Бірлескен кәсіпорындар қызметін жетілдірудің негізгі бағыттары

      Көптеген мұнай өндіруші саладағы бизнестің шағын формаларын белсенді дамытып отырған елдердің тәжірибесін талдау және біздің елдің нақты жағдайларына үйлестіре қолдану, олардың қателіктерін, шектеулерін ескеру, отандық заңнаманы оперативті жетілдіру Қазақстанның мұнай-газ секторының тұрақты дамуын қамтамасыз етуге және ескі мұнай- кен орындарының әлеуметтік-экономикалық проблемаларын шешуге мүмкіндік береді. Сондықтан мұнай-газ секторындағы институционалдық қайта құрулар мынадай сипатта болуы тиіс:

• Ірі интегрцияланған құрылымдардың әлсіреуі барысында жеке аймақтар шеңберінде мұнай-газ секторының ұйымдастырушылық құрылымының дамуы;
• Ірі компаниялардың мұнай-газ өндіру қызметінің олардың тиімді қызмет етуі жағдайларының төмендеуіне байланысты басқа перспективті аймақтарға ауысуы.

    Осы бағыттағы институционалдық қайта құруларды жүзеге асыруға бағытталған құқықтық және экономикалық алғышарттар ұлттық шаруашылық айналымына ұсақ мұнай кен орындарын тартуға, көмірсутектерді өндіруді тұрақтандыруға, жұмыс орындарын сақтап қалу және жаңаларын ашуға, қорларды қолдану тиімділігін арттыруға, жалпы жаңа кәсіпорындардың сыртқы нарыққа шығу мүмкіндіктерін ұлғайтуға себеп болады.

    Негізгі түйін отандық кәсіпкерлікті дамытудың көздері тиімді құқықтық база, кәсіпкерлер құқықтарын ұлғайту, мемлекеттік бюрократиялық, жемқорлық кедергілерді жою, ақпаратқа, қаржыға қол жеткізу мүмкіндігін кеңейтуде екеніне келіп тіреледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1. Бірлескен кәсіпорындар нарықтық экономикадағы кәсіпорынның ұйымдастырушылық формасы ретінде
1. Бірлескен кәсіпорындардың экономикалық мәні, мақсаты, формалары

    Көптеген  өтпелі экономика кезеңіндегі елдерде  бірлескен кәсіпкерлік формаларының даму үрдісі байқалады. Бірлескен кәсіпкерлік – екі не одан артық елдердің бірігу арқылы білім, өнімді өндіру және өткізу сферасындағы, ғылыми-техникалық, инвестициялық және т.б қызметтердегі күштерді біріктіру негізіндегі ортақ өндірістік-шаруашылық қызметі.

    Бірлескен кәсіпкерлік құрудағы негізгі мақсаттар  мен міндеттер елге алдыңғы қатарлы  технологияны, өндірісті прогрессивті ұйымдастыру, басқару, өткізу тәжірибелерін ендіру, шетелдік капиталды тарту, шетел несиелерін жеңілдікті шарттармен алу, экспортты диверсификациялау, ішкі нарықты толтыру, экспортты ұлғайту, импортты төмендету нәтижесінде жеңіл конверттелетін валюта қорларының өсуін қамтамасыз етуге бағытталады.

    Бірлескен кәсіпкерлікті жүзеге асыру нысандары  болып бірлескен кәсіпорындар табылады. Бірлескен кәсіпорындар дегеніміз – қатысушылардың мүлкін келісілген түрде бірлестіре отырып, шаруашылық қызметті басқаруды бірлесе отырып жүзеге асыруға, алынған экономикалық пайданы кәсіпорын капиталындағы үлеске байланысты бөлуге бағытталған екі немесе одан бірнеше елдер кәсіпорындарының бірлестігі [5].

    Қазақстанда бірлескен кәсіпорындар заңдық тұрғыдан акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер ретінде құрыла алады. Бірлескен кәсіпкерліктің халықаралық әріптестіктің бір түрі ретінде пайда болуы өндірістік күштерді интернационализациялау, яғни халықаралық еңбек бөлінісінде артықшылықтарды неғұрлым тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін процеске негізделеді[6].

    Бірлескен кәсіпорындардың басқа әріптестік түрлерінен ерекшеліктері:

• Қатысушылардың шаруашылық қызметтің бірнеше сферасы – шикізатты игеру, өңдеу, ақырғы өнімді өндіру, технологиялық қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен әзірлемлер, өндірісті қаржыландыру, өнімді өткізу және т.б қызметтер бойынша ұзақ уақытқа (5-10 жыл және одан артық) бағытталған әріптестігі.
• Ортақ мақсатқа жету үшін серіктестіктердің меншіктерін (ақша, ғимарат, құрал-жабдықтар) біріктіруі;
• Жарғылық қорды және кәсіпорынның басқару органдарын бірлесіп қаржыландыру;

    -        Құрылтайшылар арасында жарғылық қордағы үлеске сәйкес алынған пайданы бөлу;

    -       Ортақ тәуекел және мүмкін болатын шығындарды олардың шаруашылық шараларға қатысу үлесі бойынша ортақ шектеулі жауапкершілік.

    Сондықтан, халықаралық әріптестіктің басқа  формаларына ерекшеленетін бірлескен  кәсіпкерліктің айрықша белгілері  ортақ мүлік, пайда мен тәуекелді  сәйкес бөлу тәрізді элементтер болып  табылады.

    Жоғарыда  айтылған ерекшеліктер сыртқы нарыққа  шығу стратегиясында белгілі артықшылықтарға ие болуға мүмкіндік туғызады:

• Өндіріс көлемін ұлғайту, бірлескен кәсіпорынның негізгі құралдарын модернизациялауға серіктестердің жоғары қызығушылығын туғызу;
• Өндірістің тиімділігін, өнімнің тиімді өткізілуін қамтамасыз етуге серіктестердің жауапкершілігін арттыру;
• Серіктестердің тауарды өндіру, сату алдындағы, өткізу, сатылғаннан кейінгі операцияларда күштерін біріктіруге ұмтылуы.

    Бірлескен кәсіпорындарды құру өтпелі экономика  кезеңінде жұмыссыздықты жоюға, әлемдік нарықта әрекет ету үшін шетелдік серіктестердің маркетинг саласындағы тәжірибелерін игеруге, шетел капиталын тарту, ғылыми-техникалық жетістіктерді өндіріске енгізу, халықтық тұтыну тауарларының елде тапшыларын сол ел территориясында өндіруге, яғни импортты төмендету арқылы валюта шығындарын үнемдеуге мүмкіндік береді [7].

    Ел  экономикасындағы қатердің бірі ірі  компаниялардың монополизациялануы болып  табылады. Бірлескен кәсіпорындар құру монополизммен күрестің бір құралы бола алады. Мемлекеттік кәсіпорындарды нарықтан сырғыту, олардың монополиялық мүдделерін жоюда бірлескен кәсіпорындар техникалық деңгейі және өнім сапасы бойынша күшті бәсекелес болады.

    Шетелдік  тәжірибе көрсеткендей бірлескен кәсіпорындар отандық кәсіпорындармен сәтті  бәсекеге түсіп, оларды өнім сапасын көтеруге, өндіріс шығындарын төмендетуге мәжбүр етеді.

    Бірлескен кәсіпорындардың әлеуметтік-экономикалық мәні меншік иелерінің құралдарының бірігуінен шығады. Яғни аналық компанияның меншігі белгілі деңгейде биліктік сипатқа ие болады. Бірлескен кәсіпорын бірнеше заңды тұлғалар арасындағы келісім нәтижесінде құрылады және тіркеуден өткеннен кейін заңдық тұлға сипатына ие болады. Бірлескен кәсіпорын жеке заңды тұлға бола отырып, өзінің міндеттемелеріне толық жауапкершілік алады. Өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру принциптері бойынша әрекет етіп, толық шаруашылық есеп жүргізеді.

    Кәсіпорын өз тарапынан шаруашылық қызмет бағдарламасын  жасайды және төмендегідей басқару  органдарына ие:

    Басқару (правление) – кәсіпорынның жоғарғы басқару органы. Ол кәсіпорынның техникалық және шаруашылық бағдарламасын айқыдайды, ассортиментті жаңарту, құрал-жабдықтарды модернизациялау, пайданы бөлу және т.б мәселелерді шешеді.

    Дирекция – атқарушы басқару органы. Кәсіпорынның ағымдық қызметін басқарады, оның құрамы жоғарғы басқару органы арқылы қазақстандық және шетелдік азаматтардан құралады. Жоғарғы басқару органының өкілі болып шетел азаматы қабылдануы мүмкін.

    Ревизиялық  комиссия – жылдық балансты, бухгалтерлік есепті жүргізу реттілігін тексеретін бақылау органы [2].

    Серіктесті таңдау шетелдік серіктестермен сыртқы экономкалық байланыс ақпараттарына қатысты жүзеге асырылады. Серіктесті іздеу барысында инвестициялық климатты (экономикалық, саяси және елдегі құқықтық жағдайлар) және оның жақсару мүмкіншіліктері есепке алынуы тиіс.

    Бірлескен кәсіпорын қызмет етуінің бірінші  белгісі бұл олардың жарғылық капиталының қалыптасуы болып табылады. Яғни,ол - қатысушылар салымының негізінде қалыптасатын негізгі немесе айналым капиталы (теңгеде немесе шетел валютасымен). Жарғылық қордың қалыптасу реті және оның маңызы қазақстандық және шетелдік қатысушылардың келісімімен құрылтайшылық құжаттарды есепке ала отырып бекітіледі. Көптеген арнайы банктердің есептеуі бойынша бірлескен кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығы оның жарғылық қоры кәсіпорынды құруға және қызметтің алғашқы кезеңін қамтамасыз етуге кеткен жалпы шығындарға тең болса, не оның 50% құрағанда ғана қамтамасыз етіледі.

    Қажеттілік  туындаған жағдайда БК несие құралдарын пайдалана алады.

    БК  пайдасы деп оның экономикалық қызметінің нәтижесін айтады. Пайданың көп бөлігі негізінен отандық қатысушыда ұлғаймалы өндірісті кеңейту, қоғамдық тұтыну қорларын құру және жалпы мемлекеттік шығындарды шешу сияқты мәселелерді жүзеге асыру үшін қалдыру көзделеді.

    Жарғылық  қордағы үлесіне байланысты шетелдік қатысушы өз пайдасын алады, ал елден алып қайтқанда пайдаға салық салынады.

    Бастапқы  кезеңде үкімет шетел капиталын  тартуды көздейді де, БК қызметіне  белгілі жеңілдіктер енгізеді.

    Бірлескен кәсіпорындардың қызмет әрекетінің тоқтатылуы келесі жағдайлар нәтижесінде жүзеге асырылуы мүмкін:

• Қызмет ету мерзімінің аяқталуы;
• Көзделген мақсатқа жету;
• Қатысушылар арасындағы өзара келісіммен және т.б заң, жарлық, құрылтайшылық құжатта ескерілген мәселелер бойынша [2].

    Бірлескен кәсіпорынның жойылуы оның құрылтайшыларымен бекітілген ликвидациялық комиссиямен, ал егер банкроттық жағдайында сот үкімімен сайланған ликвидациялық комиссиямен жүзеге асырылады.

    Бірлескен кәсіпорын ұлттық экономикадағы  жеке экономикалық бірлік ретінде өзіне  тән сипатты белгілері мен ерекшеліктері бар. Оларды белгілі критерийлер бойынша,яғни пайда болу сипатына, ұйымдастыру формасына, серіктестердің үлестік қатысуна, әріптестіктің кешенділігіне, қатысушылардың басқаруға әсер ету және экономикалық кезеңдердің байланысу түрлеріне қатысты жіктеуге болады [8].

    Пайда болу сипатына байланысты  олар белгілі шетелдік үлестік қатысу нәтижесінде жаңа кәсіпорынның пайда болуын немесе қайта құрылудағы бірлескен кәсіпорынның еншілес немесе филиалдарының қалыптасуын сипаттайды.

    Көбінесе  бірлескен кәсіпорындар шетелдік капиталды бұрын құрылған кәсіпорындар мен ұйымдардың өндіріс масштабын кеңейту, тиімділігін арттыру үшін тарту нәтижесінде құрылуы мүмкін. Бұл шетелдік серіктестің жалпы капиталға салымы не қазақстандық кәсіпорынның акцияларын иемдену арқылы жүзеге асырылады. Осындай жолмен құрылған БК-дар арасындағы келісім өндіріс көлемін анықтау, өнімді бөлу және өткізу, салықтарды төлеу реттілігі, басқару жүйесі және әріптестік мерзімі тәрізді мәселелерді қамтиды.

    Жаңа  кәсіпорын құру немесе ескі кәсіпорынды кеңейтуге серітестердің қаржылық ресурстары жетпеуі мүмкін. Мұндай жағдайларда инвестициялық банктер араласады. Олар кәсіпорын қызметін жобалау үрдісінен бастап, оны жүзеге асырғанға дейін қаржыландыруы мүмкін. Мұндай қаржыландыру көптеген дамушы елдерде қолдау тапқан. Оның мәні бірлескен кәсіпорынның тек өмірге қабілетті жобаларын ғана шетелдік қаржылық мекеме жергілікті үкіметтің және банктің кепілдігінсіз қарызға қаржыландырады. Несиегерлердің қаржылық кеңесшілері ұтылып қалмас үшін жобаның экономикалық параметрлерін толығымен қарастырып, оның жүзеге асуының соңына дейін бақылау жүргізеді. Бұл бірлескен кәсіпорын формасы құрылыс саласына көбінесе тән, себебі объектінің толық уақыт мерзімінде қаржылық қамтамасыз етілуіне кепілдік береді және құрылыстың аяталуын жылдамдатады. Көптеген елдердегідей бұл форма Қазақстанда да кең қолдау таппаған[9].

      Ұйымдастырушылық тұрғысынан бірлескен кәсіпорындар бірзауыттық және көпзауыттық болып бөлінеді. Бірзауыттық формадағы кәсіпорындарға ірі, орта және шағын кәсіпорындар жатады, ал көпзауыттық кәсіпорындарғы трестер, концерндер, комбинаттар кіреді. Қазіргі уақытта еліміздегі бірлескен кәсіпорындар бірзауыттық сипатқа ие.

    Жарғылық  капиталдағы үлестеріне байланысты БК мажоритарлық, яғни бір серіктестің үлесі 50%-тен асады, тең паритеттік- үлестері тең дәрежеде, миноритарлық, бір қатысушысының үлесі 50%-тен кем болып бөлінеді. Жарғылық капиталдағы үлес серіктестердің кәсіпорынды басқару, бақылау деңгейін анықтайды.

    Кешендік  әріптестік бойынша БК тең құқықты, яғни оның қатысушылары басқару шешімдеріне тең құқыққа ие және тәуекелді тең дәрежеде бөліседі, және келісімді, яғни оның қатысушылары әріптестік, шығындарды, тәуекелді, пайданы бөлу туралы келісім жасайды.

    Экономикалық  кезеңдердің байланысу  түрлеріне байланысты БК көлденең, тік және диагоналды болып бөлінеді. Көлденең БК-да біртекті өндірістік және саудалық кезеңдердің интеграциясы жүзеге асады.