Кембридж мектебі. Тепе-теңділік проблемасы (А.Маршал). Әл-ауқаттың экономикалық теориясы (А.Пигу)

Экономиканы мемлекеттік  реттеудін неолибералдық концепциясының өкілдері Л. Эрхардтың: ''бәсеке – барлық жерде,  реттеу - кажетті жерде" — деген сөздерін еске алып, экономикалық процестерге мемлекеттік шектеудің дұрыстығын дәлелдеп, оның экономикадағы теңсіздікті жоюдың шарты ретінде кәсіпкерлер қызметінің еркіндігі мен тұрақтылығына ат салысуын қалады. 30-шы жылдарда еркін бәсеке жүйесін тарылтатын мемлекеттің экономиканы реттеудің кейнсиандық идеясына қарсы тұру үшін біраз елдерде неолибералдық орталықтар құрылды. Олар экономикаға мемлекеттің араласуына альтернативті шаралар белгілеп, экономикалық либерализм идеяларын өмірге келтіріп, тәжірибеде жүзеге асырмакқболды.

Неолиберализмнің ірі  орталықтары Германияда, АКШ-та және Англияда тиісінше Фрайбург мектебі (лидерлері - В. Ойкен, В. Репке, А. Рюстов, Л. Эрхард және т. б.), Чикаго мектебі (лидерлері - Л. Мизес, М. Фридмен, А. Шварц және т. б.), Лондон мектебі (лидерлері — Ф. Хайек, Л. Роббинс және т. б.). Франциядағы неолибералистер идеяларынын. көрнекті өкілдері - Ж. Рюэфф, М. Алле. Әр түрлі елдердегі неолибералистер идеяларының мектептеріне қысқаша сипаттама бере отырып мынаны атап өту керек: 30-жылдардағы неолибералистік козғалыс бірыңғай ғылыми-тәжірибелік платформа жасауға тырысты. Бұл бағыттағы неолиберализмнің жалпы принциптері 1938 жылы Париждегі конференцияда жарияланды. Неолибералистердін бұл форумын бүгінде "Липпман коллоквиумы" деп атайды. Өйткені конференциядағы неолиберализм принциптері сол жылы шықкан А. Уолтер Липпманның "Свободный город" деген кітабындағы тұжырымдармен үндесіп жатты. Париждегі конференциядағы неолибералистер қозғалысының жалпы принциптерінің мәні - еркін бәсеке ережелеріне көшуге мемлекеттің көмегі және оларды шаруашылық субъектілерінің бәрінің орындауын қамтамасыз ету. Экстремальды жағдайларда (соғыс, катастрофа және т. б.) мемлекет жеке меншіктің басымдылығын, істер мен рыноктардағы еркіндік шарттарын кайта қарай алады

Әлеуметтік  рынок шаруашылығы концепциясы

"Ордолиберализм" дегеніміз не?

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін неолиберализм идеологиясы бастапқыда Батыс Европада тәжірибеде жемісін бере бастады. 1948 ж. Аденаур — Эрхард үкіметінде 6ұл идеялар мемлекеттік статусқа ие болды. Неолиберализмнің көрнекті неміс теоретиктері В. Репке, А. Рюстов және т. б. еркіндік пен гуманизм үшін монополизмнің барлық түрін сынауды бастады. В. Ойкен және Фрайбург университетіндегі оның жақтаушылары 1948 ж. "Ордо" журналын шығара бастады. Ол барлык елдердегі неолиберализмнің теориялық трибунасы болды. В. Ойкен таңдап алған "Ордо" сөзі - табиғи құрылыс, еркін рыноктық шаруашылық  деген  жиынтық  ұғымдардың  символы. Неолиберализмнің батысевропалық доктринасы "Ойкен мектебінің" ықпалымен "ордолиберализм" деп аталды.

"Әлеуметтік  рынокшаруашылығының" мәні

ФРГ неолиберализм теоретиктері әлеуметтік теңестіру принципі бойынша еркін рынок пен әділетті бөлуді ұштастыру идеясын ұсынды. Мұны алғаш рет А. Мюллер-Армак "Хозяйственное управление и рыночное хозяйство" деген кітабында концептуалды түрде тұжырымдап, алғашқы рет әлеуметтік рынок шруашылығы терминін қолданды. Бұл бағыттағы жұмыстарды В. Репке, Л. Эрхард, В. Ойкен және т. б. жалғастырды. ФРГ канцлері К. Аденаур В. Репкенің "Правильна ли немецкая экономическая политика?" (1950) кітабының кіріспесінде әлеуметтік рынок шаруашылығы үлгісін жасауды елдің экономикалық саясатының басты міндеті деп санады.

В. Репкенің сипаттауы бойынша, әлеуметтік рынок шаруашылығы - экономикалык гуманизмге апаратын жол. Өзінін. "Гуманное общество" деген кітабында 6ұл шаруашылық ұжымдыққа - персонализмді, өкімет шоғырлануына - еркіндікті, орталықтануға - децентрализмді, ұйымдарға - өз еріктілікті және т. б. қарсы қойды. В. Репкенің көзқарасын қолдап, Л. Әрхард 1957 ж. (ХДС) христиан - демократиялык одағының съезінде ФРГ-де әлеуметтік рынок шаруашылығын «құрудың екінші кезеңі басталды» деді. 60-шы жылдардың басында өзінің бір шығармасында ол тек еркін жарыс әлеуметтік рынок шаруашылығының негізгі элементі деп жазды. 1965 ж. Л. Эрхард ХДС партиясының кезекті съезінде әлеуметтік рынок шаруашылығын құру бағдарламасының жүзеге асканын, ол елді безендірілген қоғамға айналдырғанын айтты. Л. Эрхард пен оның қолдаушыларының ойынша, "жасақталған коғам" доктринасы - жақсы табиғи экономикалық тәртіпті іздеу, ал ол әлеуметтік рынок шаруашылығын орнату арқылы мүмкін. Мұнда қоғамдық құрылыс пен өндірістік қатынастардың бес типі мен таптардың антогонизмі туралы марксистік идея мүлдем жоққа шығарылады. Ол В. Ойкеннің мына тұжырымына негізделген: адамзат коғамына экономиканың екі типі тән — орталыктан басқарылатын (тоталитаризм)   және   айырбас   экономикасы   (басқа терминологияда — еркін, ашық шаруашылық), нақтылы тарихи жағдайларда экономиканың екі типінің біреуінің басымдылығы байқалады.

В. Ойкен (1891-1950) өзінің тоғыз рет жарық көрген ''Основания национальной экономии" (1947) деген еңбегінде экономиканы рыноктық ұйымдастырудың негізгі типологиялык проблемаларын тұбірінен негіздеді.

Осы кітаптың "Экономические  системы" тарауында коғамдарда екі экономиканың идеалды типтері - айырбас және орталықтан басқарылатын - табиғи қатар өмір сүретінін дәлелдейді. Ол былай деп жазады: орталыктан баскарылатын экономика жүйесі бір орталықтан болатын жоспар арқылы қоғамның экономикалық өмірін реттейді. Егер қоғамның экономикасы өмірге өздерінің жоспарларын жеке-жеке жүзеге асыратын бөлек шаруашылықтардан тұрса, бұл - "айырбас экономика" жүйесі. Одан әрі В. Ойкен тарихи шындық бұл жүйелердің элементтері өзара араласьш жататындығын және айырбассыз экономика екі түрде — "экономиканы жай орталыктан басқару" (оқшауланған шаруашылық) немесе "экономика әкімштдік-орталықтанған" болатынын жазды. Экономиканың екі түрінің: айырбассыз (орталықтан басқарылатын) тек бірнеше елдерде және түрлі кезеңдерде, мысалы, Парагвайдағы иезуит қоғамында  немесе  инк мемлекетінде,  немесе  біздің ғасырымыздың 40-ж. Ресейде болып қоймай, олар барлық кезендерде болған. Кейде біреуі басымырақ, кейде бірін-бірін толықтырып, бірақ әр кезде айырбас экономикасының элементтерімен бірге көрінеді. Алайда В. Ойкен бойынша, жоғарыдағы екеуі үш түрде жүзеге асады, әрбіреуін ол былай сипаттайды: а) "түгелдей орталықтан басқарылатын экономика" (айырбас жок, өнімдерді өндіру, бөлу және тұтыну түгелдей орталықтың бұйрығы мен ұсынысы арқылы жүреді); б) "тұтыну заттары еркін айырбас арқылы жүретін орталықтан басқарылатын экономика" (айырбас орталыктан, ол өндіргіш күштерді пайдалануды, өндіріс процесі уақытша кұрылымын, өнімдерді бөлу тәсілін аныктайды ... Бірак, бірінші варианттан өзгешілігі - айырбас арқылы тұтынушылар тұтыну заттарын бөлуге түзетулер енгізе алады.); в) "еркін тұтынуды таңдай алатын орталықтан басқарылатын экономика" (игілікті тұтынуды таңдау еркін, бірақ оларды өндіруді орталық белгілейді).

"Әлеуметтік рынок шаруашылығындағы" мемлекеттің ролі

Еркін рынок шаруашылығының автоматты кызметінің мүмкін еместігін  мойындай отырып, В. Репке мен Л. Эрхард өндіріс анархиясына қарсы тиісті мемлекет шараларын қолдады. Бұл шаралар "еркін және әлеуметті міндетті коғамдык құрылыстың синтезін" қамтамасыз етеді. Репке-Эрхард бейнелі иллюстрациясы бойынша, мемлскеттің ролі футбол алаңындағы арбитр-судьяға ұқсас: өзі ойнамайды. бірақ футбол ойыншыларының әрекетін қатаң бақылайды. Басқаша айтқанда, мемлекет еркін рынок шаруашылығының идеалды типі ретіндегі "әлеуметтік рынок шаруашылығының" өмір сүруі үшін еркін бәсеке "ережесін" сактауға, баға белгілеудің шарттарын бақылауға және монопольды бағаға жол бермеуге, монополиясыз товар-акша шаруашылығында жеке меншікті сақтау мен маңызына кепілдік береді.

60-70-шы жылдардағы   "әлеуметтік рынок шаруашылығы"  үлгісін жасау және қызметі  туралы неолибералистердің концепциясы  сол кезде пайда болған "жалпы  әл-ауқат коғамы" туралы институционалистер үлгісімен үндесіп жатты. Өйткені екі конпепцияда да адамды адам қанау мен таптар антогонизмі жоқка шығарылады. Екі үлгіде де барлық азаматтарға әлеуметтік кызметтер мен әл-ауқатты көтеруге тең құқық пен мүмкіндік камтамасыз етудегі мемлекет қызметінің белсенділігін арттыруды көздейді. Жалпы әл-ауқатты болу тек қоғамның түрлі топтарындағы акционерлердің өсуінде емес, сонымен қатар ертеңгі күнге деген еңбекшілердің, жалпы коғамдық инститтутардың сенімінің өсуінде жатыр.

Монетаризмнің Чикаго мектебі

Чикаго мектебі дегеніміз  не?

АҚШ-та кейнсиандыктың альтернативі Чикаго мектебінің неолибералистері болды, олардың монетаристік идеялары 20-ж. Чикаго университетінің қабырғасында пайда болды. Алайда, неолибералистік  козғалыстағы   американдық монетаризмнің өзбеттілігі 50-шы жылдардың соңы мен 60-шы жылдардың басында экономикадан Нобель сыйлығынын. (1976 ж.) лауреаты М. Фридменнін, (1912 ж. туған) бірнеше басылымдарымен байланысты еді. Ол және оның жақтаушылары кейнсиандық акша емес фактордан (мысалы, инвестицияның) гөрі акша факторын қалады.

Филлипстін. қисық сызығыың пайда болуы.

М. Блауг айтқанындай, кейнсиандық революция кезеңіне тәнқарапайым экономикалық кеңестерге деген экономика ғылымындағы  алғашқы айтулы сенімсіздік 1958 ж. А.У. Филлипстің эмпирикалық қисық сызығымен байланысты еді. Мұнда Англиядағы 1861 ж. бергі акшалай жалақының жылдық проценттік өзгерісі мен жұмысыздар дәрежесінің (үлесінің) байланысы сипатталған. Мұндай тәуелділік жөніндегі дискуссия 1964 ж. П. Самуэльсон өзінің "Экономикс" оқулығына осы қисық сызыққа байланысты жана концепцияны енгізгенде одан әрі ұлғайды. Бұл графикті автордың есімімен — Филлипс қисығы деп атады. М. Блауг бұл туралы экономикалық саясаттың мақсатьг ретіндегі инфляциясыз толык жұмыспен камтудын кейнсиандық идеясын жалпы еткізді деп жазды.

Конфликтілерде бағаның  тұрактылығы мен жұмыссыздық  қатар тұра алмайды: жұмыссыздықты  азайту инфляцияны  жеделдету арқылы мүмкін, ал инфляцияны төмендету жұмыссыздыкты  көбейтеді. Сондықтан бағаның тұрақтылығы  мен жұмыспен қамтуға бір мезгілде қол жеткізу идеясының орнына бағаның тұрақтылығын болмаса жұмыспен толық камтуды таңдау келді.

М. Фридменнін монетарлык концепциясы

М. Фридмен және оны  жақтаушылар Филлипстің конструкциясын зерттей келе, мына қорытындыға келді: қисық сызық тұрақты емес, әсіресе 60-шы жылдардағы әлем елдеріндегі экономикалық ситуацияның өзгеруінің әсері бар. Бұл кезде қисық сызықтың логикасына қарсы инфляцияның өсуі жұмыссыздықты кысқартпай, керісінше ұлғайтты, 70-шы жылдардың басында бір мезгілде инфляция мен жұмыссыздық өсті.

М. Фридмен экономикалық процестерде ақшаның маңызын, акша массасы мен ақша айналысының  артықшылығын өмірге қайта әкелуге  тырысты. Мазмұны жағынан неолибералды монетарлык концепцияны 1969 - 1970 жылдары  Р. Никсон президент болған кезінде АКШ-тың республикалық үкіметі тәжірибеде қолданған еді. (М. Фридмен ол елдің президентінін кенесшісі болды). Бірак монетарлык экономикалық ой-пікір келесі АҚШ-тағы республикалық үкіметі тұсында көп жетістікке жетті. Ол кезең рейгономика деп аталып, долларды накты нығайту арқылы инфляция баяулады.

Фридменнін "жұмыссызлыктың табиғи нормасы" кониепциясы

Фридмен бойынша, кейнсиандық  концепцияға карағанда мемлекеттің экономикаға араласу концепциясының жаңалығы - катаң ақша саясатымен шектелгендігі. Ал соңғысы Фридменнін "жұмыссыздыктың табиғи нормасымен" байланысты. Ол конъюктураның жағдайына байланыссыз ақша санының 3-4 пайызға өсуі тұрақты болғанда ғана мүмкін. (АКШ-тың бірнеше жылғы жалпы ұлттық өнімінің орташа өсу қарқынын есептей келіп, осының. негізінде үлттық экономиканың өсу дәржесін тағайындайды).

М. Фридменнің "табиғи жұмысыздық нормасы концепциясы" (ТЖН) институционалдық және заң-құқыктық детерминанттарға сүйенеді (біріншісінде - кәсіподаққа, екіншісінде - жалакының төменгі дәрежесі жөнінде заң кабылдау). Ол жұмыссыздықтың төменгі дәрежесін негіздеуге көмектесіп, осы кезде белгілі уақытқа дейін инфляция болмайды, М. Блаугтің пікірінше, экономикада тұрақты қайталанатын ТЖН - ескі классикалық доктринаның казіргі монетарлық түрі: акша саны мен ұзак мерзімдегі бағаның қатаң арақатынасы, ол ставка пайызына тұрақты ұстайды.

Жалпы экономиканы мемлекеттік  реттеудін, неолибералдық идеясының кейнстандықтардан басымдылығы 70-шы жылдардан басталды, өйткені көптеген елдерде инфляция процестері, мемлекеттік бюджет дефициті жұмыссыздық ұлғайды. Неолибералистер кейнсиандыктарды мыналар үшін кіналады: экономикада мемлекеттік сектордың көлемі ұлғайды, еркін бәсеке жағдайлары шектелді, экономика салаларына инвестиция жұмсау қысқарды, инвестиция тиімділігі мулътипликация мен акселератор арқылы күшейді деген уәделері; кейнсиандықтарға карағанда неолибералистердің артықшылығы 70-шы жылдардағы шарушылыктың көптеген салаларын тиісті бағдарламалар арқылы денационализациялаудан көрінді, олар бұрын экономиканың мемлекеттік саласында болған еді. Осынын арқасында соңғы жылдарда Ұлыбритания, Франция, Жапония, ІПығыс Германия (бұрыңғы ГДР), Чили, Испания және басқа елдердін экономикасы жақсарып, экономикаға мемлекеттін ықпалы азайды.

Тиімді күту теориясы неоклассикалық  теорияның бір нысыны  болып табылады. Бұдан басқа ол «жаңа классикалық макроэкономика» деп аталынды, өйткені классикалық мектептің экономикалық субъектілердің тәртіптерінің тиімді сипаты, күтуді қалыптастырған кезде ақпарттардың толық болуы, барлық нарықтардың жетілген бәсекесі, сұраныс пен ұсыныстың қисық сызықтарында жаңа ақпараттың тез көрсетілуі сияқты  жағдайлармен толық келіседі.

 Жаңаклассикалық теорияның  осы ережелері жақсы белгілі.  Тек осыдан тиімді күту теория  өкілдерінің жасаған қорытындылары  күтілмеді. Осы бағыттың лидері Р.Лукас (1938ж. туған) еді. Тиімді күту дегеніміз не және қалыптасуының механизімі қандай деген сұраққа жауап беру оны экономикалық шешімдерді қабылдау әр түрлі механизмдерін салыстыру арқылы анықтауға болады.

Тез ауысып отыратын конъюнктура жағдайында экономикалық субъектілер  мемлекетпен жүргізілетін саясат жөнінде ағымдағы ақпараттарға аса назар аударады(бюджеттік дефицитінің көлеміне, ақша массасының өсу мүмкін болатын қарқындылығы, айырбас бағамының  динамикасындағы тенденциялар т.с.с). Бұл жағдайда күтулер өткенге сүйенбей болашақты алдын ала көруде негізделеді, яғни бұл деген тиімді күтулер деп саналады. Күтулер болашақтағы жағдайларды болжамдауда негізделеді. 

Тиімді күтулерді қалыптастыру механизімі және күтілмейтін өзгерістердің болмауында мемлекеттің саясаты тек номиналдық шамаларға әсер ете алады, экономикалық іс әрекетінің нақты параметірлерге  әсер етпейді. Жұмысшылар, тиімді және хабардар субъетілер ретінде, ақша массасының көбею жағдайда товарлардың да бағасы өсетінін жақсы біледі, және ақшалай жалақының өсуін нақты жалақының өскені ретінде қабылдамайды. Басқа сөзбен айтқанда тиімді күтулер жағдайда ақша иллюзиясы болмайды.

№8 лекция . Кейнсшілдік және оның эволюциясы

Дәріс мақсаты:Кейнсшілдіктің пайда болуы: тарихи жағдайлары. Дж.М.Кейнстің Акша, процент және жұмысбастылық туралы жалпы теориясы -макроэкономикалық дамудың негізі. Сұранысты басқару негізінде экономиканы реттеу теориясы. Жұмысбастылық деңгейі мен экономикалық жағдайды реттеудің бюджетгік және несие-ақша механизмі.

Дәріс жоспары: 

.Дж.М.Кейнстің «Ақша,  процент және жұмысбастылықтың  жалпы теориясы»- макроэкономикалық  теорияның даму негізі.

2.Жаңакейнсшілдік. Кейнсшілдіктің  соғыстан кейінгі эволюциясы: 2 тенденция.

3.Солшылдық жақты кейнсшілдік.  Монополистік бәсеке теориясы.

4.Бүгінгі жағдайдағы  кейнсшілдік теорияның эволюциясы.

1. Дж.М.Кейнстің «Ақша, процент және жұмысбастылықтың жалпы теориясы»- макроэкономикалық теорияның даму негізі.