослаш мумкин. 

7. Кредит портфелининг  сифатини ошириш учун албатта  самарали кредит мониторингини  олиб бориш тақозо этилади.Тижорат банклари кредит портфелини мониторинг қилишнинг ташкилий тузилмаси моделини қуйидаги чизма орқали ифодалаш мумкин ( 3.3 -чизмага қаранг).

Кредит портфелини мониторинг қилишнинг мазкур модели орқали тижорат  банклари қуйидаги имкониятларга эга  бўлади:

-  Банкнинг мониторинг  билан шуғулланувчи бўлим ва  хизматлар фаолиятини қисман  қисқаришига ҳамда фаолият самарадорлиги  ошишига олиб келади;

-   Миддл-офис доирасида  кредит портфели мониторинги  ролини кучайишига олиб келади;

-   Кредит рискларини  бошқариш самарадорлигининг ошиши;

-   Банк имиджининг  яхшиланиши ва молиявий ресурслар  ҳаракатини башорат қилиш имкониятларининг  вужудга келиши ва ҳ.к.

Хулоса қилиб айтиш  мумкинки, юқорида таъкидлаб ўтилган  таклифларнинг амалиётда қўлланилиши, ўз навбатида кредит портфелининг сифатини оширади ҳамда кредит муносабатлари  самарадорлигининг ошишига олиб келади. Бу эса, иқтисодиётни модернизациялаш  шароитида банк тизимининг ривожланишига  ўзининг ижобий таъсирини кўрсатади.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.3 - чизма.  Тижорат банки  кредит портфелини мониторинг  қилишнинг    ташкилий тузилмаси  модели.

 

 

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР 

 

Юқорида келтириб ўтилган маълумотлар асосида шуни хулоса қилиб айтиш мумкинки, мамлакатимиз тижорат банкларикредитлаш фаолиятини олиб боришда ҳали ҳамон қийинчиликлар ва муаммоларга дуч келмоқда.

Замонавий иқтисодий муҳит эса, тижорат банклари фаолиятида мавжуд муаммоларнинг олдини олиб, мамлакатимизда банк ишининг самарадорлигини ошириш асосида халқаро банк амалиётига мос келувчи банк тизимини яратишни тақозо қилади.

Маълумки, бозор иқтисодиёти  ривожланган мамлакатларда тижорат  банкларининг кредит сиёсатига, уларнинг кредит портфели ва унинг сифатига, ундан фойдаланиш даражасига катта  эътибор берилади. Чунки, кредит портфелининг тўғри ташкил қилиниши банкларнинг самарали фаолият юритаётганлигидан далолат беради.

Кредит портфелини бошқаришнинг асосий йўналишлари қилиб қуйидагиларни  кўрсатиш мумкин:

§ Кредит рискларини даражасига таъсир кўрсатувчи омилларни аниқлаш, уларни баҳолаш ва бартараф этиш;

§ Қарз олувчининг кредитга лаёқатлилигини ва унинг молиявий аҳволини аниқлаш, кредит рискини башорат қилиш;

§ Муаммоли ссудаларни олдиндан аниқлаш ва уларни сўндириш чораларини ишлаб чикиш;

§ Кредит қўйилмаларини диверсификация қилишни, уларнинг ликвидлигини ва даромадлилигини таъминлаш;

§ Кредит олган мижоз билан доимий алоқада бўлиб туриш;

§ Кичик бизнес субъектларини қўллаб-қувватлашдир.

Республикамиз тижорат банкларининг кредит портфелини бошкаришни такомиллаштириш  билан боғлиқ булган асосий муаммолар сифатида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин:

1. Тижорат банклари кредит  портфелининг диверсификация даражасининг  паст эканлиги.

Таҳлил натижалари шуни кўрсатадики, республикамизнинг йирик тижорат  банкларида кредитларнинг асосий қисмини  маълум тармоқларга мансуб корхоналарда тўпланганлиги кузатилмокда. Бундан ташқари, кредитларни айрим мулк шаклидаги мижозларда тўпланиши  банк учун юқори кредит рискини вужудга  келтиради. Масалан, давлат корхоналарининг  мулк шакли ўзгариши билан унга берилган кредитни қайтаришда жиддий муаммолар  юзага келиши мумкин.

2. Республикамизнинг бир  қатор тижорат банкларида кредит  операциялари бухгалтерия ҳисобини  туғри ташкил этишда муаммоларнинг мавжудлиги.

Тижорат банкларида кредит операциялари бухгалтерия ҳисобини туғри ташкил этиш тижорат банкининг кредитлаш амалиёти самарадорлигини оширишнинг муҳим омилларидан биридир.

3. Республикамизнинг йирик  тижорат банкларида муаммоли  ссудаларнинг жами кредит қуйилмалари  ҳажмидаги салмоғини ўсиш тенденциясига  эга бўлаётгани.

4. Республикамизнинг йирик  тижорат банкларида кредитлаш  шаклларидан тулақонли тарзда  фойдаланиш муаммоси.

Юқорида кайд этилган муаммоларни ҳал этиш учун бизнинг фикримизча, қуйидаги тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофикдир:

1. Тижорат банклари кредит  портфели диверсификациясини кенгайтириш  ва кредит қўйилмаларидан самарали  фойдаланиш банкларни универсаллаштиришда  ва рақобатбардошлигини оширишда ёрдам беради ҳамда кредит хатарини пасайтиришни таъминлайди.

2. Банкларда кредит қўйилмаларини  номутаносиб тақсимланиши тармоқларда  активларнинг хатарлилигини оширади  ва бошқа тармоқларда  ресурслар тақчиллигига олиб келади. Кредит ресурсларини диверсификациялашдан самарали фойдаланиш зарур.