Бірлескен кәсіпорын

  Кез-келген технологияны және  басқа активтерді беру толығымен  жүзеге асады, яғни БК технологияға өз құқығын береді де, ал бірлескен кәсіпорынның серіктестерге болашақта көрсететін технологиялық және консультациялық қызмет көрсету міндетін бермейді. 

БК тәуелсіз кәсіпорындар арасында ұзақ мерзімді өндірістік кооперацияны дамыту үшін құрылады. Мұндай, БК құқықтық қатынаста, бірлескен кәсіпорынды құру туралы жеке шартпен реттеледі. Осыдан келіп БК құру туралы шарт мынадай мақсаттардан тұрады:

- Бірлескен кәсіпорынды құру;

- Бірлескен кәсіпорынның ұйымдық  құрылымын бекіту;

- Құрылымды өзгерту  мүмкіндігін анықтау және осындай тектегі БК мен жеке серіктес кәсіпорын арасындағы кооперацияға әсер етуі қандай бейнеде болатынын бекіту.

БК өз қызметін тарату не қайта құру жағдайында тоқтатады. 

Бірлескен кәсіпорынның мүлкін меншіктенушілердің немесе меншік иесі уәкілдік берген органның шешімі бойынша, сондай-ақ құрылтай құжаттарында шешім қабылдауға уәкілдік берген органның шешімі бойынша бірлескен кәсіпорын белгілі бір негіздер бойынша тоқтатылуы мүмкін.

БК қызметінің тоқтатылуынің әртүрлі негіздері бар:

1. Экономикалық негіздер - бұл, БК құру жобасынан туындайтын бірлескен кәсіпорынның экономикалық пайдасыз болуы. Мысалы: алғышарттардың сенімсіз бағалануынан немесе типтік талаптарға қосымша өзгертулер енгізуінен;
2. Серіктестердің өздеріне тәуелді негіздер. Мысалы: банкрот болуы, қаза табуы және т. б.;
3. Жеке қатысушылардың шартты бұзуы;
4. Бірлескен кәсіпорынды құру жобасымен байланысты мемлекеттік рұқсаттан туындайтын құқықтық себептер;
5. Басқа да шарттық себептер.

Осы негіздер бойынша БК-ды тарату туралы талапты заң актілері және серіктестер арасындағы шарттар негізінде талап қоюға құқық берілген серіктестер және мемлекеттік орган, ал банкрот болған жағдайда несие берушілер де сотқа беруі мүмкін. БК тарату туралы сот шешімімен жүзеге асыру жөніндегі міндеттер, оның мүлкін меншіктеушіге, меншік иесі уәкілдік берген органға, бірлескен кәсіпорынды таратуға құрылтай құжаттарында уәкілдік берген органға не сот тағайындаған басқа органға не тұлғаға жүктелуі мүмкін. Бірлескен кәсіпорынды тарату және қайта құру тәртібі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен және өзге де заң актілерімен реттеледі. Сонымен қатар, жарғылық қордағы үлесі көбірек қатысушы бірлескен кәсіпорынды тарату туралы шешім қабылдаған жағдайда, басқа қатысушы (қатысушылар) кәсіпорыннан шыққан қатысушыға мүліктегі үлесін төлеп, бұл кәсіпорынды қайта құруға құқылы.

Заңды тұлғалардың мемлекеттік  регистріне тиісті жазба жасалғаннан  кейін бірлескен кәсіпорынды  таратылуы аяқталды, ал бірлескен  кәсіпорынның өмір сүруі тоқтатылды деп есептеледі. БК маңызды міндеттерінің бірі нәтижесі серіктестер арасындағы болуы ықтимал үлкен қайшылықтарды басынан бастап жою. Сондықтанда БК құру туралы шарт көлемді болып келеді.

Тәжірибе серіктестер арасындағы даулар мен қарсылықтардың алдын-алу үшін барлық маңызды аспектілерді нақтылап және барлығын қамту қажеттілігін көрсетуде. Сондықтанда келіссөз үрдісінде маңызды орынды негізгі шарттың құрамды бөлігіне қажетті болатын қосымша шарт алады. Бірақ та, олар келісіліп негізгі шартта қосымшалануы мүмкін. Оған мыналар жатады:

• Инжиниринг туралы, ноу - хау және технологияны беру туралы

шарттар;

• Жер участігін пайдалану және оған құрлыс жұмысын жүргізу

туралы шарттар;

• Лицензия, патент беру туралы, сауда белгісін иелену туралы

шарттар;

• Технологиялық жәрдем беру туралы; менеджмент,маркетинг

туралы шарттар;

• Қызметшілер үшін ашық конкурс өткізу туралы шарттар;

Бұл шарттар, БК құру туралы негізгі  шартпен бірге, БК ұзақ мерзімдік  қызметін және оның серіктестері мен  серіктестіктері арасындағы өзара қатынасын анықтауы тиіс.

Қосымша келісімнің әрекеті бірлескен  кәсіпорынның барлық өндірістік шеңберіне  және жеке маңызды салаларына таралуы  мүмкін.

Қосымша келісім көлемі БК қызметінің түрлері мен мөлшеріне тәуелді.

Ережеге сайкес, инвесторлар келесі құқықты иеленеді:

- капиталының үлесіне тәуелсіз бақылаушы органда артықшылықты шетелдік серіктестік иеленеді;

- қызметтерінің жеке саласында жергілікті инвестордың бақылауы тиылады;

-қатысу үлесіне тәуелсіз шетел  инвесторына бақылау құқығы беріледі;

-инвесторлар арасындағы дауды БК тұратын жерден тыс елдегі төрелік сотпен шешеді;

-БК таратылған кезде капиталды  әкетуі шексіз;

Лизензия сату және ноу-хау технологиясын  беру туралы мәселелрге көп көңіл  аудару қажет. Егер бір шетел серіктесі  бірлескен кәсіпорынның билік етуіне өз ноу-хауын ұсынса не патентті пайдалануға, ой еңбегінің өзге де нәтижелерін қолдануға рұқсат берсе, онда БК қызмет етуші елдегі технологияны беру және ой еңбегінің нәтижесін құқықтық қорғау туралы шарт ережелеріне анализ жасау керек. Технологияны беру туралы шарт бірнеше мемлекетте арнайы рұқсатты талап етеді (мысалы: Аргентина, Мексика, Испания).

Бірлескен кәсіпорында технологияны беру жеке келісім бойынша не лицензиялық  келісім бойынша жиі БК туралы келісімнің бөлігі болып табылады.

Бірлескен кәсіпорынға технология берген кезде оның иесі технологияны БК шегінде пайдалануға мүдделі болса да, мұндай ұсынуды ойланып және мұқият жүзеге асыру қажет.

“ Технология” дегеніміз қандай да бір арнайы нәтижеге қол жеткізу  үшін жинап, пайдалануға жататын  құралдар сомасының жиынтығы. Халықаралық тәжірибеде заңды мәртебесі қорғалған патенттелген және патенттелмеген технология (сауда құпиясы, ноу-хоу,патенттелмеген өнер табысы) болып бөлінеді.

Әдетте, бірлескен кәсіпорынды  құрған кезде қатысушылармен лицензиялар, патенттер, технологиялар беріледі. Мұндай берулер бірлескен кәсіпорынға капитал салымы ретінде қатысуы мүмкін.

Өнер табысын пайдаланған сияқты, пайдалану құқығы үшін төлем лицензия алған тұлғамен жүзеге асады.

Мерзімді төлем лицензияны иеленушінің  пайдасынан алынатын пайызды, сатудан түскен таза пайданы қосып әртүрлі вариантта есептеуі мүмкін.

БК туралы келісімдегі мәнді  ерекшелік болып бірлескен кәсіпорынның дамуы үшін активтік негіз ретінде  лицензияға, патентке, технологияға тиесілі  құқықтар мен міндеттердің және төлемдердің пайдалану жағдайы табылады.

Егерде, бір серіктес бірлескен  кәсіпорынға өз ноу-хауын енгізсе, онда БК өз тарапынан бұл ноу-хауды  үшінші тұлғаға не оған сублицензия  бермеуіне толық заңды мүдделі. Ноу-хауды беруші тұлға, сол ноу-хау  негізінде өндірілген өнім, оның меншігіндегі өніммен үшінші елдің нарығында және ноу-хоудың иесінің елінде бәсекелеспеуіне мүдделі.

Негізгі шартқа қосымша ретінде  жазбаша түрдегі келісіммен қатар, тараптардың ауызша келісіміде орын алады. Бірақ:

1. Пікірлердің қарама-қарсы қақтығысы кезінде ауызша келісім дауласуға жатуы мүмкін, мұндай жағдайда оған сілтеме жасау мүмкіндігі жоқ;
2. Бірлескен кәсіпорынды басқару қызметіндегі басшылар ауысқан кезде жаңа басшы ауызша келісімнің бар екенін білмейді, не онымен келіспейді деген қорқыныш тууы мүмкін.

Ситуациялар қатарында ауызша келісімдердің  өзіндік салмағы бар. Бірлескен  кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметіндегі ауызша келісімнің мәні белгілі бір  аспектілерге байланысты жазбаша келісім  жасау мүмкіндігі жоқ кезде күшейеді (заңды себептердің салдарынан). Осы келісімді жақтаушылардың айтуынша ауызша келісілген құқықтар мен міндеттер серіктестер арасындағы белгілі бір қатынаста орналасуы тиіс және оны жазбаша келісімнің қосымшасы ретінде түсінуді ұсынады. Жазбаша және ауызша келісімдердің қатынасы серіктестердің кепілдік мүмкіндігін және сенімгершілік дәрежесін анықтайды.

 

2.2  Бірлескен кәсіпорынды басқару 

 

Басқару мәселесі шелел серіктесі  үшін бірлескен кәсіпорында өз мүддесін қамтамасыз етудің жалғыз мүмкіндігі болып табылады. Құқықтар мен міндеттерді бөлу, бақылау мен басқару мәселелері БК қызметінің әртүрлі аясында серіктестердің ықпал етуін анықтайды. Шетел серіктестері бірлескен кәсіпорынның құрылуына, бәрінен бұрын өнімнің өтімділігіне қолайлы жағдай туғызуына мүдделі.

Серіктестер арасындағы құқықтар мен міндеттерді бөлу БК-да серіктестердің құқықтары мен қызметтерінің нақты сипатын және шектеуін шамалайды. Басқарудағы негізгі қызметі шетел серіктесіне ауыстыру капитал үлесін тәуелсіз басқару жөніндегі шарт мәніне байланысты жүзеге асады, тіпті шетел серіктесі қатысудағы төменгі үлеспен бірлескен кәсіпорындағы басқару құқығына қол жеткізуі мүмкін.   

Мысалы: Қазақстанның “Мұнайгаз” компаниясы мен Түркияның ұлттық мұнай компаниясы “Казахтуркмунай” БК құрды. Түркия жағы 47% үлеспен қатысқанына қарамастан, басқармада Қазақстандық серіктестерімен тең дәрежедегі дауысқа ие болды.

БК қызметін бақылау  және басқару  жөніндегі мәселелері тараптардың  келісімдерінің позицияларына тәуелді  шешіледі. Бірақта келісімді талап  ететін негізгі сәттерді бөлуге болады:

- Директорлар кеңесіндегі шарттасушы  тараптардың әрқайсысының өкілдерінің  саны, бірлескен кәсіпорында тең  өкілдікті қамтамасыз ететін  акциялардың сандық және салалық  қатынасы;

- Басқарушы орынға тағайындау  және ол тұлғаның жауапкершілігі;

• “вето” құқығы;
•   Акционерлер мен директорлар арасындағы дауларды шешу;
•   Шарттасушы тараптардың акционер өкілеттігі мен міндеттер шеңберін анықтау.

Дәстүрлі акционерлік қоғам  нысанында серіктестер Директорлар  кеңесі арқылы фирманың қызметіне өз бақылауын жүзеге асырады. Директорлар кеңесі фирманың қызметі мен басқару мәселелерінің барлығымен, директорлар кеңесінің саяси өмірін жүргізетін жауапты атқарушыларды тағайындаумен айналысады.

Заңгерлердің айтуы бойынша, Бірлескен  кәсіпорынның акционерлері дәстүрлі корпоративті иерархиядан кетіп, БК қызметін басқаруды және бақылауды өзі жүзеге асыру мақсатын жиі мәлімдейді. Әрбір тарап директорлар орнынан өз өкілдерін көруді қалайды. Өйткені, олар БК қызметін бастағанға дейін өз мүдделерін қолдайды. Жабық корпорация не жауапкершілігі шектеулі қоғам акционерлеріне осындай құқықты ұсынады.

Ереже бойынша, шарттасушы тараптар БК қызметін бақылау мен басқару  мәселелерінде әрбір тараптан директорлар  кеңесіне мүшелеінің тең сайлауына  қол жеткізу мүмкіндігін қарастырады. Бірақ та, көптеген авторлардың пікірінше, әрбір тараптан кеңес мүшелерінің сандық теңдігінің артықшылығы директорлар кеңесінде қандай да бір шешім қабылдаған сәтте бір немесе бірнеше адамның қатыспауынан көрінеді. Сондықтанда, директорлар кеңесіндегі орындарды бөлуде теңдік міндетті емес.

1985 жылы АҚШ-та жапондық “Тошиба”  компаниясы мен американдық “Вестингауз  Электрик” компаниясы түрлі-түсті  дисплей мен жаңа тік бұрышты  экрандық киноскоп үшін сәулелі  түтікті өндіру мақсатымен “Тошиба-Вестингауз  Электроник” бірлескен компаниясын құрды. Алғашында 51% капитал Тошибаға, 49% Вестингауз Электрикқа жатты. Артынан американдық компания капиталдың 50/50 болып бөлінуіне қол жеткізді, бірақ директорлар кеңесіне “Тошибаның” төрт өкілі, “Вестингауз Электриктің” үш өкілі кірді.

БК қызметін басқаруға тек директорлар  кеңесін тағайындау кірмейді. Бірлескен  кәсіпорынның жауапты жұмысшылары  теңдік және қатысушылық қағидасына сүйеніп таңдалады.

1999 жылы Қытайлық мұнай компаниясы  мен Қазақстандық “Ақтөбемұнай”  компаниясы мұнай бұрғылайтын “Ұлы қабырға” бірлескен кәсіпорынын құрды. Кәсіпорынның басқармасы алты  адамнан тұрды, оның үшеуі әр тараптан құрылды. Ал президентікке Қытай өкілі сайланса, басқарма төрағасы болып Қазақстан өкілі болды.

Басшы органға тағайындау мәселелері бойынша дау туғанда, директорды бір жылға тараптардың бірінің өкілін келесі жылы ауыстыру уәдесімен сайлайды.

Бірлескен кәсіпорынның басқару қызметінің сипаттамалық белгілері:

1. Ұйымдастыру кезеңінде шетел серіктесі басқаруды барлық маңызды аймақта жүзеге асырады;
2. Басқарудағы басты ролді шетел серіктесіне ұсынады;
3. Басқармада дауыс саны тең болған жағдайда төраға қосымша дауыс алады;
4. Әрбір жергілікті басқарушы төраға алдында тікелей жауапты болады;
5. Аралас өнімді жеткізуді шетел фирмасының қызметшісімен бақыланады;
6. Аралас өнімді сатып алу бөлігін шетел фирмасы жүзеге асырады;
7. Өндіріске бақылауды шетел фирмасының қызметкері жүзеге асырады;
8. Өндірісті басқару шетел фирмасына жатады;
9. Жергілікті қызметкерлеріне квалификациясын көтеру міндеттемесін артады;
10. БК-ның өтімділік қызметі шартпен анықталады;
11. Тауарды үшінші елдің нарығына сатуға дайындықты шетел серіктестері жүзеге асырады;
12. БК-ның экспорттық қызметін кеңейтуде шетел серіктесінің келісімі қажет.

Сонымен, бірлескен кәсіпорнды басқаратын органдар болып мыналар табылады: қатысушылардың жалпы жиналысы (өкілдер жиналысы) және оған есеп беретін атқарушы: алқалық(басқарма не дирекция; байқаушы кеңес; т. б.) және жеке-дара органдары.