Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау

Кәсіпорынның төлем  қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді. Кәсіпорынның төлем қабілеттігін талдау баланс өтімділігін талдаудан басталады.

Баланс өтімділігін  талдау мәселесін қарастырар алдында, жалпы активтердің, баланстың және кәсіпорынның “өтімділігін” анықтап алу керек.

Өтімділіктің екі тұжырымдамасы  белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеті-лігі ұғынылады. Ал екінші тұжырымдама бойынша, өтімділік - бұл ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналуға дайындығы мен жылдамдығы.                                                                                                           

Өтімділік кәсіпорынның сөзсіз төлем қабілеттілігін білдіреді  және активтер мен міндеттемелердің арасындағы жалпы сомасы бойьшша да, келіп түсу уақыты бойынша да әрдайым теңдікті көрсетеді. Кәсіпорынның өтімділігі шын мәнінде баланс өтімділігін көрсетеді. Сондықтан кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау үшін бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерін тереңінен зерттеу керек.

Баланс өтімділігін  талдаудың мәні-активтегі өтімділік дәрежесі бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелермен салыстыруда. Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіппен топталады.

Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері  келесідей топтарға бөлінеді:

А1. Ең өтімді активтер. Әлемдік  тәжірибеде бұларға кәсіпорынның ақша қаражаттарының барлық баптары мен  құнды қағаздары жатады.

А2. Тез өткізілетін  активтер. Бұларға қысқа мерзімді дебиторлық борыш басқа да активтерді жатқызады.

А3. Баяу өткізілетін активтер. Бұларға тауарлы-материалдық қорлар жатады.

А4. Қиын өткізілетін активтер. Бұлардың құрамында ұзақ мерзімді активтер жатқызылады.

Баланс пассивтері оларды қайтару, төлеу уақытының мерзіміне  байланысты топтастырылады:

П1. Неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер. Бұларға уақытында төленбеген кредиторлық борыш, қарыздар, басқа да қысқа мерзімді міндеттемелер, жұмыскерлермен олардың алған қарыздары бойынша есеп айырысу көлемінен асқан мөлшерде жұмыскерлерге берілген қарыздар жатады.

П2. Қысқа мерзімді міндеттемелер - қысқа мерзімді несиелер мен заемдар және жұмыскерлерге арналған қарыздар.

П3. Ұзақ мерзімді міндеттемелер - ұзақ мерзімді несиелер мен заемдар.

П4. Тұрақты міндеттемелер. Бұған меншікті капитал жатқызылады.

Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп келесідей қатынастарда саналады:

 

 

 

 

Басқа сөзбен айтқанда, егер активтің сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір тобы кәсіпорынның сәйкес міндеттемелер тобын жапса немесе оған тең болса баланс өтімді болады, кері жағдайда баланс  өтімді емес.

Жоғарыда келтірілген  жүйедегі алғашқы үш теңсіздіктің орындалуы төртінші теңсіздікті орындау қажеттілігін туғызады, сондықтан актив пен пассив бойынша алғашқы үш топтың жиындарын салыстыру маңызды орын алады. Төртінші теңсіздікті “баланстау” сипатын алады, сонымен қатар терең экономикалық мәні бар: оның орындалуын қаржылық тұрақтылықтың ең төменгі шарттарының сақталғандығын, кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын дәлелдейді. 

Баланстың топтастырылған баптарын 1 кесте түрінде көрсету орынды болады.

 

Кесте  1

Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» АҚ-ның мәліметтері негізінде   баланс активінің өтімділік дәрежесі*

 

Актив	Сомасы  ( мың теңге)		Пассив	Сомасы (мың теңге)		Активтің пассивтен артылған бөлігі немесе тапшылығы
	2009	2010		2009	2010	2009	2010
1. Неғұрлым өтімді активтер	677	1 325	1.Неғұрлым жылдам өтеуге тиісті  міндеттемелер	1 022	1 864	-345	-538
2.Жылдам өткізілетін активтер	1 823	1 744	2.Қысқа мерзімді міндеттемелер	0	0	1 823	1 744
3.Баяу өткізілетін активтер	887	2 617	3.Ұзақ мерзімді міндеттемелер	2 216	3 355	-1 330	-738
4.Өткізілуі қиын активтер	2 524	3 139	4.Тұрақты міндеттемелер	2 673	3 606	-148	-468
Жиыны	5 911	8 825	Жиыны	5 911	8 825	0,00	0,00

* «Қазақфильм» АҚ-ның 2010 жылдың қаржылық есебінің мәліметтері негізінде есептелген

 

Жалпы баланс өтімділігі мына формуламен анықталады (1):

К = (А1+0,5А2+0,3А3)/(П1+0,5П2+0,3П3) (1)

 

Біздің кәсіпорын үшін оның мәні:

2009 жыл соңы К = 1 854 850,9/1 686 919,1=1,10

2010 жыл  жыл соңы К = 3 505 695,5/2 870 042,4=1,22

 

Бұл «Қазақфильм» АҚ-ның 2010 жылы активтердің, яғни А1,А3<П1,П3; А2 >П2 болғандықтан, осы мерзімде кәсіпорынның балансының өтімділігі төмен және төлем қабілеттілігі де төмен көріп отырмыз, бірақ та төртінші теңсіздік А4<П4 болғандықтан, қаржылық тұрақтылықтың ең төменгі шарттарының сақталғандығын, кәсіпорынның меншікті айналым қаражатының барын дәлелдейді. 

Таза айналым капиталы (1.1)-бұл көрсетіш кәсіпорынның сырттан қаражат тартпай, өзінің меншікті қаражаттарының есебінен шаруашылық қызметін ұйымдастыруға айналым қаражаттарының жеткіліктілігін көрсетеді (Кесте 2).

 ТАК = АА – ҚММ=(А1+А2+А3)-(П1+П2+П3) (1.1)

мұндағы: ТАК - таза айналым капиталы;

  АА - ағымдағы активтер (айналым қаражаттары);

  ҚММ -  қысқа мерзімді міндеттемелер.

 

Бұл көрсеткіш оң шамамен шығатын болса, онда бұл кәсіпорынның ақша қаражаттары жеткілікті, керісінше теріс шығатын болса, яғни ақша қаражаттары жетпейді. Сол себептен кәсіпорын банктен несие алуға мәжбүр болады.

 

Кесте 2

Таза айналым капиталы*

 

Көрсеткіштер	Жылдар
	31.12.2009	31.12.2010
Ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері (мың теңге)	3386944	5686117
Қысқа мерзімді міндеттемелердің қорытындысы (мың теңге)	3238453	5218388
Таза айналым капиталы	148 491	467729
* «Қазақфильм» АҚ-ның 2010 жылдың қаржылық есебінің мәліметтері негізінде есептелген

 

Осыдан кейін кәсіпорынның ағымдағы өтімділік коэффитиентін  есептеуге болады. Ағымдағы өтімділік коэффициенті (1.3) (жалпы өтеу коэффициенті) барлық ағымдағы активтердің жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің көлеміне қатынасын көрсетеді. Ол ағымдағы активтер мен міндеттемелердің қандай есесін өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және дебиторлармен өз уақытында есеп айырысу және дайын өнімді тиімді өткізу жағдайларында ғана емес, сонымен бірге материалды айналым құралдарының басқа элементтері қажет болған кезде сату жағдайында бағаланатын кәсіпорынның төлемдік мүмкіндіктерін көрсетеді.

Жалпы өтеу коэффициенті өтімді құралдар жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің сомасын өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және сонымен баланс құрылымының тұрақтылық дәрежесін ғана емес, кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есептесе алу қабілеттілігін дәлелдейді  (Кесте 3).

Берілген көрсеткіш үшін мына шектеу қалыпты мән болып табылады:

Кағ.ө 

2

Берілген шектеу кәсіпорынның өтімді құралдарға тиімді қажеттілік деңгейі ағымдағы міндеттемелерден  2 есе асуы қажет екендігін көрсетеді.   

К_ағө = АА/ҚММ = (А1+А2+А3)/(П1+П2+П3)≥2 (1.3)

мұндағы, К_ағө - ағымдағы өтімділік коэффициенті;

       АА - ағымдағы активтер (айналым қаражаттары);

       ҚММ  -  қысқа мерзімді міндеттемелер.

 

Кесте 3

Ағымдағы өтімділік  коэффициенті*

 

Көрсеткіштер	Жылдар
	31.12.2009	31.12.2010
Ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері (мың теңге)	3386944	5686117
Қысқа мерзімді міндеттемелердің қорытындысы (мың теңге)	3238453	5218388
Ағымдағы өтімділік коэффициенті	1,05	1,09
* «Қазақфильм» АҚ-ның 2010 жылдың қаржылық есебінің мәліметтері негізінде есептелген

 

Мерзімді өтімділік  коэффициенті(1.4)-кәсіпорынның неғұрлым өтімді активтердің есебінен өзінің мойнына алған қысқа мерзімді міндеттемелердің өтеу қабілеттілігін көрсетеді.

К_мө=АА-ТМҚ/ҚММ=((А1+А2+А3)-А3)/(П1+П2+П3))≥1 (1.4)

мұндағы, К_мө мерзімді өтімділік коэффициенті;

       АА - ағымдағы активтер (айналым қаражаттары);

       ТМҚ  - тауарлы материалдық қорлар;

       ҚММ  -  қысқа мерзімді міндеттемелер.

Кесте 4

Мерзімді өтімділік  коэффициенті*

 

Көрсеткіштер	Жылдар
	31.12.2009	31.12.2010
Ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері (мың теңге)	3 386 944	5 686 117
Тауарлы материалдық қорлар (мың  теңге)	886 648	2 447 664
Қысқа мерзімді міндеттемелердің қорытындысы (мың теңге)	3 238 453	5 218 388
Мерзімді өтімділік коэффициенті	0,77	0,84
* «Қазақфильм» АҚ-ның 2010 жылдың қаржылық есебінің мәліметтері негізінде есептелген

 

Абосолютті өтімділік  коэффициенті шаруашылық субъектісінің  қысқа мерзімді қарыздарын қайтару  үшін қажетті ақша қаражаттарын қысқа уақыт аралығында жинақтау мүмкіндігін көрсетеді (Кесте 5).

К_абс.ө. = АҚ /ҚҚ=А1/П1≥0,25

мұндағы, К_абс.ө. - абсолютті өтімділік коэффициенті;

  АҚ  - ақша қаражаттары;

  КҚ  -  кредиторлық  қарыздар.

 

Кесте 5

Абосолютті өтімділік  коэффициенті*

 

Көрсеткіштер	Жылдар
	31.12.2009	31.12.2010
Ақша қаражаттар (мың теңге)	677417	1325274
Кредиторлық қарыздар (мың теңге)	1021976	1863630
Абосолютті өтімділік коэффициенті	0,66	0,71
* «Қазақфильм» АҚ-ның 2010 жылдың қаржылық есебінің мәліметтері негізінде есептелген

 

Қаражаттарды сырттай  тарту коэффициенті(1.5) кәсіпорынның сырттан тартылған қарыз қаржаттарынан қаржылық тұрғыдан тәуелсіздігін көрсетеді. Бұл коэффициент неғұрлым төмен болған сайын, шаруашылық субъектісінің

несиені қайтару қабілеттілігі  соғұрлым жоғары деп есептілінеді.

К_сқт= КҚ/АА= П1/(А1+А2+А3) (1.5)

мұндағы, К_сқт-  сырттан қарыз тарту коэффициенті;

  КҚ -  кредиторлық  қарыздар;

  АА - ағымдағы активтер (айналым қаражаттары).

 

 

 

 

 

Кесте 6

Қаражаттарды сырттай  тарту коэффициенті*

 

Көрсеткіштер	Жылдар
	31.12.2009	31.12.2010
Ақша қаражаттары және олардың эквиваленттері (мың теңге)	3386944	5686117
Кредиторлық қарыздар (мың теңге)	1021976	1863630
Қаражаттарды сырттай тарту  коэффициенті	0,30	0,33

* «Қазақфильм» АҚ-ның 2010 жылдың қаржылық есебінің мәліметтері негізінде есептелген

 

2009 жылы = 1021976/3386944=0,30

2010 жылы =1863630/5686117=0,33

Кәсіпорынның төлем қабілеттігін бағалау үшін, өтімді қаражаттардың жиынымен ажыратылатын, өтімділік көрсеткіштерінің бүтіндей жүйесі қолданылады.