Бірлескен кәсіпорын

 ЖОСПАР

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Қазіргі кезде  еліміздің нарықтық экономикаға  көшуінен, шаруашылық субьектілері (жеке және заңды тұлғалар) жоғарғы деңгейлі өзара қызметтесу арқылы, тиімділікке қол жеткізу үшін өздерінің күш жігерлерін бәсекелестікке төтеп беретіндей етіп, біріктіріп жатыр. Кәсіпорындар арасындағы мұндай қызметтестік – әдеттегі тауар айналымынан шығып, бір-бірімен технология, ноу-хау және басқарушылық тәжірибесімен алмасып, жарқын болашағы бар қызметтерге капиталдар енгізіп, бірлескен ұзақ мерзімді өндіріспен айналысуда. Әлемде халықаралық шаруашылық өмірді интернационализациялау – әртүрлі мемлекет субьектілерінің бірлескен қызметтерінің түрлі ұйымдық – құқықтық нысанын пайдалануға әкелді. Бұл таза шарттық нысан немесе заңды тұлға құруға әкелетін ұйымдық-құқықтық нысан болуы мүмкін.

Бірлескен кәсіпкерліктің түрлі нысанына байланысты, мемлекет бір фирманың екіншісіне қосылуын не толық енуін пайдаланады. Ал бірлескен кәсіпкерлік қызметтің субьектілері басқа қатынаста өздерінің әрекет бостандығын сақтайды.

Көптеген ірі шаруашылық субьектілерінің  қызметтерінің маңызды құрамдас бөлігі болып халықаралық инвестиция табылады.

Қазақстан Республикасы әлемдік дамудың  негізгі тенденциясы есебімен сыртқы экономикалық айналымға қатысуда белсенділік  танытуда. Сондықтанда, шетел инвестициясын  тарту экономикалық саясатымыздың  басымды бағыттарының бірі болып  табылады. Бірақ, еліміздің экономикасы ұзақ уақыт әлемдік шаруашылықтан бөлініп қалуынан және осы аймақта жеткілікті тәжірибесінің болмауынан қызметтестіктің ерекше нысаны-шетел инвесторы қатысатын бірлескен кәсіпорын құруды қажет етті.

Мұндай қызметтестік нысаны болып бірлескен кәсіпорын табылды (БК). Айта кету керек, халықаралық тәжірибеде қабылданған “goіnt venture” түсінігі ТМД елдеріндегі “бірлескен кәсіпорын” түсінігінен ерекшеленеді. Егер “goіnt venture” деген ұғым қатысушылардың қандай да бір мемлекетке қатыстылығына тәуелсіз бірлескен кәсіпкерлік қызметке қолданса, ал “бірлескен кәсіпорын” ұғымы бұған қарағанда тар, яғни қатысушылары әртүрлі мемлекеттен болатын бірлескен кәсіпкерлік қызметке қолданады. Осылайша, Қазақстан Республикасындағы “бірлескен кәсіпорын” халықаралық тәжірибеде қабылданған шетел капиталы қатысатын кәсіпорын ұғымымен өте ұқсас.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында  бірлескен кәсіпорынның қызметін құқықтық реттеу ұлттық және ұлтаралық деңгейде жүзеге асуда. Республикамыз көптеген халықаралық екі және көп  жақты шарттарға, келісімдерге, конвенцияларға қол қойып, бірнеше әмбебап конвенцияларға қосылды. Ал ұлттық деңгейде, экономикаға шетел инвестициясын тартуға бағытталған заңнама базасы жасалды.

Осы жұмыс Қазақстандағы бірлескен  кәсіпорынның дамуының, қызметін ұйымдастырудағы негізгі талаптарының ерекшеліктерін қарауға, сонымен қоса қызметтерін реттеу аймағындағы әрекет етуші құқықтық базасына анализ жасауға бағытталған.

Жұмыс үш тараудан тұрады. Біріншісі, “бірлескен кәсіпорынның” ұғымына  жалпы сипаттама және оның еліміздегі және әлемдегі даму тарихы жөнінде айтылған.

Екінші тарау бірлескен кәсіпорынды  құруға, басқаруға және оның қызметіне  қажетті негізгі талаптарға арналған.

  Ал үшінші тарау бірлескен  кәсіпорынның Қазақстан Республикасының  аумағында, Қазақстан Республикасының заңнамасымен құрылуы мен оның қызметін құқықтық реттеу анализіне арналады.

Бұл жұмысымда М. Богуславскийдің, Л. Лунцтің, Н. Вознесенскаяның, Н. Шебанованың, С. Сағындықованың, Қ. Мауленовтың, М. Сарсенбаевтың  т.б. еңбектерін және көптеген заң актілерін пайдаландым.

 

Бірлескен кәсіпорын түсінігі және оның даму тарихы

3. Бірлескен кәсіпорын түсінігі және оны топтастыру

 

Батыс әдебиетінде “бірлескен кәсіпорын” ұғымы – Ұлыбританияда XVІ – XVІІ ғасырларда теңіз саудасымен айналысқан Merchant Ventures немесе Gentlemen Adventures бірлестігін анықтау үшін пайда болған. Бірігіп тауар сатып алып, оларды тәуекел мен шығынды есептей отырып, қайта сату Adventures түріндегі бірлестікке әкелді. Осындай шарттасудың сәйкесті нысаны салдарынан “goіnt stock” туындай отырып, ол жауапкершілігі шектеулі заңды тұлғаның, яғни іncorpated goіnt stock companіes-тің туындауының алғы шарттарын ұсынды.

 Бірақ, “goіnt venture” ұғымы туралы  шетел мемлекетінің заңнамаларында  және сот тәжірибесінде, экономистер мен заңгерлердің еңбектерінде ешқандай ортақ түсінік берілмеді. Бұл ұғымды түсіндіргенде, үш сипаттамалық жағдайда қарастырамыз:

1) goіnt venture – кәсіпорындардың көп не аз тұрақты негіздегі өзара пайдалы қызыметтестігі.

2) жалпы үлестегі мұндай қызметтестікке қатысушылардың мүддесі шаруашылық байланысты сақтауға деген қарапайым ықыласына ұласады, яғни goіnt venture – бұл, тұрақты шаруашылық байланыстанда үлкен құбылыс.

3) goіnt venture – осындай қызметтестікті құқықтық рәсімдеу үшін белгілі бір заңи құралдарды пайдалануды болжайды.

Алғашқыда “goіnt venture” ұғымы әртүрлі  ұлттарға қатысты кәсіпорындардың  бірлескен іскерлік бастамасын белгілеу үшін пайдаланды, бірақ біртіндеп  бір ұлттың кәсіпорындарының бірлескен  қызметіне қолданды.

Қазіргі кезде дамыған елдердің сыртқы және ішкі бірлескен қызметінде бірдей құқықтық нысан пайдаланылады.

Ал “бірлескен кәсіпорынның” тар  мағынасына келсек, мұнда да тұтас  ұғым жоқ. Мысалы: “аралас қоғам”, “аралас  компания”, “аралас фирма”, “бірлескен кәсіпкерлік”, “бірлескен иеліктегі кәсіпорын” т.б.

Англо-американ құқық жүйесінде  “серіктестік“ (partnershіp) ұғымы қолданса, Германияда бірлескен кәсіпорынды  жиі “кәсіпкерлер одағы” немесе “ашық  сауда серіктестігі“ деп атайды. Ал Сауд Арабиясында және Кувейтте бірлескен кәсіпорынды “lіmіted partnershіp” – “шектелген серіктестік“ деп атайды.

Кеңес әдебиетінде және өзге де социалистік  елдерде “бірлескен“ не “аралас“ кәсіпорын түсінігі қолданды.

Шетел авторларының пікірлері бойынша  бірлескен кәсіпорын (әрі қарай  БК) қандай мақсатпен, кіммен, қайда және қанша үлеспен құрылуына тәуелді бір-бірінен өзгеше болады. Оларды сипаттамалық белгілері арқылы төмендегіше топтастыруға болады:

1. БК-ның орналасу мекен-жайына байланысты, яғни қатысушылары

әртүрлі мемлекет өкілдерінен құралғандықтан, келесі негізде:

        - Өнеркәсібі дамыған елдер - өнеркәсібі дамыған елдер;

        - Өнеркәсібі дамыған елдер - дамушы елдер.

Ал Кеңес үкіметі кезінде  төмендегіше топтастырылды:

        -   Социалистік және өндірісі дамыған капиталистік елдер;

        -   Социалистік және дамушы елдер.

1. Серіктестік құрылымына байланысты:

        -  Тек жеке капиталдың қатысумен (дамыған елдерге тән).

        - Жеке фирмалардың және мемлекеттік кәсіпорындардың не ұйымдардың қатысуымен (дамушы елдерге, кезінде социалистік елдерге тән болды).

        -  Ұлттық және халықаралық ұйымдардың қатысуымен (барлық елдерге тән).

2. БК-ға қатысушы серіктестердің қосқан капитал үлесіне байланысты :

        - Енгізетін капитал үлесі бірдей серіктестердің тең қатысуымен;

        - Шетел капиталының көп үлеспен қатысуы. Бұл нысанда шетел серіктесі БК–ның қызметіне жоғары дәрежелі бақылауды қамтамасыз етуге ұмтылады, ал жергілікті серіктес кәсіпорында өз үлесін көбейту үшін қажетті қаржы құралдарын иеленбейді.

        - Шетел серіктесінің қатысу үлесі аз не төмен дәрежеде. Бұл нысанда БК ұлттық кәсіпорынға ұқсас, ереже бойынша мемлекет ұсынған әртүрлі жеңілдіктерді пайдаланады.

3. Қызмет түріне, яғни серіктестердің алдына қойған мақсаттарына сайкес:

        - Ғылыми нәтижелер мен тәжірибе біріктіру, жаңа өнім, ноу- хау, құрал –жабдықтар дайындау үшін жобалар әзірлеу мақсатында құрылған ғылыми сипаттағы БК;

         - Өндіріс үрдісінде және өнімді өткізу кезіндегі шығынды төмендету мақсатында шетел инвесторы құрған өнеркәсіптік сипаттағы БК;

          - Шетел серіктесінің кәсіпорнына толықтай өнімді өндіру үшін қажетті арзан шикізатты және жартылай фабрикатты жергілікті нарықтан сатып алу мақсатында құрылған сатып алушы БК;

          - БК орналасқан елде және үшінші елде өнімдерін өткізуді жүзеге асыратын, жаңа нарықты игеру мақсатында құрылған - өткізуші БК;

         - Әртүрлі қызмет түрлерін байланыстыратын кешенді БК;

БК құру ережеге сай мына мақсаттардан тұрады:

          - Әлемдік жүйеде капиталалмасуын және еңбек бөлінісін толық тарту есебінен экономиканың тиімділігін арттыру;

          - Озат ғылыми - техникалық жетістіктермен басқару тәжірибелерін жұмылдыру;

          - Ғылыми - техникалық жетістіктердің тәжірибелік игерілуін тездету;

          - Қосымша материалдық және қаржылық ресурстарды тарту;

          - Тиімсіз импортты қысқарту.

 

 

 

1.2. Қазақстандағы бірлескен кәсіпорындардың даму тарихы

 

Қазақстан Республикасында Қазан төңкерісіне дейін шетел қатысатын кәсіпорындар  қызмет етті. Олар, әсіресе, қазба өнеркәсібінде болды. Мысалы: ағылшын-француз Спаск-Успен мыс рудасын өндіретін акционерлік қоғамы, Ембі мұнай кенімен айналысқан Батыс Орал мұнай қоғамы.

Осыдан кейін, БК Қазақстанда қайта  құру кезінде пайда болды. Бұл  кезеңде БК-ның құрылтайшылары кооперативтер бола отырып, оларды шетел инвестициясы қатысатын кәсіпорынға енгізу экстенсивті түрде өсті. 1989 жылы шетел қатысатын кәсіпорынның 8-і тіркелсе, 1990 жылы олардың саны 15-ке жетті.

БК-ды құруға арналған үшін нақты құқықтық баспа 1990 жылы 7 желтоқсанда қабылданған “Шетел инвестициясы туралы” Қазақ КСРО-ның заңы болды. Осы заңға тіркелген қосымшада өндірістік өнімдер мен қызмет көрсетулердің тізімі көрсетілді де, оларды жүзеге асырушы шетел инвестициясын пайдаланатын кәсіпорындар арнаулы жеңілдіктер алды.

БК құрлымын коммерциялық және делдалдық кәсіпорындар иеленгендіктен, олар төлем тапшылығының балансына мәнді салым енгізбеді және ішкі нарықты өндірістік тауарлармен толтыруға аса ықпал көрсетпеді.

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін  БК саны едәуір өсті.

1992 жылы шетел инвестициясы қатысатын БК-ның жарғылық қорының құны және жобалауда капиталды шоғырландыру бойынша бірінші орынды Шығыс Қазақстан облысы алды. Мұнда Жапон, Ақш, Австрия, Қытай және т. б. елдер өз капиталдарын енгізуге ұмтылды. Олардың қатысуымен он екі БК құрылып, БК-ды қызметке қосатын жарғылық қордың жалпы валюталық бөлігі 182,8 млн долларды құрады. Шетел инвесторы үшін, бұл облыс бай шикізат базасымен қызығушылық  тудырды.

Қалалар арасында тіркелген БК-дар саны бойынша бірінші орынды Алматы қаласы алды. Алматыдағы БК-ның қызметі халық тұтынатын тауарларды өндіру, азық-түлік өнімдерін өндіру, алдыңғы қатарлы технология енгізу, түсті металл және алтын кенін толықтыратын техниканы енгізу, құрылыс, телерадио аппараттарын өндіру, ауыз суды тазалау бағытында болды.

1993 жылдың басында БК-дардың арасында өнімді импорттайтын кәсіпорын көбейсе, экспорт операциясын жүзеге асыратын кәсіпорындар азайды. Біріншісі елу екіге дейін өссе, екіншісі он алтыға дейін кеміді.

1996 жылдың 1 қаңтарында Қазақстанда  2624 БК тіркеліп(1995 жылы 1 қаңтарда-2025 БК), оның 656 қызмет атқарды, тіркелгендердің 75% немесе 1968 БК ешбір өндіріске салымдарын салмады және ешқандай қызмет көрсетуді жүзеге асырмады.

Қазіргі кезде БК-дар Қазақстанның барлық облысында қызмет етуде. Оның ішінде 368-і(56%)- Алматы қаласында, 39-ы(6%)- Қарағанды облысында, 32-сі(4,8%) - Атырау облысында, 24-і(3,6%) - Алматы облысында, 26-сы(4%) - Оңтүстік Қазақстанда, 24-і(3,6%) -Павлодарда, 18-і(2,7%) - ШығысҚазақстанда, 17-сі (2,6%) - Ақмола облысында, 14-сі (2,1%) - Семей облысында, 11-і (1,7%) - Талдықорған облысында, 10-ы (1,5%) - Жамбыл облысында орналасқан.

Ал БК-ның аз шоғырланған жерлері - Қызылорда, Маңғыстау, Торғай, Жезқазған облыстары.        

Қазіргі кезде ҚР-да БК-ның қызметіне серіктес елдер ретінде әлемнің 90-ға жуық елдері қатысуда. Қызмет етуші БК-ның көпшілігі Еуропа және Азия мемлекеттерінің фирмаларымен құрылған. Сонымен қатар, 70-тей БК өз қызметін американдық фирмалармен жүзеге асыруда. Аса белсенді қызметтестікті БК бағытында Түркия, Қытай, Ресей, Германия, Оңтүстік Корея, Италия, Пакистан, АҚШ орнатуда. Бұл елдермен Қазақстан сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы шарт жасап қана қоймай, капитал енгізуді өзара қорғау және көтермелеу туралы келісімді бекітті. Сөз жоқ, тиісті халықаралық шарттар Қазақстанда қолайлы инвестициялық климат тудыруға әсер етті.

АҚШ әлі де елімізге капиталдарын енгізуде белсенділік көрсетіп отыр. Бұл күнде 230-дан астам Қазақстан-Американ БК-дары тіркелген. ҚР-ның Сыртқы Істер Министрлігінің баспасөз қызметінің хабарламасы бойынша елімізде Американдық инвестицияның көлемі 1,9 млрд доллардан тұрып, бұл шетел инвестициясының жалпы сомасының 28% құрайды.

Қазақстан экономикасындағы БК-дар болашақта дамудың жарқын көрнісі ретінде мұнай өндіру өнеркәсібінде қызмет етуде.

Қазіргі уақытта Қазақстанда шетел инвестициясын тартудың келесі салалық құрылымы бақылануда.

Қазақстанда шетел инвестициясын  өндіруші салаға тарту тенденциясы  экономикадағы қызметтерінің тиімділігі шектелгенге дейін сақталуда. Бұл  жағдай көптеген шетел сарапшыларының пікірі бойынша “голландиялық аурудың” пайда болу қауіпі төніп тұр, яғни экономиканың белгілі бір жеке салалары инвестиция есебінен қанығу қауіпі.